Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

Bogdan Wojciszke

Wstęp do psychologii społecznej – wykłady

Stereotypy, uprzedzenia, dyskryminacja

Stereotyp = schemat reprezentujący grupę osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zuważalną cechę określającą ich społeczną tożsamość (rasa, płeć, narodowość, religia, pochodzenie społeczne, zawód).

Schemat ten jest zwykle:

• nadmiernie uproszczony (zwykle jednorodny afektywnie)

• nadogólny (wszyscy członkowie grupy “są” tacy sami)

• niepodatny na zmiany w wyniku otrzymywania nowych informacji

• społecznie podzielany (element kultury jakiejś społeczności)

Uprzedzenie = negatywny (rzadziej - pozytywny) stosunek (ocena/emocja) do członków jakiejś grupy utrzymywany z tego powodu, że są członkami tej grupy.

Najczęstsze postaci uprzedzeń:

• etnocentryzm - odrzucanie osób należących do grup kulturowo i/lub rasowo odmiennych, a akceptowanie osób kulturowo podobnych

• rasizm (w tym antysemityzm)

• nacjonalizm / szowinizm

• seksizm (męski szowinizm)

• uprzedzenia związane z wiekiem (ageism)

• uprzedzenia wobec osób otyłych

Dyskryminacja = negatywne, często wrogie lub niesprawiedliwe zachowanie wobec osób stanowiących obiekt uprzedzenia, zwykle członków grupy obcej – na podstawie samej przynależności do grupy, a nie indywidualnych własności danego człowieka

Interpersonalne konsekwencje stereotypów

Dyskryminacja

Intrapersonalne konsekwencje stereotypów

Zagrożenie stereotypem (C. Steel)

Świadomość członków stereotypizowanej grupy że są obiektem stereotypów obniża poziom ich funkcjonowania w dziedzinie istotnej z uwagi na stereotyp – zagrożenie stereotypem (stereotype threat)

W efekcie członkowie grup stereotypizowanych wypadają poniżej swoich możliwości

Źródła stereotypów i uprzedzeń

1. Dziedziczenie społeczne i konformizm

Uprzedzenia i stereotypy są przejmowane od innych jako wiedza o świecie, a wiara w nie jest przejawem konformizmu wobec norm społecznych.

Uczenie się stereotypów to uczenie się kultury.

• nabywanie ról płciowych role męskie i kobiece w czytankach szkolnych

• podtrzymywanie stereotypów ról płciowych w reklamie

• skutki reklam – ilustracja

• odmienność atrybucji sukcesów zawodowych mężczyzn i kobiet

• Twarzyzm - Face-ism

Archer (1983) analizował 1750 zdjęć z magazynów ilustrowanych i stwierdził, że

75% zdjęć mężczyzn koncetruje się na twarzy

poniżej 50% zdjęć kobiet koncentruje się na twarzy

to samo dla 920 portretów wykonanych w przeciągu sześciu wieków

Schwarz i Kurz (1989) stwierdzili, że wyeksponowanie twarzy powoduje spostrzegania osoby ze zdjęcia jako bardziej inteligentnej i ambitnej

Rola języka w rozpowszechnianiu i utrzymywaniu stereotypów:

1. te same treści deskryptywne (opisowe, obiektywne) można wyrażać

za pomocą określeń zarówno pozytywnych, jak i negatywnych:

MY ONI

patrioci nacjonaliści

ideowi fanatycy

oszczędni skąpi

ostrożni tchórzliwi

Dwa znaczenia przymiotników oznaczających cechy ludzkie:

- deskryptywne (opisowe)

- ewaluatywne (wartościujące)

2. cechy pozytywne i negatywne wymagają niejednakowej ilości dowodów

aby je potwierdzić lub odrzucić

(dowody = zachowania osoby spostrzeganej, które wyrażają dane cechy, bądź im zaprzeczają)

• aby przypisać cechy negatywne trzeba mniej dowodów niż do przypisania cech pozytywnych

zachowań potwierdzających

mało dużo

nieuczciwy uczciwy

chwiejny wytrwały

egoista altruista

fałszywy szczery

(ONI) (MY)

• aby zrezygnować z cech negatywnych, w które się wierzyło, trzeba więcej dowodów niż do zrezygnowania z cech pozytywnych

“łatwiej sobie opinię zepsuć niż naprawić”

zachowań sprzecznych (falsyfikujących)

mało dużo

uczciwy nieuczciwy

wytrwały chwiejny

altruista egoista

szczery fałszywy

(ONI) (MY)

3. stereotypy kształtują słownik języka

(w tym sensie są “wyssane z mlekiem matki”)

• stereotypy narodowości

ocyganić = naciągnąć oszwabić = oszukać

żydzić = skąpić, być wyrachowanym – kochajmy się jak bracia...

udawać Greka

niemiecki porządek / pruski dryl / polnische Wirtschaft

Polish joke Dutch courage French leave

hiszpańska choroba / francuska choroba / polska choroba

• stereotypy płci

postąpić po męsku babskie gadanie

4. stereotypy kształtują strukturę języka

• męskie formy rodzajowe występują w znaczeniu ogólnym

człowiek, Bóg,

• wiele określeń wysokiego statusu ma tylko męskie formy, np: prezydent, minister, naukowiec; profesor

• żeńskie formy wielu określeń (niegdyś) wysokiego statusu są pochodne od form męskich, np:

dyrektorka, nauczycielka,

2. Rzeczywisty konflikt interesów

Uprzedzenia powstają wtedy, kiedy różne grupy społeczne współzawodniczą o trudno dostępne czy skąpe dobra i stają się wrogami.

Pozwala to przewidywać, że uprzedzenia narastają wraz ze wzrostem konfliktu z czym zgodne są np. następujące fakty:

• najwyższy poziom uprzedzeń rasowych w USA wykazują biali z najniższych klas społecznych;

• Hovland i Sears (1949) stwierdzili silną negatywną korelację między cenami bawełny a liczbą linczów w kilkunastu południowych stanach USA (dla okresu 49 lat) wynosiła ona -0,72 lub -0,63 ( w zależności od wskaźnika ekonomicznego).

Teoria ta nie wyjaśnia uprzedzeń w stosunku do grup, z którymi się nie rywalizuje, czy nawet nie ma żadnego kontaktu, a więc które są irracjonalne z punktu widzenia konfliktu interesów.

3. Przeniesienie agresji

Uprzedzenia powstają wtedy, kiedy ludzie przenoszą na grupy mniejszościowe agresję wywołaną frustracją, której obiekt nie może być zaatakowany (za silny, abstrakcyjny, nieznany).

- Scapegoating – poszukiwanie kozła ofiarnego

- Szczególnie podatne na ten mechanizm są osoby autorytarne

syndrom osobowości autorytarnej:

• uległość i wypieranie wrogości wobec autorytetów,

• projekcja wypartej wrogości na “onych”

• antyintracepcja – niechęć do wglądu w ludzką psychikę

• etnocentryzm (niechęć do obcych)

• zamiłowanie do pionowej wizji świata i zewnętrznych oznak siły,

• dyscyplina i nasilona skłonność do karania

• konserwatyzm obyczajowy, prawicowe poglądy polityczne

Z tą koncepcją zgodne są wyniki lincze-bawełna, a także badania Millera i Bugelskiego (1948), którzy frustrowali znajdujących się na obozie letnim studentów (zamiast spędzić wolny wieczór w kinie, musieli rozwiązywać testy psychologiczne) i stwierdzili nasilenie poziomu uprzedzeń w stosunku do Japończyków i Meksykańczyków.

3. Kategoryzacje społeczne

Stereotypy i idące za nimi uprzedzenia są ubocznym skutkiem skądinąd normalnego funkcjonowania ludzkiego umysłu – podziału innych osób na kategorie, dzięki czemu:

• nie trzeba każdej osoby “uczyć się” od nowa i oddzielnie

• można wykorzystać zgromadzoną już wiedzę o rodzajach ludzi

• można wyjść “poza dostarczone informacje” (wnioskować o brakujących danych, przewidywać, planować)

• można automatycznie przetwarzać informacje o innym człowieku oszczędzając czas i zasoby umysłowe (“automatyczny pilot” - stereotyp jako narzędzie umysłowe)

Henri Tajfel – teoria akcentuacji

Nałożenie się kategoryzacji obiektów (ich przynależności do różnych jakościowo kategorii) na ich zmienność pod względem jakiejś cechy ciągłej prowadzi do:

• wzrostu spostrzeganych różnic międzykategorialnych

• spadku spostrzeganych różnic wewnątrzkategorialnych

Dzieje się tak pod warunkiem, że kategoryzacja jest skorelowana z cechą ciągłą;

np. obiekty krótkie są białe, obiektu długie są czarne

biali są uważani za pracowitych, czarni z leniwych

wówczas przynależność do kategorii koloru wspomaga różnicowanie obiektów pod względem ocenianej cechy ciągłej

Efekty kategoryzacji społecznych

• łatwość podziału MY-ONI: minimalne sytuacje grupowe

My wolimy Klee; Oni Kandinskiego

• faworyzacja grupy własnej / deprecjacja gupy obcej

W sytuacjach społecznych zawsze jedna z kategorii jest własną grupą spostrzegającego człowieka, a ludzie z reguły dążą do podwyższenia poczucia własnej wartości – stąd skłonność do pozyskiwania pozytywnej tożsamości społecznej, przekonania, że własna grupa jest lepsza od pozostałych.

stąd pozytywne sądy na temat członków grupy własnej, a

negatywne - na temat członków grupy obcej, co się wyraża w:

• przypisywaniu cech i intencji

• atrybucji (spostrzeganiu przyczyn) ich zachowań i wyników

grupa własna – negatywy przyczynom zewnętrznym

grupa własna – pozytywy przyczynom wewnętrznym

grupa obca – negatywy przyczynom wewnętrznym

grupa obca – pozytywy przyczynom zewnętrznym

• rozstrzyganiu wieloznaczności (np. ocena odpowiedzialności i winy)

• ONI jednorodni MY zróżnicowani

• oni są wszyscy jednakowi; trudni do rozróżnienia

• informacje o członkach grupy własnej kodowane są jako dane o pojedynczych osobach – informacje o członkach grupy obcej kodowane są jako dane o grupie

• negatywne informacje o członkach grupy własnej kodowane są konkretnie (szczególnie jako zachowania - ty popchnąłeś, uderzyłeś, krzyczałeś),

• negatywne informacje o członkach grupy obcej kodowane są abstrakcyjnie (szczególnie w postaci cech - on był agresywny, hałaśliwy)

• na odwrót z informacjami pozytywnymi

• Infrahumanizacja grupy obcej

• W stosunku do członków grupy obcej słabsza jest empatia i skłonność do pomagania im w potrzebie

• W stosunku do członków grupy obcej słabiej obowiązują normy moralne

• Członkom grupy obcej słabiej przypisujemy emocje wyższe, specyficznie ludzkie (duma, uniesienie), choć nie dotyczy to emocji podstawowych, „zwierzęcych”, jak gniew czy strach

Przyczyny małej podatności stereotypów na zmianę

1. stereotypy spełniają liczne funkcje:

• obrona własnego interesu

• obrona własnej samooceny i statusu społecznego

• rozładowanie frustracji i projekcja własnej wrogości

• korzystanie z doświadczeń innych (f. indywidualna)

• kumulacja wiedzy o świecie społecznym (f. społeczna)

• uzasadnienie zastanego porządku społecznego

• utrzymanie i wzrost spójności wewnątrzgrupowej

2. zmiana stereotypów wymaga informacji b. trudnej do uzyskania:

• pozytywna informacja o typowym przedstawicielu grupy obcej

• ale przedstawiciel typowy jest negatywny

• a jeżeli pozytywny to jest widziany jako nietypowy (subtypizacja)

• w związku z czym stereotyp grupy nie zmienia się

3. o trwaniu stereotypu decyduje wiele procesów, dzięki którym struktury wiedzy mają charakter samopodtrzymujący się:

• selektywność w poszukiwaniu danych

• asymilacja danych do schematów

• uzupełnianie danych o treści prototypowe

• zniekształcenia pamięci (wkroczenia danych prototypowych)

• samosprawdzające się proroctwa

Sposoby redukcji stereotypów i uprzedzeń

1. Hipoteza kontaktu

Kontakt jest skuteczny, kiedy:

• Do kontaktu dochodzi w warunkach współpracy i współzależności

• Do kontaktu dochodzi między osobami o równym statusie

• Kontakt jest wielokrotny i głęboki

• Pozytywne kontakty są wspierane instytucjonalne

2. Rekategoryzacja

stereotypizowanych osób, tak aby weszły one w skład grupy własnej

3. Samokontrola umysłowa

• zjawisko “sprężyny” czyli odbicia

• teoria paradoksalnych efektów kontroli (Wegner)

- automatyczna aktywizacja sprawdzanej treści

- kontrolowana interwencja, zastępowanie niechcianych treści