1

Mirosław Kofta

wrzesień 2006

PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI, II R.,

wykład, semestr zimowyi, studia stacjonarne.

SYLLABUS

Cz. I: WPROWADZENIE (wykład 1-2)

W 1: PRZEDMIOT I PODSTAWOWE POJĘCIA PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI

1. Osobowość jako przedmiot różnych dyscyplin: filozofii człowieka, antropologii społecznej, socjologii. Dlaczego psychologii potrzebne jest pojęcie osobowości? (stabilność, spójność, i integracja zachowania jako jej przejawy).

2. Podstawowe pytania, jakie stawia sobie psychologia osobowości. Idiograficzne i nomotetyczne podejście do osobowości. Dwie metafory: osobowość jako żywy organizm i jako układ mechaniczny.

3. Główne orientacje teoretyczne w psychologii osobowości (teoria cech, teoria uczenia się, podejście psychodynamiczne, podejście humanistyczno-egzystencjalne, podejście społeczno-poznawcze).

4. Dwa główne nurty współczesnych studiów nad osobowością: osobowość jako układ dyspozycji i jako system mechanizmów psychologicznych.

W 2: KOHERENCJA OSOBOWOŚCI: ŹRÓDŁA SPÓJNOŚĆI I NIESPÓJNOŚCI ZACHOWANIA.

(a) Sytuacjonizm i personalizm jako przeciwstawne orientacje przy wyjaśnianiu zachowania. Pojęcie spójności zachowania. Rodzaje spójności (stabilność, spójność międzysytuacyjna, zgodność zachowania z postawą, spójność poznawcza).

(b) W. Mischela krytyka tradycyjnych teorii osobowości. Dlaczego przeceniamy personalną spójność zachowania? (rola kulturowo ugruntowanej koncepcji osoby, narzędzi językowych i pojęciowych, naiwnego dyspozycjonizmu).

(c) Próby rozwiązania problemu niezadowalającej spójności zachowania. D. Bem i A. Allen – spójność zachowania a idiograficzne vs. nomotetyczne podejście do osobowości; M. Snyder – jako wymiar osobowości; S. Epstein - wyjaśnienia metodologiczne). Poznawcza koncepcja źródeł spójności-niespójności zachowania (E. T. Higgins)

Cz. II: PODSTAWOWE ORIENTACJE W

PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI (wykład 3-6)

W 3: OSOBOWOŚĆ Z PERSPEKTYWY TEORII CECH

1. Pojęcie cechy osobości. Czy cechy mogą być traktowane jako przyczyny zachowania?

2. Teoria cech G. Allporta.

3. Strategia badawcza R. Cattela: geneza czynnikowego podejścia do osobowości. Natura analizy czynnikowej.

4. Teoria czynnikowa a klasyczna teoria cech: podobieństwa i różnice.

5. Znaczenie teorii cech dla rozwoju akademickiej psychologii osobowości. Ograniczenia teorii cech.

W 4: OSOBOWOŚĆ Z PERSPEKTYWY TEORII UCZENIA SIĘ

1. Podstawowe pojęcia i założenia teorii uczenia się.

2. Teoria uczenia się a: socjalizacja osobowości; funkcjonowanie i zaburzenia osobowości (m.in. koncepcja Dollarda i Millera), modyfikowanie zachowania i terapia (Podejścia J. Wolpego, B. Skinnera, A.Bandury).

(c) Nowe tendencje w społecznej teorii uczenia się (zwłaszcza koncepcje M. Seligmana, A. Bandury i W. Mischela): integracja z podejściem poznawczym.

(d) Wpływ teorii uczenia się na akademicką psychologią osobowości: zaakcentowanie znaczenia społecznego uczenia się i sytuacyjnego kontekstu naszych działań.

W 5: PODEJŚCIE PSYCHOANALITYCZNE

3. Krótka historia psychoanalizy.

4. Dynamiczny, strukturalny, topograficzny, i ekonomiczny punkt widzenia na życie psychiczne w psychoanalizie (metapsychologia).

5. Metodologczne założenia psychoanalizy: zasada historycznego podejścia do osobowości, zasada naddeterminizmu.

6. Główne kierunki psychoanalitycznych studiów nad osobowością:

Teoria rozwoju psychoseksualnego i charakteru.

Teoria mechanizmów obronnych, i lęku, i agresji.

Teoria ego (od klasycznych koncepcji freudowskich do nowej psychologii ego: H.

Hartmann).

(c) Neopsychoanaliza a klasyczny freudyzm: podobieństwa i różnice.

(d) Wpływ psychoanalizy na akademicką psychologię osobowości: zaakcentowanie adaptacyjnego charakteru osobowości, znaczenie obron psychologicznych, istota nieświadomej regulacji zachowania.

W 6: PSYCHOLOGIA ANALITYCZNA C.G. JUNGA I PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA

1. Psychologia analityczna C. G. Junga: wprowadzenie.

2. Struktura osobowosci w ujęciu jungowskim.

3. Postawy i funkcje psychologiczne.

4. Istota przełomu humanistycznego w psychologii i innych naukach społecznych (psychiatrii, socjologii).

5. Na czym polega natura rozwoju osobowości: koncepcja A. Maslowa.

6. Jak stajemy się osobą: podejście fenomenologiczne C. Rogersa.

7. Wpływ orientacji humanistycznej na akademicką psychologię osobowości: podkreślenie roli podmiotowych doświadczeń i kreatywnych funkcji osobowości.

Cz. III: OSOBOWOŚĆ A POZNAWANIE ŚWIATA

I PODMIOTOWA KONTROLA WŁASNEJ AKTYWNOŚCI (w. 7-14)

W 7-8: WPROWADZENE DO SPOŁECZNO-POZNAWCZEGO PODEJŚCIA DO OSOBOWOŚCI

(a) Główne założenia współczesnej poznawczej psychologii osobowości: Osobowość jako źródło znaczeń (konstruowanie poznawcze).

(b) Wiedza osobista i sposób jej użycia w konstruowaniu zdarzeń (rola kategorii pojęciowych i schematów poznawczo-ewaluatywnych; znaczenie dostępności poznawczej; znaczenie przetwarzania automatycznego i kontrolowanego).

(b) Konstruowanie poznawcze jako fundamentalne zadanie osobowości: ogólna charakterystyka.

(c) Konstruowanie własnej przyszłości a adaptacja psychologiczna (generowanie odległych zadań życiowych, możliwych "Ja", tworzenie planów i programów). Dynamiczne formy konstruowania osobowej przyszłości.

(d) (Re)konstruowanie własnej przeszłości a adaptacja psychologiczna (m.in. znaczenie procesów modyfikacji zapisu pamięciowego zdarzeń, uzasadniania własnego postępowania, atrybucji, obwiniania siebie i innych, porównań społecznych, myślenia kontrfaktycznego itd).

W 9-10: OBRAZ SIEBIE JAKO REPREZENTACJA POZNAWCZA I JAKO ŹRÓDŁO MOTYWACJI.

(a) Ja podmiotowe i przedmiotowe: zjawisko samoświadomości. Pojęcie Ja jako podstawowa przesłanka integracji doświadczenia i zachowania na poziomie osoby.

(b) Jedno „ja” (koncepcja jak monolitycznego czy wiele „ja”? (koncepcja „ja’ wielorakiego): rola orientacji temporalnej, kontekstu społecznego; tożsamości indywidualnej i społecznej, „ja" publicznego i "ja" prywatnego. Koncepcja schematów poznawczych i hierarchii pojęciowych jako próba rozwiązania problemu jedności vs. wielości "Ja".

(c) Samowiedza a przetwarzanie informacji: Spontaniczne pojęcie Ja (McGuire) i Ja robocze (Markus). Rola zmiennych wymogów sytuacji i chronicznej dostępności kategorii (Higgins). Ja jako system autoschematów: geneza i funkcjonowanie (H. Markus). Konsekwencje autokoncentracji.

(d) Dążenia związane z „ja”: zapewnienie poczucia własnej wartości; poczucia tożsamości (jedności i odrębności od innych); podmiotowej kontroli nad biegiem zdarzeń; wzrostu i rozwoju osobistego; trafnego samopoznania. Procesy autoafirmacji (Steele) i autoweryfikacji (Swann). Iluzje na swój własny temat jako składniki zdrowia psychicznego.

(e) Samoocena: Ja realne, Ja idealne, i Ja powinnościowe a afekt i zachowanie (model Higginsa); samooceny cząstkowe a samoocena globalna; strategie zapewniania pozytywnej samooceny; istota i dysfunkcjonalność negatywnej samooceny.

W. 11. JA” W ŚWIECIE SPOŁECZNYM.

(a) Tożsamość indywidualna a tożsamość społeczna (Tajfel, Turner, Jarymowicz, Brewer, Brown). Poczucie własnej tożsamości. Źródła i przejawy dążenia do odrębności i indywidualności. Tożsamość społeczna: geneza i funkcjonowanie. Samoocena indywidualna a samoocena kolektywna. Tożsamość społeczna i procesy kategoryzacji a stereotypy i uprzedzenia. Teoria optymalnej dystynktywności.

(b) Inni jako część Ja: koncepcja Ja niezależnego i Ja współzależnego (Markus i Kitayama). Różnice związane z płcią i próby ich wyjaśnienia (hipotezy psychoanalityczne i feministyczne). Znaczenie zróżnicowania kulturowego: kultury indywidualistyczne vs. kolektywistyczne.

(c) Zjawisko autoprezentacji: procesy motywacyjne związane z autoprezentacją: poznawcze aspekty autoprezentacji; autoprezentacja nieświadoma.

W 12: ROZWÓJ „JA”

1. Przesłanki rozwoju percepcji siebie we wczesnym dzieciństwie: rola doświadczeń percepcyjnych, uczenia się kontyngencji, i stałości obiektu.

2. Rozpoznawanie siebie a budzenie się samoświadomości (bad. Gallupa).

3. Procesy odpowiedzialne za formowanie się samowiedzy: podejście psychologii kulturowej (Schweder); rola roboczych modeli Ja, jaźni odzwierciedlonej, porównań społecznych, wnioskowania z własnych zachowań, i procesów identyfikacji.

Fazy rozwoju samowiedzy: współczesne koncepcje psychoanalityczne (teroia relacji z obiektem, teoria self), koncepcje poznawcze (S. Harter).

W 13-14: OSOBOWOŚĆ A PODMIOTOWA KONTROLA I SAMOREGULACJA: MECHANIZMY POZNAWCZE I MOTYWACYJNE.

(a) Cele dystalne jako składniki Ja i jako standardy samoregulacji (Emmons, Cantor, Wieczorkowska) - m.in. związek treści celów życiowych z dobrostanem psychicznym, znaczenie stopnia autonomii celów, poziomu ich abstrakcji-konkretności, zakresu celu. Cele osobiste a integracja osobowości: kongruencja i koherencja (Sheldon & Kasser).

(b) Podmiotowa kontrola jako przesłanka skutecznej samoregulacji: wymiar podmiot-pionek (pojęcie autodeterminacji - Deci); kontrola pierwotna i kontrola wtórna; rola oczekiwań wolności, kontroli, i własnej skuteczności (Bandura, Seligman). Zjawisko iluzji kontroli (Langer) i nierealistycznego optymizmu (Weinstein). Motywacja do kontroli i jej przejawy (Pittman, Weary). Kontrola własnego umysłu – efekty paradoksalne (Wegner) i nieparadoksalne (Mischel).

4. Orientacja na działanie jako warunek samoregulacji (modele Gollwitzera i Kuhla). Procesy identyfikacji własnego działania (Wegner i Vallacher), procesy kontroli umysłu (Wegner), oraz zaangażowanie poznawcze (mindfulness – Langer) jako mechanizmy wspomagające orientację na działanie.

(d) Konsekwencje zagrożenia wolności i kontroli: reaktancja (Brehm), pobudzenie motywacji do kontroli (Pittman), wyuczona bezradność (Seligman; Kofta i Sędek). Adaptacja poznawcza do zagrożenia jako całościowa reakcja przywracania podmiotowej kontroli (Taylor).

5. Naiwne koncepcje inteligencji, natura celów, a przyjmowanie orientacji bezradnościowej lub zaradnościowej w odpowiedzi na wyzwania (koncepcja C. Dweck).

(e) W stronę integracji poznawczo-społecznej psychologii osobowości:rola systemu doświadczeniowego i systemu racjonalnego w samoregulacji psychicznej (koncepcja S. Epsteina).

literatura obowiązkowa:

Klasyczne orientacje w psychologii osobowości

Podejście teorii cech i problem spójności ludzkich zachowań:

Hall, C. C. & Lindzey, G. (1990 lub 1994).Teorie osobowości (R. 12: Allportowska psychologia jednostki, 404-436). W-wa: PWN.

Strelau, J. (2000). Różnice indywidualne: Opis, determinanty i aspekt społeczny. W: J. Strelau (red.), Psychologia - podręcznik akademicki (t. 2, s. 652-662, cały paragraf 37.1). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

Podejście psychoanalityczne:
Hall, C. C. & Lindzey, G. (1990 lub 1994).Teorie osobowości (R. 3: Psychospołeczna teoria rozwoju E. Eriksona, s. 91-100; R. 4: Analityczna teoria Junga, s. 112-142; R. 5: Teorie psychospołeczne - Adler, Fromm, Horney i Sullivan, s. 149-192). W-wa: PWN.

Drat-Ruszczak, K. (2000). Teorie osobowości - podejście psychodynamiczne i humanistyczne (s. 601-640: psychologia ego, teoria relacji z obiektem, psychologia self). W: J. Strelau (red.), Psychologia - podręcznik akademicki (t. 2). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Podejście teorii uczenia się:
Pervin, L. A., & John, O. P. (2001). Osobowość: teoria i badania (r.10 – Uczeniowe ujęcia osobowości, s. 361-406). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Podejście psychologii humanistycznej:

Bugental, F. F. (1979). W poszukiwaniu autentyczności. W: K. Jankowski (red.), Przełom w psychologii (s. 325-340). W-wa, Czytelnik 1979

Drat-Ruszczak, K. (2000). Teorie osobowości - podejście psychodynamiczne i humanistyczne (s. 640-652: nurt humanistyczny:). W: J. Strelau (red.), Psychologia - podręcznik akademicki (t. 2). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Osobowość a poznawanie świata i podmiotowa kontrola własnej aktywności

Kofta, M., & Doliński, D. (2000). Poznawcze podejście do osobowości (całość). W: J. Strelau (red.), Psychologia: podręcznik akademicki (t. 2, s. 561-600). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Kolańczyk, A. (1998). Czuję, myślę, jestem. Świadomość i procesy psychiczne w ujęciu poznawczym (teoria S. Epsteina: s. 14-24). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Kwiatkowska, A. (1999). Tożsamość a społeczne kategoryzacje (teorie tożsamości społecznej: s. 80-112). Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN.

Mądrzycki, T. (1996). Osobowość jako system tworzący i realizujący plany (ss. 84-96, 110-134). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Pervin, L. A. (2002). Psychologia osobowości. Gdansk: GWP: s. 252 (od "Społeczno-poznawcza koncepcja Ja") do 273; s. 281 (od "Stałość i zmienność zachowań") do 304.

Rosenhan, D. L., & Seligman, M. E. P. (1994). Psychopatologia (depresja: t. 1, ss. 395-405; zaburzenia osobowości: t. 2, ss. 103-128). Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychologiczne.

Sędek, G. (2001). Jak ludzie radzą sobie z sytuacjami, na które nie ma rady? .W: M. Kofta & T. Szustrowa (red.), Złudzenia, które pozwalają żyć: Szkice ze społecznej psychologii osobowości (ss.289-317). W-wa: PWN (lub: wyd.II, 2001, s. 226-248).

Taylor, S. E. (1984). Przystosowanie do zagrażających wydarzeń. Nowiny

Psychologiczne, Nr. 6-7, s. 15-38.

Wojciszke, B. (2002). Człowiek wśród ludzi (rozdział 4, s. 136-176). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Sedikides, S., Gaertner, L. (2005). Ja społeczne – poszukiwanie tożsamości a prymat motywacyjny Ja indywidualnego. [w]: J. P. Forgas, K. D. Wiliami & L. Wheeler (red.), Umysł społeczny: Poznawcze i motywacyjne aspekty zachowań interpersonalnych (s. 130-151). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Suszek, H. (2005). Wielość Ja w społeczeństwie postmodernistycznym.

Psychologia. Edukacja i Społeczeństwo, 2, 57-70.

Tice, D. M. & Faber, J. (2005). Rola procesów poznawczych i motywacyjnych w autoprezentacji. J. P. Forgas, K. D. Wiliami & L. Wheeler (red.), Umysł społeczny: Poznawcze i motywacyjne aspekty zachowań interpersonalnych (s. 152-168). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictw Psychologiczne.