Antyk

1. Zagadnienia ogólne

2. Geneza nazwy, chronologia, periodyzacja

SZTUKA GRECKA
OKRESY	PODOKRESY
archaiczny	wczesnoarchaiczny (geometryczny) 1050 - 700 r. p.n.e. dojrzałego archaizmu (orientalizujący) 700 - 620 r. p.n.e. późnoarchaiczny 620 - 480 r. .p.n.e.
klasyczny	wczesnoklasyczny 480 - 445 r. p.n.e. klasyczny 445 - 404 r. p.n.e. późnoklasyczny 404 - 323 r. p.n.e.
hellenistyczny	wczesnohellenistyczny 323 - 250 r. p.n.e. średniohellenistyczny 250 - 160 r. p.n.e. późnohellenistyczny 160 - 30 r. p.n.e.

SZTUKA RZYMSKA = sztuka, jaka rozwinê³a siê w granicach ca³ego pañstwa rzymskiego od po³owy VII w. p.n.e. do V w. n.e.

Periodyzacja sztuki rzymskiej bierze za podstawê chronologiê przemian ustrojowych. Dzieli siê j¹ na okresy:

 królów VIII - VI w. p.n.e.

 wczesnej republiki V - IV w. p.n.e.

 republiki V - VI w. p.n.e.

 póŸnej republiki do 30 r. p.n.e.

 cesarska od 30 r. p.n.e. do po³. III w. n.e.

augustowski

julijsko-klaudyjski

flawijski

trajanowski

hadrianowski

antoniński

sewriański

 póŸnego antyku od po³. III do schy³ku V w. n.e.

GENEZA NAZWY:

historia antiqua - termin ten wprowadzi³ w XVII w. nauki Gdañszczanin F. Klu”rer. By³a to nazwa odrêbnej czêœci dziejów obejmuj¹ca historiê najdawniejszych pañstw od najstarszego (za jakie uwa¿ano wtedy Egipt), a¿ do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. (data umowna).

Classicus = klasyczny, wyliczony w czasie, wzorowy, pierwszorzêdny; terminem klasycyzmu okreœla siê nie tylko twórczoœæ antyczn¹, ale i wszystkie oparte na jej wzorach.

ODKRYCIA NAUKOWE, WYNALAZKI TECHNICZNE
druga połowa VIII w. p.n.e.	Homer pisze o przetapianiu złota i brązu, okuciu złota, młotkach i szczypcach; opisuje cynę, ołów i hartowanie stali; wspomina o kole garncarskim; rozwija się alfabet grecki (litery pisane od lewej do prawej strony) rzymski król Numa Pompiliusz dzieli rok księżycowy na 355 dni i 12 stałych miesięcy (z uwagi na jego niezgodność z rokiem słonecznym co 2 lata przypada dodatkowy 13. miesiąc - Mercedonius)
VII w. p.n.e.	grecki kowal, artysta wynajduje metodę lutowania żelaza świątynia Hery w Olimpii zostaje przykryta dachem z dachówek w Rzymie zbudowano pierwszy system kanalizcyjny
VI w. p.n.e.	Grecy używają pras do uzyskania soku owocowego Salon z Aten wprowadza rok z 12 miesiącami mającymi przemiennie 29 i 30 dni Tales (Grek) formułuje prawa geometryczne służące do obliczania trójkątów, powierzchni koła i wysokości piramid; opisuje siły magnetyczne Anaksymenes (grecki filozof) naucza, że Księżyc czerpie swoje światło ze Słońca
V w. p.n.e.	Rzymianie używają do oświetlenia swoich domów “naftę sycylijską” = ropę naftową w Grecji znane są nożyce w Grecji zostaje zbudowany most uliczny o długości 9,2 m. i szerokości 9 m. w Grecji wynaleziono wiertło do marmuru w Grecji użyto azbestu jako materiały na knoty
IV w. p.n.e.	używanie wind linowych w Grecji pojawiła się pierwsza maszyna licząca w Grecji rozpowszechnia się użycie gazu ziemnego (Grecja) wybudowano pierwszą bitą drogę z Rzymu do Capui zostaje skonstruowany pierwszy, dwuosobowy, kryty pojazd wojenny (Grecja)
III w. p.n.e.	Archimedes (Grek) oblicza liczbę Pi, wprowadza pojęcie paraboli i elipsy, oblicza pierwiastek kwadratowy i tworzy podstawy rachunku całkowego; upowszechnia się strzykawka tłokowa (Grecja)
II w. p.n.e.	w imperium rzymskim funkcjonuje sieć telegrafu dymnego o zasięgu 3000 mil rzymskich w Rzymie zostaje wynaleziona trwała zaprawa murarska
I w. p.n.e.	w Rzymie powstają pierwsze urządzenia do ogrzewania podłóg w Rzymie powstaje pierwsza gazeta (powielana drogą przepisywania) w Rzymie powstają pierwsze budowle cementowe
I w. n.e.	w Rzymie wynaleziono zamek obrotowy w Rzymie rozpowszechnia się lustro
II w. n.e.	Rzymianie wykorzystują drewnianą beczkę do przechowywania wina używane są świece z wosku i łoju (Rzym) W Rzymie pojawia się szybkowar

1. GRECJA

WYDARZENIA HISTORYCZNE	LITERATURA I SZTUKA
epoka minojska 0k. 1450 r. p.n.e. następuje koniec panowania Krety na morzu, gdyż najechali ich Grecy z lądu. Najważniejszym ośrodkiem kultury tej epoki było Knossos, ale ok.1380 r. p.n.e. pałac w Knossos ulega zniszczeniu. Brak zabytków z tego okresu.	Kultura minojska - pierwsza wysoka cywilizacja egejska; z tego okresu pochodzą pałace na Krecie, w Knossos; Znajomość pisma - tzw. Pismo linearne A i B Literatura ustna - ieśni bohaterskie, folklor
2. epoka mykeńska 1700 - 1200 r. p.n.e. Głównym ośrodkiem kultury były Mykeny (zabytki pisane). Systemem sprawowania władzy były pałace.	Budowano pałace obronne m.in. w Mykenach i Tebach Literatura ustna - pieśni bohaterskie, folklor
wieki ciemne 1200 - 800 r. p.n.e. Okres nazywa się tak ze wzglęgu na stosunki polityczne i kulturowe. Ograniczyły się stosunki Grecji ze światem zewnętrznym. Ok. 1200 r. p.n.e. miał miejsce najazd Dorów, podbili oni część wysp, przed ich najazdem uchroniły się Ateny. Ok. 1184 r. p.n.e. - zburzenie Troi. W tym okresie następuje przejście do systemu rodowego, powstaje miasto-państwo. Grecy kolonizują zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej (powstaje tam Jonia ok. 1000 r. p.n.e.)	IX w. p.n.e. - za pośrednictwem Fenicjan Grecy przyjmują alfabet (dzisiejszy).
epoka archaiczna 800 - 500 r. p.n.e. 754 r. p.n.e. - tradycyjna data założenia Rzymu W tym czasie miała miejsce wielka kolonizacja Greków na płn.-wsch. Kolonizują płw. Italski, zakładają Masalię (dzisiejsza Marsylia), sięgają do Hiszpanii; wielka kolonizacja jest efektem silnej konkurencji, walki o władzę, ziemię; w tej epoce rośnie w siłę Sparta; W Atenach dochodzi do przejęcia władzy przez tyranię, która utrzymuje się prze 50 lat; Centrum kulturalnym jest Jonia (oświecenie jońsjie)	Sztuka wykształciła się szczególnie w trzech dziedzinach: malarstwa wazowego, rzeźby i architekturze; Wyodrębniły się różne style architektoniczne: dorycki, joński i koryncki Najpełniej architektura wyrażona jest w świątyniach W literaturze rozwija się liryka i epika VIII w. - są to poematy Homera i Hezjoda; Homer był postacią kontrowersyjną uczeni nie wiedzą czy tak naprawdę istniał; Hezjod był chłopem; razem stworzyli podstawy greckiej mitologii i greckiej wiary (Homer- nadał bogom kompetencje, a Hezjod to wszystko uporządkował); 776 - pierwsze igrzyska olimpijskie; 621 - pojawiają się prawa Drakona; 594 - reformy Solona Poeci cykliczni - eksploatowali wątki Homera; Powstaje liryka (ok. 100 lat po Homerze); twórcy: - Kallinos - elegia; - Alkman - liryka chóralna - Archiloch - poezja jambiczna VII/VI - Safona i Alkajos - liryka lesbijska VI - Ezop - bajka Tworzą oprócz tego: - Symonides z Keos (autor pieśni chóralnych, twórca epigramatów) - Tyrtajos (poezja wzywająca do walki) - Anakreont z Teos (piewca miłości i biesiad; od jego imienia powstał gatunek - anaktreontyk)
epoka klasyczna V - IV Trwają wojny perskie, które mają swój finał w bitwie w 490 r. p.n.e. 480 - II wyprawa Persów na Grecję (bitwy pod Termopilami i pod Salaminą); Grecy wygrali tę bitwę morską, ale zostali pokonani na lądzie; 477 - Grecy rozprawiają się z Persami; Po wojnach wzrosło znaczenie Aten i musiało dojść do konfrontacji ze Spartą - drugą potęgą; 431 - 404 - wojna peloponeska (między Atenami, a Spartą); po wojnie oba państwa są osłabione, lecz zwyciężyła Sparta; 404 - Spartanie zdobywają Ateny (jednak Ateńczycy szybko zrzucają władzę Spartan); W tym czasie rośnie w potęgę Macedonia; 338 - bitwa pod Cheroneą - koniec niepodległości Grecji; Macedonia zaczyna rządzić;	Akropol w Atenach jest najdoskonalszym przykładem klasycznej architektury greckiej; oprócz tej budowli ocalały inne okręgi w Delfach, Olimpii i Epidauros; V w. p.n.e. - rozwija się grecka rzeźba; jest to przede wszystkim twórczość Fidiasza; jego styl cechowała monumentalność kształtu i powaga wyrazu Rodzi się komedia i tragedia: - komedia (komos - pochód) - Arystofanes z Aten; - tragedia - Ajschylos, Sofokles (bardzo się podobał), Eurypides (nie był raczej popularny); Wraz z pojawieniem się dramatu zaczęły powstawać teatry antyczne Komedia dzieliła się na: - staroattycką - Arystofanes; - śrenioattycką; - nową; Herodod - ojciec historii - pojawiło się I dzieło historyczne; było mało krytyczne i fantazyjne; nastąpił rozwój prozy greckiej Tukidydes - pisał już rzetelną historię, opisał wojnę peloponeską; Ksenofont (uczeń Sokratesa) - pisywał o Sokratesie; zwolennik władzy arystokracji; Platon - założył Akademię Platońską Arystokles (uczeń Platona) - założył własną szkołę - Lykejon (dzisiejsze liceum);
epoka hellenistyczna 300 - 30 r. p.n.e. (aleksandryjska) Aleksander Macedoński podbija ogromne obszary, zdobył Egipt, sięgnął aż po Indie; po jego śmierci nie wiadomo było co zrobić z tymi terenami, komu je przyznać; 301 - bitwa pod Ipsos - rozpada się imperium Aleksandra; tereny rozdzielono między dynastie: Ptolomeuszów, Seleucydów, Antygondów;- zaczyna się inwazja Rzymu na te tereny; Rzym stopniowo zagarnia Królestwo Pergamonu, Syrię; 31 - bitwa pod Akcjum- pod władze rzymskie dostaje się Egipt; Ośrodkiem kultury tej epoki było muzeum zbudowane przez Ptolomeusza w III w.	W architekturze na pierwszy plan wysunęło się budownictwo użytkowe, rozwinęła się urbanistyka; istniało wiele ośrodków artystycznych Nastąpił rozwój wielu dziedzin naukowych: Archimedes - fizyk; Filon - powstaje turbina wodna; Polibiusz - najwybitniejszy historyk epoki hellenistycznej;

2. RZYM

WYDARZENIA HISTORYCZNE	LITERATURA
ok. 1000 r. p.n.e. - na płw. Italskim pojawiają się Etruskowie (pochodzili z Lidii); również wtedy osiedlają się Latynowie nad Tybrem (przodkowie Rzymian) 753 r .p.n.e. - powstaje Rzym z połączenia kilku osad; VII w. - zaczyna się ekspansja Etrusków na płw. Italski VI w. - Etruskowie opanowują Lacjum koniec VI w. - Etruskowie zaczynają się wycofywać 509 r. p.n.e. - z Rzymu zostają wypędzeni królowie Etruscy
Rzym w epoce królewskiej 753 - 509 r. p.n.e. system monarchii; brak zabytków pisanych
Rzym republikański Zaczyna się ekspansja Rzymska na płw. Italski system republikański rozwija się, Rzym rośnie w potęgę koniec V w. - pojawiają się Gallowie, wypierają oni Etrusków 390 r .p.n.e. - najazd Gallów na Rzym, jednak po otrzymaniu okupu odeszli; 449 r. p.n.e. - powstaje prawo 12 tablic, szybko stało się ono nieaktualne poł. IV w. - Rzym przechodzi od gospodarki naturalnej do pieniężnej 343 - 341 r. p.n.e. - 1. wojna samnicka; Rzymianie wygrali tę wojnę co umocniło ich pozycję na płw. Italskim 327 r. p.n.e. - Rzymianie oblegają Neapol; neapolitańczycy wzywają Samitów i dochodzi do 2. wojny samnickiej, która trwa do 304 r. 298 - 290 r. p.n.e. - 3. wojna samnicka; decydująca klęska Samnitów, musieli zawrzeć przymierze z Rzymem 264 r. p.n.e. - Rzymianie zajęli Masenię, Kartagina zażądała jej zwrotu (przyczyna wybuchu wojny) 264 - 241 r. p.n.e. - 1. wojna punicka; toczyła się ze zmiennym szczęściem; Rzymianie jednak zwyciężyli flotę Kartaginy; Kartagina opuściła Sycylię i zapłaciła kontrybucję wojenną; 225 - 222 r. p.n.e. - Rzym powiększył swe terytoria walcząc z Gallami, zdobywając Mediolan; Rzymianie udali się za Adriatyk, walczyli tam z Korsarzami wezwani przez Greków; po tych walkach Rzymianie tam już zostali i przez to Macedończycy zaczęli się niepokoić; 228 - 202 r. p.n.e. - 2. wojna punicka; Kartagina połączyła swe siły z Macedonią; 218 r. p.n.e. - Hanibal rusza przez Pireneje, Alpy i atakuje Rzym; zwycięża on wojska Rzymskie; 216 r. p.n.e. - bitwa pod Kannami; Rzymianie zostają rozgromieni, a wszystkie ludy im dotychczas podległe buntują się; 211 r. p.n.e. - Rzymianie zaczynają odbijać kolejne miasta 209 r. p.n.e. - Scypion zdobywa Nową Kartaginę w Hiszpanii 204 r. p.n.e. - Scypion ląduje w Afryce w Kartaginie; senat kartagiński odwołuje Hanibala 202 r. p.n.e. - bitwa pod Zamą; Kartagińczycy zostają pokonani, zrzekają się posiadłości poza Afryką i płacą ogromną kontrybucję 197 r. p.n.e. - Hiszpania staje się prowincją Rzymską 215 - 205 r. p.n.e. - 1. wojna macedońska 200 - 197 r. p.n.e. - 2. wojna macedońska; Macedonia przegrywa wojnę przeciwko Rzymowi (wezwanemu przez Greków) zrzeka się terytoriów, płaci kontrybucję i ogranicza armię do 5000 wojowników 171 - 167 r. p.n.e. - 3. wojna macedońska 149 - 146 r. p.n.e. - 3. wojna punicka 148 r. p.n.e. - Macedonia staje się prowincją Rzymską 146 r. p.n.e. - zburzono Korynt; Rzymianie burzą Kartaginę i powstaje prowincja Afryka 133 r. p.n.e. - powstaje prowincja Azja 60 r. p.n.e. - zawiązanie 1. triumwiratu; połączono siły Pompejusza, Cezara i Krassusa; 59 r. p.n.e. - Cesarz został konsulem w Rzymie 58 - 51 r. p.n.e. - Cezar toczy wojnę w Galii i wygrywa ją Krassus walczy w Tracji (i tam ginie), a Pompejusz zaczyna się “panoszyć” w Rzymie pod nieobecność Cezara I Krassusa 49 r. p.n.e. - Cezar Przekracza Rubikon i zaczyna się wojna domowamiędzy Cezarem, a Pompejuszem; Cezar wygrywa tę wojnę i określa się tytułem “rex”; to się nie podoba Rzymianom 44 r. p.n.e. - Cezar ginie z rąk zamachowców (wtedy padają słynne ostatnie słowa Cezara: “I ty Brutusie przeciwko mnie?”) Pogrzeb Cezara przerodził się w manifestacją, zamachowcy musieli opuścić miasto; dowództwo nad partią cezareńską objął Marek Antoniusz, a w Rzymie pojawia się Oktawian August (przybrany syn Juliusza Cezara, który liczy na stanowisko po ojcu); zaczyna się pewien okres “walki o stołki”; w efekcie Oktawian wybiera siebie samego na konsula zawiązano 2. Triumwirat pomiędzy Oktawianem Augustem, Markiem Antoniuszem (dostał Egipt i ożenił się z Kleopatrą) i Lepidusem (zwolennik Cezara); triumwirat “wypowiada” wojnę mordercom Cezara; 42 r. p.n.e. - bitwa pod Filipi; mordercy przegrywają 36 r. p.n.e. - panami sytuacji są Oktawian August (rządzi w Italii) i Marek Antoniusz (rządzi w Egipcie); oczywiście dochodzi do sporu pomiędzy tymi potęgami; 31 r. p.n.e. - bitwa pod Akcjum; Oktawian August staje się panem Egiptu, a M. Antoniusz i Kleopatra popełniają samobójstwo	240 r. p.n.e. - Tytus Liwiusz; był Greckim niewolnikiem, który tłumaczył tragedie dla Rzymian; wtedy po raz pierwszy wystawiono tragedię Rzymską II w. p.n.e. - widać Greckie wpływy w Rzymie; Grecka kultura zaczyna napływać do Rzymu 106 - 43 r. p.n.e. - Cyceron - najwybitniejszy przedstawiciel Rzymskiej retoryki; stał się natychmiast klasykiem; “na nim” uczono się wymowy aż do czasów nowożytnych 100 - 44 r. p.n.e. - Gajusz Juliusz Cezar - historyk; 70 - 19 r. p.n.e. - Wergiliusz - liryka Rzymska; napisał “Eneidę” - Rzymską odyseję 65 - 8 r. p.n.e. - Horacy - liryka Rzymska 43 - 18 r. n.e. - Owidiusz - sztuka kochania, został wygnany za nieprzyzwoitość 304 r. p.n.e. - pojawia się pierwsza książka - kalendarz, opublikowana przez Gnejusza Flawiusza;
Rzym za czasów cesarstwa I w. n.e. - jest to okres względnej stabilizacji; koniec II w. - pojawiają się pierwsi barbarzyńcy, najeżdżają oni cesarstwo Rzymskie II/III w. - pojawiają się uzurpatorzy koniec IV w. - Teodezjusz Wielki oddał swe państwo dwóm synom; powstaje poprzez to cesarstwo wschodniorzymskie (Konstantynopol) i zachodniorzymskie (Rzym) Ponownie pojawiają się barbarzyńcy, ale tym razem chcą oni pozostać na tych ziemiach, osiedlić się; ulegają oni kulturze rzymskiej Cesarstwo rzymskie z kolei z roku na rok traci swoje posiadłości, jego terytorium staje się coraz to mniejsze 476 r. - wódz barbarzyński usuwa z tronu rzymskiego Romulusa Augustulusa (ostatniego władcę); jest to koniec cesarstwa zachodniorzynskiego;	5 r. p.n.e. - 65 r. n.e. - Seneka Młodszy - pisuje tragedie 55 - 120 r. n.e. - Tacyt - najwybitniejszy historyk tej epoki Rzymianie fascynują się kulturą Grecką

Rzym podbi³ Grecjê terytorialnie, sprowadzano niewolników do greckich do Rzymu. Jednak w kwestii kulturowej to w³aœnie Rzym fascynowa³ siê Grecj¹ i tak naprawdê nie istnia³a filozofia rzymska, gdy¿ by³a ona czerpana z greckiej. Horacy powiedzia³, i¿ zwyciê¿eni pokonali zwyciêzców. Tak naprawdê w sferze kulturowej to Grecja poch³onê³a Rzym, fascynowa³a go.

3.Typowe gatunki literatury antycznej (twórcy, przyk³ady, ogólna charakterystyka). Pogl¹dy Horacego i Arystotelesa na temat struktury utworu literackiego. Pojêcia : mimesis, katharsis.

Gatunki literatury antycznej :

1. ODA

twórca: Horacy (Staro¿ytny Rzym)

Utwór o charakterze wznios³ym, wyra¿aj¹cy ró¿norodne treœci np.:

1. oda biesiadna

2. mi³osna

3. patriotyczna

4. refleksyjna

Horacy : “O co poeta prosi Appolina”,

“Exegi monumentum aere perennius” (Stawiłem sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu)

Z od¹ Horacego kojarz¹ siê nastêpuj¹ce motywy:

1. exegi monumentum (pomnik poetyckiej chwa³y) - obraz pojawiaj¹cy siê w poezji J. Kochanowskiego i Mi³osza (“Nie tak”)

2. nonomis moria (“Nie wszystek umrê”) - nawi¹zanie do motywu m. in. w “Lalce” B. Prusa

3. carpe diem (“Chwytaj dzieñ”) - stwierdzenie to wykorzystane zostaje m. in. przez J. Kochanowskiego

2. LIST POETYCKI

twórca: Horacy

Poemat, najczêœciej o charakterze dydaktycznym lub satyrycznym, ujêty w formê listu.

3. SATYRA

twórca: Horacy

Utwór z pogranicza epiki i liryki, o charakterze dydaktycznym - wyœmiewa i kpi z wad i s³aboœci ludzkich.

(W satyrze Horacego oprócz wytkniêcia ludzkich b³êdów ukazany jest równie¿ sposób ich naprawienia)

4. ANAKREONTYK

twórca: Anakreont

Utwór powsta³y od imienia poety (Anakreonta - VI w. p.n.e) zwi¹zanego z dworskim ¿yciem w³adców, opiewaj¹cego biesiady, mi³oœæ i wino.

Charakterystyczna dla gatunku jest postawa ¿artobliwego dystansu, flirtu i gry mi³osnej.

np.: “S³odki bój”, “Piosenka”

5. EPIGRAMAT

Pierwotnie - krótki napis nagrobkowy.

PóŸniej - bardzo krótki utwór wierszowany o wyrazistej puencie.

np.: Symonides - “Napis”

Antologia Palatyñska - zbiór epigramatów greckich u³o¿ony w X w. n.e. (od epoki helleñskiej do czasów bizantyjskich)

anthologia (gr.) zbiór kwiatów, bukiet - co podkreœla wysok¹ ocenê epigramatu przez staro¿ytnych

póŸniejsze nawi¹zanie do gatunku - fraszka

6. EPOPEJA (EPOS)

twórca: Homer (staro¿ytna Grecja)

“Iliada” (historia wojny trojañskiej)

“Odyseja” (przygody Odyseusza w czasie powrotu do domu)

Epopeje pisa³ równie¿ Wergiliusz (Staro¿ytny Rzym)

np.: “Eneida” (wyprawa Eneasza ocalonego spod Troi)

Charakterystyczne cechy :

1. przedstawienie pewnej spo³ecznoœci i w prze³omowym dla niej momencie

2. wystêpowanie bohatera zbiorowego

3. mnogoϾ form podawczych (opowiadanie, opis, dialog, monolog,...)

4. obecnoϾ inwokacji (apostrofy do muzy)

5. wystêpowanie bardzo realistycznych i plastycznych opisów ludzi i sytuacji

6. obecnoœæ bardzo szczegó³owych opisów przedmiotów (np.: tarczy Achillesa)

7. dynamiczny charakter opisów

8. narrator obiektywny i wszechwiedz¹cy

9. idealizacja bohaterów i dok³adna ich charakteryzacja (np.: Achilles, Hektor)

10. wystêpowanie retardacji (zawieszenie akcji przez np.: opis przyrody w celu roz³adowania emocji wytworzonych przez trzymaj¹ce w napiêciu wydarzenia )

11. pararelizm p³aszczyzn fabularnych (wystêpowanie dwóch œwiatów np.: œwiat bogów i ludzi)

12. tragizm dzie³a uwidoczniony przez bezsilnoœæ cz³owieka wobec si³ wy¿szych np.: losu, historii, Boga

13. wystêpowanie bohatera herosa

14. przedstawianie walki (pojedynki)

15. bogactwo figur stylistycznych (np.: porównañ homeryckich)

16. nawi¹zanie do mitologii

17. obecnoœæ heksametru (greckiej miary dynamicznoœci utworu)

7. BUKOLIKI (SIELANKI)

twórca: Wergiliusz

“Bukoliki” - zbiór sielanek (utworów rozgrywaj¹cych siê na wsi) przedstawiaj¹cych beztroskie i bezproblemowe ¿ycie rybaków, pasterzy i rolników, a tak¿e ich pogl¹dy na tematy filozoficzne i kulturowe.

nawi¹zania:

 Renesans - Szymon Szymonowic

 Oœwiecenie - Franciszek Karpiñski

STRUKTURA UTWORU LITERACKIEGO:

Poetyka Horacego (“Listy do Pizonów”)

1. Dzie³o powinno zawieraæ proporcjê miêdzy form¹ a treœci¹ (stosunek talentu do rzemieœlniczej pracy)

2. Poezja to dzie³o cz³owieka rozumnego, powinna :

• byæ uporz¹dkowana

• przedstawiaæ œwiat realny

3. Dziêki swym dzie³om twórca staje siê nieœmiertelny (mimo œmierci fizycznej, duch pozostaje w jego dzie³ach)

4. Zasada decorum - poszczególne gatunki powinny byæ pisane specyficznym dla siebie jêzykiem, w zastrze¿onym dla siebie stylu

np.:

1. tragedia - styl patetyczny

2. komedia - styl œredni, bardziej zbli¿ony do potocznego

Poetyka Arystotelesa

1. Literatura jest sztuk¹ naœladowcz¹, mimetyczn¹ - od gr. mimesis = naœladowanie

2. Istniej¹ rozmaite gatunki literackie, które ró¿ni¹ siê ze wzglêdu na sposób naœladowania :

• epopeja i dyrytamb - naśladują za pomocą narracji

• tragedia - przez przedstawienie działających osób

3. Miar¹ wartoœci literatury nie jest prawda, ale reakcje odbiorcy, najpe³niej oddzia³uje na widza tragedia, wywo³uj¹c wstrz¹s uczuciowy (litoœæ i trwogê) - katharsis

(katharsis - oczyszczenie, dzięki wywołanym emocjom spektakl dramatyczny miał oczyścić ze złych uczuć i udoskonalić moralnie widza)

4. Poezja (literatura) ró¿ni siê od nauki. Dzie³o naukowe mówi prawdê, a dzie³o naœladowcze ujmuje to, co jest prawdopodobne lub konieczne

5. Poezja działa na odbiorcę nie dzięki przedstawionym przedmiotom (odpowiednikami rzeczywistości), ale dlatego, że sposób ich przedstawienia wzbudza emocje

4.Filozofia staro¿ytnej Grecji

a. periodyzacja i wiadomości ogólne

periodyzacja—podzia³ na okresy, fazy

A.. Okres powstania filozofii - prawie wy³¹cznie kosmologiczny charakter (VI -V w. P.n.e.)

B. Okres oświecenia starożytnego - z przewagą filozofii o charakterze humanistycznym (V w. P.n.e.)

C. Okres systemów starożytnych - ściśle związany z poprzednim ; klasyczny, szczytowy okres filozofii ( IV w. P.n.e.)

D. Okres szkół - Uprzywilejowane miejsce miały zagadnienia etyczne (III - I w. P.n.e.)

E. Okres synkretyczny - o charakterze religijnym (I w. P.n.e - V w. N.e.) (usiłowanie stopienia własnego poglądu na świat z obcymi)

Grecka myœl filozoficzna powsta³a na prze³omie VII/VI w. p.n.e. w joñskich koloniach na wybrze¿u Azji Mniejszej. Za pierwszego jej przedstawiciela uchodzi Tales z Miletu, którego wielkoœæ i znaczenie le¿y w tym ¿e na pytanie o powstaniu œwiata, po raz pierwszy próbowa³ odpowiedzieæ w sposób rozumowy, nie odwo³uj¹c siê do ¿adnego z istniej¹cych systemów religijnych.

Szko³y i kierunki filozoficzne staro¿ytnej Grecji :

• Jońska filozofia przyrody (VI - IV w. P.n.e.)

• Szkoła milezyjska (Tales)

• Szkoła efeska (Heraklit, Kratylos)

• Pitagoras i pitagorejczycy

• Eleaci (Ksenofones z Kolofonu)

• Anaksagoras z Kladzomen, Empledokles z Akragas

• Atomiści (Leukippos z Miletu, Demokryt z Abdery)

• Sofiści (Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz z Elidy, Kalikles)

• Sokrates

• Sokratycy(V-III w. P.n.e.)

• Szkoła megarejska (Euklides z Magary)

• Cynicy (Antystenes z Aten, Diogones z Synopy)

• Cyrenicy ( Arystyp z Kyrene)

• Platon

• Akademia Platońska (Seusippios, Arkesilaos z Pitane)

• Arystoteles

• Perypatetycy (Teofrast z Eresos)

• Stoicyzm (IV w. P.n.e. - II w. N.e.)

• Stara Stoa (Zenon z Kition)

• Średnia Stoa (Panajtiaios z Rodos)

• Epikur i “ogród Epikura” (epikurejczycy)

b. ogólne informacje o poglądach Arystotelesa

Arystoteles-biografia:

Arystoteles ze Stagiry ¿y³ w latach 384-322p.n.e. By³ synem Nikomacha, nadwornego lekarza króla macedoñskiego Filipa II. Kiedy mia³ 17 lat uda³ siê do Aten gdzie spêdzi³ nastêpne 20 lat w akademii Platona na pocz¹tku jako uczeñ a nastêpnie jako samodzielny badacz i wyk³adowca. Po œmierci Platona opuœci³ Ateny. Od 343 p.n.e. by³ wychowawc¹ Aleksandra Wielkiego, a nastêpnie w 335r. Wróci³ do Aten gdzie za³o¿y³ w³asn¹ szko³ê filozoficzn¹ zwan¹ Likejonem lub szko³¹ perypatetyck¹ czyni¹c ja instytutem planowych i zespo³owych badañ naukowych w dziedzinie humanistycznej i przyrodniczej. Po œmierci Aleksandra Wielkiego opuœci³ Ateny obawiaj¹c siê przeœladowañ stronnictw anty macedoñskich. Przeniós³ siê do Chalkis na Eubei gdzie wkrótce zmar³.

Arystoteles-filozofia

Arystoteles wy³¹czy³ logikê z filozofii, uzna³ ja za narzêdzie i podstawê wszelkiej nauki. Opracowa³ szczegó³owo teorie pojêæ, definicji, s¹dów i wnioskowania. Poznanie ludzkie rozpoczyna siê od spostrze¿eñ, z których umys³ drog¹ abstrakcji wydobywa cechy wspólne dochodz¹c do pojêæ ogólnych; wszelka wiedza wychodzi od doœwiadczenia i drog¹ indukcji dochodzi do zasad i prawd ogólnych, z których drog¹ wnioskowania sylogistycznego wyci¹ga wnioski szczegó³ów. Arystoteles dokona³ podzia³u filozofii na teoretyczn¹ (filozofia przyrody, matematyka, metafizyka ) i praktyczn¹ (etyka, polityka, teoria sztuki). Oœrodkiem filozofii jest teoria bytu (metafizyka): odrzuci³ w niej naukê Platona o ideach, stwierdzaj¹c ¿e istniej¹ tylko rzeczy jednostkowe. Ka¿da rzecz jest syntez¹ dwu nierozdzielnie istniej¹cych “elementów”, które mo¿na wydzieliæ tylko w drodze abstrakcji: materii (biernego tworzywa) i formy (czynnika dynamicznego), która kszta³tuje materiê w œciœle okreœlonym kierunku, tj. W kierunku maksymalnego rozwiniêcia cech gatunkowych, czyli osi¹gniêcia tzw. Pe³ni gatunkowej. W rzeczach poznawalna jest jedynie forma, ujmuje j¹ umys³ w pojêciach ogólnych. W œwiecie organizmów ¿ywych form¹ jest “dusza” - zasada ¿ycia i ruchu oraz postrze¿eñ i myœlenia u cz³owieka; nie istnieje oddzielnie od cia³a. Wszechœwiat jest ³añcuchem przyczynowo i celowo powi¹zanych ze sob¹ zjawisk, pocz¹tek jego stanowi pierwsza przyczyna, niezmienny, niematerialny i absolutny byt, poruszaj¹cy inne ogniwa. Œwiat jest wieczny, oœrodkiem jego jest p³aska ziemia, wokó³ której kr¹¿¹ sfery gwiezdne poruszane przez istoty boskie. Ruch t³umaczy³ jako d¹¿enie cia³ do swoich celów. Odrzucaj¹c wyniki badañ pitagorejczyków o kulistoœci ziemi i jej obrocie wokó³ osi i centralnego cia³a oraz formu³uj¹c fa³szywie prawo ruchu, na d³ugie wieki zahamowa³o rozwój mechaniki i astronomii. W etyce za najwy¿sze dobro i cel jednostki uzna³ Arystoteles doskona³oœæ, której osi¹gniêcie jest równoznaczne ze szczêœciem. Doskona³oœæ tê osi¹ga cz³owiek przez rozumne dzia³anie zarówno w dziedzinie poznania, jak i w dziedzinie praktycznej. Dziedzin¹ poznania rz¹dz¹ cnoty umys³owe: m¹droœæ, rozs¹dek i inne, w dziedzinie dzia³ania mêstwo, hojnoœæ itp. Cnót jest tyle, ile rodzajów czynnoœci wykonywanych przez cz³owieka. Polegaj¹ one na zachowaniu w³aœciwego œrodka wskazanego przez rozum. Np. Odwaga jest rozumnym stosunkiem do lêku: baæ siê tam gdzie nie nale¿y, jest tchórzostwem, nie lêkaæ siê tam gdzie trzeba, jest zuchwalstwem. Na konkretnym materiale istniej¹cych konstytucji snu³ Arystoteles teorie sprawiedliwego pañstwa i najlepszego ustroju. Sta³ na stanowisku, ¿e ka¿dy ustrój jest dobry, jeœli ma na celu dobro obywateli, i ka¿dy staje siê z³y, gdy zaczyna s³u¿yæ interesom warstwy rz¹dz¹cej. Istniej¹ trzy dobre formy rz¹du: monarchia, arystokracja i rz¹dy ludu ku dobru ogólnemu. Zwyrodnienia ich to tyrania, oligarchia i ochlokracja, czyli rz¹dy t³umu. Pracê fizyczn¹ stawia³ Arystoteles ni¿ej od umys³owej, by³ za utrzymaniem systemu niewolniczego. Jego uwagi na temat ekonomiki i pieni¹dza do dziœ nie straci³y swej wartoœci.

• dzieła Arystotelesa

• z logiki : “Organon” (narzędzia myślenia)

• z fizyki : “Physike akroasis” (wykłady o przyrodzie) ; “O niebie” ; “O zjawiskach meteorologicznych”

• z biologii : “Historia naturalna zwierząt” ; “Anatomia zwierząt” ; “O rozmnażaniu się zwierząt”

• z psychologii : najważniejsze dzieło “O duszy”

• z filozofii bytu : pisma zebrane w 14ks. Pod wspólnym tytułem “Metafizyka”

• z etyki i nauk społecznych : “Etyka Eudymejska” ; “Etyka Nikomachejska” ; “Etyka Wielka” ; “Polityka” ; “Ustrój polityczny Aten”

• z teorii sztuki : częściowo zachowana “Poetyka”

uczniowie i nastêpcy Arystotelesa :

• Teoftas

• Eudomos z Rodos

• Arystoksenos z Tarentu

• Dikajarach z Messeny

• Straton z Lampsakos

c. Sokrates

• biografia

Sokrates ¿y³ w latach 469 - 399 p.n.e. By³ synem rzeŸbiarza, za m³odu uprawia³ ten sam zawód. Bra³ udzia³ w wojnie peloponeskiej i odznaczy³ siê w bitwach ze Spartanami pod Potide¹ (429) i Amfipolis (422).W 406 sprawuje urz¹d prytana (urzêdnik w 1/10 rady w Atenach) i jako jedyny z prytanów przeciwstawi³ siê ¿¹daniom ludu, który chcia³ skazaæ na œmieræ wodzów w zwyciêskiej bitwie ko³o Arginuz za niepogrzebanie ¿o³nierzy. Prowadzi³ ubogie ¿ycie “ulicznego” nauczyciela i w oczach Ateñczyków ró¿ni³ siê od sofistów tym tylko ¿e za naukê nie bra³ pieniêdzy. Nie pozostawi³ ¿adnych pism pogl¹dy jego znamy z “Dialogów” Platona i wspomnieñ Ksenofonta. W 70r. ¯ycia zosta³ oskar¿ony o bezbo¿noœæ i demoralizowanie m³odzie¿y zosta³ skazany na œmieræ przez wypicie cykuty po trzydziestu dniach wiêzienia. Odrzuci³ mo¿liwoœæ ucieczki zorganizowanej przez przyjació³.

• poglądy

1. przeciwstawił się sofistom

2. głosił istnienie powszechnej prawdy i bezwzględnego dobra, które można osiągnąć na drodze tworzenia jasnych pojęć i definicji, aby to osiągnąć należy najpierw zastosować metodę elenktyczną, a następnie metodę maieutyczną, tak zdobyte pojęcia dają wiedzę pewną i obiektywną, a ta prowadzi do postępowania moralnego ludzi, co w wyniku niesie poprawę stosunków społecznych

3. interesował się etyką - starał się wprowadzić jasne, pełne i powszechnie ważne pojęcia

4. u podstaw moralnego postępowania stoi wiedza o tym, co dobre i złe, co sprawiedliwe, a co nie, co etyczne i nieetyczne - w tym sensie wartości moralnych można się uczyć, a wprowadzone w praktykę dają człowiekowi szczęście

5. osiągnięcia Sokratesa w budowie definicji weszły na stałe do filozofii

Sokrates wobec demokracji ateñskiej :

był przeciwny

mówił (“Obrona Sokratesa”) “Bo mnie się zdaje że “gorszy człowiek” nie ma prawa zaszkodzić lepszemu.” - zarzucał, że każdy niezależnie od wiedzy i wartości ma takie same prawa zarówno w decydowaniu o sprawach społecznych jak i w osądzaniu innych nawet bardziej wartościowych od niego. Osądy te są często niezgodne z rzeczywistością (np. Proces samego Sokratesa miał ponoć podłoże polityczne a nie jak oficjalnie twierdzono moralno-etyczne)

• pojęcia :

dajmonion - (istota boska, duch opiekuńczy) wewnętrzny głos ostrzegawczy (pochodzenia boskiego), powstrzymująca człowieka od popełnienia zła ; sumienie

elenktyczny - metoda zbijania = elenktyczna - należy obalić pojęcia i twierdzenia fałszywe

maieutyczny - metoda maieutyczna = metoda indukcyjna - należy na drodze analogii i zestawienia poszczególnych przypadków ustalić cechy wspólne badanej rzeczy, które składają się na wystarczające określenie-definicję

• sofiści

działali w V w. P.n.e. w Grecji

zawodowi nauczyciele “mądrości”

samodzielni myśliciele

przygotowywali młodzież do życia publicznego

chcieli wychować światłych i mądrych obywateli, potrafiących rządzić państwem i własnym życiem osobistym

uczyli: literatury, matematyki, astronomii, muzyki, przedmiotów nauk o społeczeństwie

przykładali dużą wagę do umiejętności przedstawiania i udowadniania swoich poglądów – rozwój dialektyki - a później jej nadużywanie w uzasadnianiu twierdzeń fałszywych (sofizmaty)

interesowali się sprawami związanymi z życiem i działaniem ludzkim, zapoczątkowując kierunek badań humanistycznych

najwybitniejsi sofiœci:

• Protagoras - człowiek jest miarą wszystkich rzeczy - każdy ma prawo uznawać swoje poglądy za prawdziwe, wobec czego rzeczywistość jest zmienna i różnorodna i raz jawi się w takiej innym razem w innej postaci -nie istnieje jedna i powszechnie obowiązująca prawda - mędrcami są ci którzy potrafią wybrać prawdy lepsze - uznawanie praw za powszechnie obowiązujące jest wynikiem umowy (prawa, obyczaje, wierzenia, państwo)

• Gorgiasz

• Hippiasz

• Prodikos

• Trazymach, Kallikles, Krytiasz - uważali prawo za wytwór słabych i głosili powrót do prawa natury, które pojmowali jako pierwotne prawo silniejszego i dążenie do władzy pozbawione skrupułów

najwybitniejsi uczniowie sofistów :

• Trazymach

• Polos

d. Platon

• biografia :

Platon, a w³aœciwie Arytokles syn Aristona (Platonem zosta³ nazwany z uwagi na szerokie ramiona) ¿y³ w latach 427 - 347 p.n.e. Urodzi³ siê w bogatej rodzinie (ojciec pochodzi³ z królewskiego rodu Kodrydów, matka spokrewniona jeszcze z Salomonem). Z domu wyniós³ doœæ staranne jak na te czasy wychowanie i wykszta³cenie. Uczy³ siê pocz¹tkowo filozofii od Kratylosa, lecz kiedy spotka³ Sokratesa, zafascynowa³ siê nim, jego pogl¹dy wywar³y na nim wielkie wra¿enie i ju¿ nie odst¹pi³ go na krok, sta³ siê jego uczniem. W tym okresie zacz¹³ pisaæ “Dialogi”, by³y to krótkie obrazki dramatyczne w których wystêpowa³ Sokrates, z czasem Platon zacz¹³ wk³adaæ w jego usta w³asne pogl¹dy. Po œmierci nauczyciela wiele podró¿owa³. Dziewiêæ lub dziesiêæ lat spêdzi³ w Magerze. By³ miêdzy innymi na wybrze¿u Afryki Pó³nocnej u matematyka Teodora (równie¿ ucznia Sokratesa), w Egipcie, kilkakrotnie na Sycylii, w Sarakuzach, na dworze Dionizyjskim. Kiedy mia³ 45 lat wróci³ do Aten i za³o¿y³ szko³ê filozoficzn¹ zwan¹ Akademi¹ Platoñsk¹. Umar³ w wieku 81 lat.

• poglądy :

1. sprzeciwiał się relatywizmowi sofistów i atomistycznemu materializmowi

2. od Sokratesa przyjmował, że wiedza pewna i powszechna zawiera się w pojęciach ogólnych i nie tylko dotyczących dziedziny etyki, ale i wszelkiego bytu

3. od Heraklita przyjmowa³, ¿e postrze¿enia daj¹ jedynie obraz œwiata materialnego, a ten ma naturê zmienn¹ i zjawiskow¹, rzeczy ulegaj¹ ci¹g³ym zmianom, powstaj¹ i gin¹, zatem wiedza o nich jest niepewna.

4. podobnie jak postrzeżeniom zmysłowym odpowiada świat fizyczny, tak też pojęciom ogólnym odpowiadać musi jakiś świat niezmienny i niezniszczalny ; jest to świat idei. Jak istnieją rzeczy piękne, tak też istnieć musi samo piękno. Idee powiązane są między sobą logicznymi związkami, tworzą hierarchię z idea dobra na czele, istnieją nie w świecie fizycznym ani psychicznym, lecz w jakimś innym wymiarze, istnieją jednak realnie i to bardziej niż świat otaczający, który jest tylko ich odbiciem. Struktura rzeczywistości jest dwoista (dualizm). Jednak bardziej istotne są idee - stanowiące osnowę każdej rzeczy (idealizm)

5. Natura człowieka jest nie jednolita, oprócz ciała istnieje niematerialna i niezniszczalna dusza, która jest źródłem życia i ruchu. Dzięki swemu pokrewieństwu ze światem idei, dusza poznaje pojęcia ogólne na drodze rozumowania lub intuicji, a postrzeżenia zmysłowe są jedynie okazją, a nie przyczyną poznania.

6. Świat materialny posiada strukturę celową i rozumną, ponieważ zbudowany został przez boskiego budowniczego (Demiurga) z odwiecznej materii na wzór świata idei. Z tego też względu świat jest jeden ; wielkość światów doskonałych jest nie do pomyślenia ; nosi on w sobie cechy doskonałości tamtego świata ; świadczy o tym kulisty kształt ziemi i okrężny ruch ciał niebieskich po stałych i geometrycznie prawidłowych szlakach (wyniki badań pitagorejczyków)

7. w dziedzinie etyki stworzył teorię czterech cnót podstawowych, które rządzą poszczególnymi częściami duszy (mądrość - częścią rozumną; męstwo - impulsywną; umiarkowanie - pożądliwą; sprawiedliwość - sprawuje ogólną kontrolę nad innymi)

8. Ład i harmonijne ukształtowanie życia daje radość, która jest nieodzownym warunkiem szczęścia.

9. podjął próbę klasyfikacji dóbr (dobra konkretne, nietrwałe i przemijające - szczebel na drodze do dóbr nieprzemijających z ideą piękna na czele) - obraz idealnego państwa w “Rzeczypospolitej”

10. realizuję ideę ładu i sprawiedliwości

11. państwo ma posiadać strukturę ograniczoną - każdy ma swoją funkcję wyznaczoną wspólnym dobrem obywateli-jest miejsce tylko dla ludzi użytecznych

12. funkcje podstawowe: zarządzania - spełniają ją mędrcy-filozofowie; obrona - strażnicy państwa; wytwarzanie dóbr materialnych - rzemieślnicy

13. każda grupa żyje jako odrębna warstwa społeczna we właściwych sobie warunkach

14. przejście między grupami możliwe są w wyjątkowych wypadkach

15. dla pierwszych dwóch grup postulował zniesienie własności prywatnej i wspólnotę życia.

16. twórczość:

17. napisał “Dialogi” i listy

18. najbardziej znane to : “Obrona Sokratesa”, “Charmides” - o roztropności ; “Protagoras” - o cnocie ; “Gargiasz” - o retoryce i jej szkodliwości w życiu politycznym ; “Fedon” - o śmiertelności duszy ; “Uczta” - o miłości ; “Teajtet” – o poznaniu; “Państwo” i “Prawa” - o państwie i idealnym ustroju

funkcja motywu jaskini

Jaskinia Platona to symbol znikomoœci wiedzy ludzkiej, mizernych perspektyw w poznaniu. Platon napisa³ w “Republice”: “WyobraŸ sobie ludzi ¿yj¹cych w [...] jaskini [...] od dzieciñstwa przykutych do miejsca [...] nie mog¹cych obejrzeæ siê za siebie [...] daleko za nimi p³onie ogieñ, na którego tle poruszaj¹ siê postacie [...] wiêŸniowie widz¹ tylko ich cienie na œcianie przed sob¹.” [patrz antologia]

• pojęcia :

1. idea - patrz pogl¹dy

2. idealizm obiektywny- kierunek filozoficzny przeciwstawny materializmowi, g³osz¹cy tezê o pierwotnoœci absolutnego ducha lub powszechnego rozumu, a wtórnoœci materii.

e. epikureizm

Kierunek filozoficzny za³o¿ony przez Epikura z Samos (¿y³ w latach 341-270 p.n.e.; ok. 307 za³o¿y³ szko³ê w Atenach) poszukuj¹cy odpowiedzi na pytanie, jak ¿yæ, aby byæ szczêœliwym ; a wiêc postêpowaæ rozs¹dnie, ¿yæ w spokoju, wierzyæ œwiadectwu zmys³ów, odrzucaj¹c przes¹dy i wiarê we wp³ywy si³ nadnaturalnych; jednym dobrem jest przyjemnoœæ (albo brak bólu), któr¹ daje doskona³a harmonia cia³a i umys³u, p³yn¹ca z prostego, cnotliwego i sprawiedliwego ¿ycia, nie zak³óconego przez strach przed bogami i œmierci¹ .

f. stoicyzm :

Zasady szko³y filozoficznej stoików, za³o¿onej w III w. p.n.e. przez Zeniona z Kitionu (na Cyprze), oparte na etyce surowej cnoty, polegaj¹cej na zachowaniu równowagi duchowej nie zak³óconej radoœci¹ ani smutkiem, na wyzbyciu siê namiêtnoœci i na ¿yciu zgodnym z natur¹ i rozumem.

5.Filozofia w starożytnym Rzymie

a. wiadomości ogólne :

W II w. p.n.e. Rzym sta³ siê potêg¹ nie tylko polityczn¹, ale i jednym z oœrodków ¿ycia kulturalnego, do którego d¹¿yli uczeni i filozofowie greccy. W prawdzie nieprzyjaŸnie ustosunkowani do ca³ej greckiej kultury Rzymianie starej daty spowodowali uchwa³y senatu, na mocy których filozofowie i retorzy greccy zostali wydaleni z Rzymu. Stan jednak uleg³ zmianie w 2 po³owie w. p.n.e., gdy m³odzi Rzymianie zaczêli wyje¿d¿aæ do oœrodków nauki greckiej dla uzupe³nienia swego wykszta³cenia. Wtedy obudzi³o siê zainteresowanie tak¿e dla filozofii, niemal ka¿dy wykszta³cony Rzymianin nale¿a³ do jakiejœ szko³y filozoficznej, by³a to jednak przynale¿noœæ bierna. ¯aden z nich nie posun¹³ filozofii naprzód, nie powsta³y te¿ na gruncie rzymskim nowe kierunki, a istniej¹ce traktowano w sposób wybitnie praktyczny oczekuj¹c od filozofii szczêœcia i oparcia w ¿yciu.

b. Marek Aureliusz

biografia :

¯y³ w latach 121-180. By³ cesarzem rzymskim miêdzy 161, a 180 rokiem. Zosta³ adoptowany przez Antonina Piusa, który odda³ mu za ¿onê swoj¹ córkê Faustynê. Wspó³rz¹dc¹ Marka Aureliusza by³ Lucjusz Werus. Za jego rz¹dów pañstwu rzymskiemu zagra¿ali Partowie, a przede wszystkim wszystkie plemiona germañskie i sarmackie, które zajê³y prowincje ba³kañskie, wtargnê³y do Galii Przedalpejskiej i oblega³y Akwileê. W 169 Marek Aureliusz wypar³ ich z granic pañstwa i rozpocz¹³ podbój i ziem. W dwa lata póŸniej pokona³ Kwadrów , a za nastêpne dwa Markomanów. W 174 zwróci³ siê przeciw Jazygom, ale zosta³ odwo³any z powodu rozruchów w Syrii, gdzie dowódca wojsk walcz¹cych zwyciêsko z Partami, Awidiusz Kasjusz, og³osi³ siê cesarzem. Rozruchy te szybko zosta³y st³umione. Marek Aureliusz umar³ w Vindobonie (dzisiejszy Wiedeñ) w czasie przygotowañ nastêpnej wyprawy przeciw Markomanom. zwany by³ “filozofem na tronie”

pogl¹dy :

1. wierny stoicyzmowi w dziedzinie etyki

2. w teorii rzeczywistoœci sk³ania³ siê do spirytualizmu (istota rzeczywistoœci ma naturê duchow¹, zaœ œwiat materialny stanowi jedynie przejaw aktywnoœci pierwiastka duchowego)

3. sens ¿ycia widzia³ w s³u¿bie innym ludziom, a za postawê stosunku do ludzi przyjmowa³ wyrozumia³oœæ, któr¹ posuwa³ a¿ do mi³oœci nieprzyjació³.

4. obowi¹zkiem ka¿dego jest spe³niaæ sumiennie to, co mu los wyznaczy³, aprobatê postêpowania znajduje cz³owiek w swym dajmonion,

5. sam stanowisko swoje traktowa³ jako odpowiedzialn¹ s³u¿bê pañstwow¹.

6. Twórczoœæ :

1. napisa³ w ci¹gu ostatnich 10 lat swojego ¿ycia “Rozmyœlania”

c. Seneka zwany młodszym (filozofem)

biografia

¯y³ w latach ok. 4 p.n.e.- 65 n.e., by³ synem Seneki starszego (retora). Urodzi³ siê w Kordubie. Studia ukoñczy³ w Rzymie za panowania Tyberiusza. W 41 N.e zosta³, w skutek intryg Messeliny, ¿ony cesarza Klaudiusza, wygnany na Korsykê, sk¹d powróci³ dopiero po 7 latach dziêki wstawiennictwu Agryppiny, która powierzy³a mu wychowanie Nerona. Po dojœciu Nerona do w³adzy Seneka zosta³ jego doradc¹. Popad³ jednak w nie³askê i pos¹dzony o udzia³ w spisku Pizona (na ¿ycie Nerona) zosta³ zmuszony do pope³nienia samobójstwa.

pogl¹dy :

1. interesowa³ siê przede wszystkim zagadnieniami etycznymi: postêpowaniem wed³ug zasad rozumu, opanowanie namiêtnoœci i uzale¿nienie siê od zewnêtrznych okolicznoœci dla zapewnienia sobie spokoju i równowagi ducha, która jest celem ¿ycia.

2. Filozofia jest m¹droœci¹ ¿yciow¹ i szko³¹ doskonalenia wewnêtrznego, daje si³ê w przeciwnoœciach losu.

3. uznawa³ równoœæ ludzi wolnych i niewolników twierdz¹c, ¿e o cz³owieku decyduje jego wartoœæ moralna.

4. twórczoœæ :

5. pisma filozoficzne : “Rozwa¿ania o przyrodzie”, “Listy do Lucyliusza”, “O dobrodziejstwach”, “O gniewie”, “O szczêœciu”

6. by³ autorem tragedii np. : “Madea”. “Agamemnon”, Fedra”, “Herakles na górze Oita”

6. mit

– (gr mythos - s³owo legenda) opowieœæ o bogach, legendarnych bohaterach, nadnaturalnych wydarzeniach zwi¹zanych z ich dzia³alnoœci¹, próbuj¹ca wyjaœniæ naturê i przeznaczenie œwiata i cz³owieka;

Mity pełniły funkcje:

1. Poznawcze - umo¿liwia³y interpretacje zjawisk przyrody

2. Œwiatopogl¹dowe – jako podstawa wierzeñ religijnych

3. Sakralne – poprzez powi¹zanie z kultem bóstw i rytualnych obrzêdów

Topos – powtarzaj¹cy siê obraz lub motyw literacki np.: Amor przeszywaj¹cy serce strza³¹.

Archetypy – pierwowzory ludzkich postaw i zachowañ np.: czu³oœæ matki (Demeter); pradawne niezmienne wyobra¿enia, które tkwi¹ w œwiadomoœci zbiorowej ka¿dej spo³ecznoœci.

Motyw wêdrowny – motyw “uniwersalny” powtarzaj¹cy siê zarówno w mitach jak i baœniach np.: motyw jab³ka, olbrzym o niezwyk³ej sile itp.

W mitologii zosta³y utrwalone m.in. wzorcowe postawy ludzkie (patrz archetypy). Przyk³adem jest m.in. postawa Prometeusza (tytan, który wykrad³ bogom ogieñ i nauczy³ ludzi jak siê nim pos³ugiwaæ) czyli postawa, w której postêpowanie jednostki ma s³u¿yæ dla dobra wiêkszych grup spo³ecznych

MIT A LITERATURA

Mit powsta³ jako opowieœæ ustna o sta³ej osnowie fabularnej, która – przekazywana ustnie - mia³a ró¿ne warianty. Mit wystêpowa³ w wielu wersjach, szczegó³y nie by³y wa¿ne, liczy³a siê ca³oœæ. Mit nie jest wiêc gatunkiem literackim, ale spowodowa³ powstanie gatunków w literaturze np.: epos jako zapis mitu.

MIT W SPO£ECZEÑSTWIE :

1. pierwotnym - sk³adnik kultury ludów, tworz¹cy wiêŸ spo³eczn¹, uœwiadamiaj¹cy to¿samoœæ i odrêbnoœæ spo³ecznoœci i okreœlaj¹cy obyczaje i tradycje

2. wspó³czesnym - opowieœæ o charakterze ponadczasowym, ukazuj¹ca ró¿ne cechy i postawy charakterystyczne dla ludzkiej natury

*mity socjopolityczne (np.: nadcz³owiek) - oddzia³ywanie na œwiadomoœæ spo³eczeñstwa, kszta³towanie jego zachowañ i przeœwiadczeñ

7. Powtórzenie treœci ”Mitologii” J. Parandowskiego

a) bogowie:

 Zeus - najwy¿szy z bogów, syn Kronosa i Rei. Jako niemowlê ukryty przed ojcem na Krecie, wykarmiony przez kozê Amalteê. Gdy dorós³ obali³ w³adzê ojca i uwolni³ swe rodzeñstwo po³kniête przez Kronosa. Sta³ siê ojcem bogów i ludzi, panem nieba, œwiat³a i piorunów, opiekunem praw. Królowa³ na Olimpie z ma³¿onk¹ Her¹. Mia³ wiele romansów z boginiami, nimfami i kobietami œmiertelnymi, a dzieci z tych zwi¹zków by³y zaciekle przeœladowane przez Herê. Jego atrybutami by³y: orze³, d¹b i piorun.

 Hera - najstarsza córka Kronosa i Rei, siostra i ¿ona Zeusa, najpotê¿niejsza bogini na Olimpie. By³a opiekunk¹ ma³¿eñstw i wiernoœci ma³¿eñskiej, patronk¹ niewiast. Podczas konkursu piêknoœci Parys nie przyzna³ jej pierwszego miejsca. Zazdrosna, gwa³towna i mœciwa; w czasie wojny trojañskiej sta³a po stronie Greków. Jej atrybutami by³y: paw, owoc granatu, lilia i nieœmiertelnik.

 Posejdon - syn Kronosa i Rei, pan mórz. Wznieca³ i uspakaja³ burzê, trójzêbem dŸwiga³ okrêty uwiêzione wœród ska³ lub osiad³e na mieliŸnie, jego gniew powodowa³ trzêsienie ziemi. Jego w³adzy podlega³y te¿ wyspy, nadbrze¿a i przystanie. Walcz¹c z Aten¹ o miasto Ateny, stworzy³ konia. Jednak drzewko oliwne bogini okaza³o siê cenniejsze, wiêc walkê przegra³. Obra¿ony zatopi³ równinê w Eleuzis. Jego liczne potomstwo (Polifem, Pegaz, Skiron, Orion), dziedziczy³o najgorsze jego cechy - okrucieñstwo i gwa³townoœæ.

 Hades - syn Kronosa i Rei, w³adca podziemnego œwiata zmar³ych, m¹¿ Persefony. Jego siedzib¹ by³ Ereb. Jako patron bogactw naturalnych ziemi, zwany Plutonem.

 Demeter - córka Kronosa i Rei, bogini pól i urodzajów, nauczy³a ludzi uprawy roli. Z Zeusem mia³a córkê Korê (Persefonê). Kiedy Hades porwa³ Persefonê, opuœci³a Olimp, co spowodowa³o zamarcie wszelkiego ¿ycia na ziemi. Wówczas Zeus nakaza³ Hadesowi oddanie matce na pewien okres w roku Persefony.

 Dionizos - syn Zeusa i Semele, bóg winnej latoroœli, wina i p³odnych si³ przyrody, rz¹dzi narodzinami, œmierci¹ i zmartwychwstaniem. Jego matka sp³onê³a, gdy za namow¹ zazdrosnej Hery, poprosi³a Zeusa, by zjawi³ siê w boskim majestacie (wœród gromów i b³yskawic). Zeus uratowa³ dziecko i donosi³ w swym udzie. Dionizos nauczy³ ludzi uprawy winnej latoroœli i produkcji wina. Stwarza³ z niczego mleko i miód, a gdy uderzy³ lask¹ w ziemiê wytryska³a woda.

 Afrodyta - bogini mi³oœci i piêknoœci, opiekunka ¿eglarzy, wy³oni³a siê z piany morskiej niedaleko Cypru. By³a ¿on¹ Hefajstosa, który dowiedziawszy siê o jej mi³ostkach z Aresem uwiêzi³ ich w metalowej sieci. Dzieæmi bogini i Aresa by³y Harmonia i Eros. Jej kochankiem by³ równie¿ myœliwy, Adonis ,który zosta³ zabity przez dzika. Afrodyta poprosi³a Zeusa by da³ mu z powrotem ¿ycie i tak Adonis spêdza³ pó³ roku wœród ¿ywych. By³a matk¹ Eneasza. Wygra³a konkurs piêknoœci, otrzymuj¹c jab³ko Parysa, co by³o poœredni¹ przyczyn¹ wojny trojañskiej. Afrodyta sta³a po stronie Trojan. Jej atrybutami by³y: mitr, ró¿a, jab³ko, ³abêdŸ, jaskó³ka, go³¹b i zaj¹c.

 Eros - bóg mi³oœci, najm³odszy z bogów, syn Afrodyty. Zakochany w królewnie Psyche. Odwiedza³ j¹ noc¹ i nie pozwoli³ by go zobaczy³a i dowiedzia³a siê kim jest. Jednak Psyche nie us³ucha³a i tak jak jej przepowiedzia³, cierpia³a zgryzotê, ból i mêkê zsy³ane przez Afrodytê. Zeus zlitowa³ siê nad kochankami i przyj¹³ Psyche na Olimp, gdzie odby³y siê ich zaœlubiny.

 Tanatos - syn Nocy, bóg œmierci, zlatywa³ na czarnych skrzyd³ach i odcina³ z³otym no¿em konaj¹cemu pukiel w³osów. Gdy mia³ umrzeæ król testalski - Admet, Apollo uzyska³ obietnicê bogów piekie³ i w zamian za inne ¿ycie król mia³ ¿yæ. Jednak ani jego rodzice, ani nikt ze s³u¿by nie zgodzi³ siê. Poœwiêci³a siê jego m³oda ¿ona Alkestis. W dniu kiedy umar³a w pa³acu Admeta goœci³ Herakles. Gdy dowiedzia³ siê o tym, poszed³ na cmentarz i spotka³ Tanatosa, który przyszed³ po jej duszê. Herakles schwyta³ go i nie chcia³ wypuœciæ, dopóki ten nie zwróci³ ¿ycia Alkestis.

 Ares - syn Zeusa i Hery, bóg wojny. Nauczy³ ludzi okrucieñstwa, które przejawia³o siê w wojne. W czasie walki towarzyszy³y mu bóstwa: BojaŸñ, Strach, Niezgoda i Mord. Nie lubiany przez ludzi i bogów. Kochanek Afrodyty.

 Artemida - córka Zeusa i Latony, siostra Apollina, dziewicza bogini lasów, gór, ³owów i dzikich zwierz¹t. Nie pozwala³a mê¿czyznom nawet spojrzeæ na siebie. M³ody myœliwy Akteon, poluj¹c w lesie, podejrza³ k¹pi¹c¹ siê boginiê. Gdy ta go dostrzeg³a, chlapnê³a na niego wod¹ i zmieni³ siê w jelenia. Wtedy jego w³asne psy wytropi³y go i rozszarpa³y.

 Apollo - syn Zeusa i Latony, brat Artemidy, bóg s³oñca, œwiat³a i wyroczni; patron wieszczów, œpiewaków i poetów, przewodnik muz. Najpiêkniejszy z bogów, posiada³ dar wiecznej m³odoœci, mistrz gry na cytrze. Wygra³ zawody z flecist¹ Marsjasem, pokonanego obdar³ ze skóry. Niezadowolony król Midas, który g³osowa³ za Marsjasem zosta³ ukarany. Apollo da³ mu oœle uszy. Niedoœcigniony ³ucznik, szydzi³ nawet z Erosa. Ten trafi³ strza³¹ mi³oœci w serce Apollina, a strza³¹ nienawiœci w serce Dafne. Nimfa ucieka³a przed bogiem, a gdy mia³ j¹ z³apaæ, poprosi³a matkê Ziemiê, by ta zmieni³a j¹ w drzewo laurowe.

 Hermes - syn Zeusa i Mai, opiekun mówców, pasterzy, kupców i z³odziei. Jako dziecko ukrad³ Apollinowi stado byd³a i aby przeb³agaæ jego gniew podarowa³ mu cytrê ze skorupy ¿ó³wia, w zamian otrzyma³ od brata laseczkê z leszczyny, która uœmierza³a spory i godzi³a nieprzyjació³. Hermes rzuci³ j¹ pomiêdzy dwa walcz¹ce wê¿e, które oplot³y laskê, tworz¹c kaduceusz. By³ pos³añcem bogów, aby wywi¹zaæ siê ze wszystkich zadañ, sprawi³ sobie ma³e skrzyde³ka u sanda³ów.

 Hefajstos - syn Zeusa i Hery, bóg ognia, sztuki kowalskiej i z³otniczej. Kula³, gdy ojciec w gniewie zrzuci³ go z Olimpu. Nauczy³ ludzi obrabiania metali i wykonywania dzie³ sztuki. Wykuwa³ pioruny dla Zeusa, jego dzie³ami by³y: zbroja Achillesa, ber³o i tarcza Zeusa. Najbrzydszy z bogów - m¹¿ najpiêkniejszej z bogiñ, Afrodyty.

 Atena - ukochana córka Zeusa, urodzi³a siê z jego g³owy, by³a uosobieniem rozumu i m¹droœci; przysz³a na œwiat w pe³nej zbroi - bogini wojowników. Wieczna dziewica, nie mia³a czasu i nigdy nie myœla³a o mi³oœci czy ma³¿eñstwie. Atrybutami jej by³y tarcza, dzida, he³m, sowa i drzewo oliwne.

 muzy - dziewiêæ córek Zeusa i Mnemosyne (Pamiêæ). Ka¿da z nich opiekowa³a siê jak¹œ sztuk¹, a ich zwierzchnikiem by³ Apollo.

 nimfy - istoty poœrednie miêdzy bogiem a cz³owiekiem, ¿y³y d³ugo i nie starza³y siê. By³y uosobieniem tego, co w przyrodzie mi³e, wdziêczne, wra¿liwe i delikatne. Ich ¿ywio³em by³a woda, czuwa³y nad jej czystoœci¹ i dostatkiem. Boginie zdrowia mog³y dawaæ jasnowidzenie; przepowiada³y przysz³oœæ, mieszka³y w Ÿród³ach albo w grotach. Wszystkie kocha³y Narcyza, który jednak zakochany we w³asnym piêknym odbiciu, umar³ nad stawem, w którym siê przegl¹da³. Na jego grobie wyrós³ kwiat nazwany narcyzem.

b) postaci:

 Odyseusz - syn Leartesa, m¹¿ Penelopy, ojciec Telemacha. Król Itaki. Jeden z bohaterów wojny trojañskiej, s³yn¹³ ze sprytu i wymowy, dlatego bra³ udzia³ w licznych poselstwach. Za zas³ugi i mêstwo przyznano mu zbrojê po Achillesie. W czasie powrotu spod Troi burza zmieni³a kurs okrêtów. PóŸniej Odyseusz przez 10 lat tu³a³ siê po ró¿nych krainach (patrz wêdrówka Odyseusza).Po powrocie zabi³ wszystkich zalotników swej ¿ony.

 Jazon - syn Ajzona, wychowany przez centaura Chejrona. Bra³ udzia³ w wyprawie Argonautów po z³ote runo. W zamian mia³ byæ mu zwrócony tron jego ojca, którego przed laty pozbawi³ go brat Pelias. Dop³yn¹wszy do Kolchidu, z pomoc¹ córki króla, czarodziejki Medei sprosta³ zadaniom, by zdobyæ z³ote runo. Zaora³ pole spi¿owymi, ziej¹cymi ogniem bykami, zasia³ smocze zêby i zabi³ wyros³ych z nich wojowników. PóŸniej zabi³ smoka, który strzeg³ z³otego runa. Do Jolkos wróci³ wraz z Mede¹, która odm³odzi³a jego umieraj¹cego ojca, a podstêpnie zamordowa³a Peliasa, przez co razem z Jazonem musieli uciekaæ z miasta. Przyj¹³ ich król Koryntu Kreon. Gdy Jazon zakocha³ siê w córce Kreona, Kreuzie, Medea w podarunku œlubnym z³o¿y³a jej piêkn¹ szatê, która w¿ar³a siê w jej cia³o i spali³a j¹ ¿ywcem. Medea us³yszawszy jêki Kreuzy, zabi³a w³asne dzieci i uciek³a do Aten.

 Herakles - syn Zeusa i kobiety œmiertelnej Alkmeny, heros - ulubieniec Zeusa i Ateny, przeœladowany przez Herê. By³ obdarzony nadludzk¹ si³¹. Jako 18 - nastoletni m³odzieniec zabi³ lwa i zrobi³ z jego skóry odzienie. Bogowie go lubili, od Hermesa dosta³ miecz, od Apolla strza³y, od Hefajstosa ko³czan a od Ateny pancerz. Za udzia³ w wojnie w³adca Teb da³ mu córkê za ¿onê. Jednak pewnego dnia herosa ogarnê³o szaleñstwo i zabi³ ¿onê i dzieci. By odpokutowaæ swój czyn, musia³ w s³u¿bie u króla mykeñskiego, Eurysteusa wykonaæ 12 prac. Musia³ zabiæ lwa nemejskiego, udusiæ hydrê lernejsk¹, schwytaæ ³aniê ceryntyjsk¹, dzika erymantejskiego, oczyœciæ stajnie Augiasza, wytêpiæ ptaki stymfalijskie, ¿ywi¹ce siê miêsem ludzkim, pokonaæ byka kreteñskiego, uprowadziæ klacze króla Diomedesa, zdobyæ pas Hipolity, królowej amazonek, uprowadziæ wo³y Geryona przez cieœninê Gibraltarsk¹ z Europy do Afryki, ustawiaj¹c s³upy Herkulesa, przynieœæ z³ote jab³ka z ogrodu hesoeryd, oprowadziæ z Cerbera z Hadesu. PóŸniej poj¹³ za ¿onê królewnê Dejanirê. Szukaj¹c miejsca, gdzie móg³by siê osiedliæ zabi³ centaura Nessosa, który porwa³ Dejanirê. Ten, umieraj¹c podarowa³ królewnie sw¹ krew, jako œrodek zapewniaj¹cy jej wiernoœæ Heraklesa. Kobieta sporz¹dzi³a szatê nas¹czon¹ krwi¹, po której w³o¿eniu Herakles dozna³ straszliwych m¹k. Dejanira powiesi³a siê. Bohater przygotowa³ sobie stos ¿a³obny. Kiedy objê³y go p³omienie, przesta³ cierpieæ i zosta³ zabrany na Olimp. Tam Zeus da³ mu nieœmiertelnoœæ i boginiê m³odoœci, Hebe za ¿onê.

 Tezeusz - syn Egeusza, króla Aten i Ajtry. Król porzuci³ j¹, a wczeœniej pokaza³ g³az, pod którym by³ schowany miecz i sanda³y. Tezeusz, gdy dorós³, odwali³ g³az i uda³ siê do Aten w sanda³ach i z mieczem. Ojciec pozna³ go i mianowa³ nastêpc¹ tronu. Ateny sk³ada³y Krecie coroczny haracz z 7 dziewcz¹t i 7 ch³opców na po¿arcie dla Minotaura. Tezeusz pojecha³ z nimi. Tam, dziêki mi³oœci królewny Ariadny, zabi³ Minotaura i wyszed³ z labiryntu. Ariadna da³a mu k³êbek nici, które uwi¹za³ u wejœcia labiryntu, a póŸniej wraca³ t¹ sam¹ drog¹, kieruj¹c siê nici¹. Wsiedli na statek i odp³ynêli. Po drodze jednak Tezeusz zostawi³ œpi¹c¹ Ariadnê na wyspie Naksos. Tezeusz w radoœci ze zwyciêstwa zapomnia³ zmieniæ ¿agiel z ¿a³obnego na czerwony, astary Egeusz zobaczywszy to rzuci³ siê do morza. PóŸniej podczas wojny z Amazonkami porwa³ ich królow¹ Antiopê, która da³a mu syna Hipolita. Jako piêædziesiêciolatek porwa³ siedmioletni¹ Helenê ze Sparty, córkê króla Tyndareosa. Kiedy wojsko spartañskie stanê³o pod Atenami, zgromadzenie ludowe kaza³o wydaæ Helenê, a Tezeusza wygnaæ z kraju. ¿yj¹c na wyspie Skyros, poœlizgn¹³ siê i wpad³ w przepaœæ.

 Achilles - syn Peleusa i Tetydy, wychowanek centaura Chirona. Matka zapewni³a mu nieœmiertelnoœæ zanurzaj¹c go w Styksie. Trzyma³a go za piêtê i by³o to jedyne miejsce w jakie mo¿na by³o go ugodziæ. Gdy nadesz³a wojna trojañska, matka ukry³a go wœród córek króla Likomedesa. Lecz dowódca wojsk, Agamemnon wiedzia³, ¿e wyprawa bez Achillesa nie powiedzie siê. Wys³a³ Odyseusza, a ten podstêpem zabra³ go na wojnê. Achilles otrzyma³ zbrojê od Hefajstosa i nieœmiertelne konie od Posejdona. W czasie walk zdoby³ sobie s³awê najdzielniejszego i niepokonanego wojownika, budzi³ strach wœród wrogów. W dziesi¹tym roku oblê¿enia Agamemnon odebra³ Achillesowi jego brankê Bryzeidê. Zniewa¿ony Achilles wycofa³ siê z walki. Przepowiednia g³osi³a, ¿e bez niego miasto nie mo¿e byæ zdobyte. Pewnego dnia zaatakowano obóz grecki, a przyjaciel Achillesa, Patroklos, w jego zbroi odrzuci³ Trojan pod samo miasto. Jednak zgin¹³ od miecza Hektora. Zrozpaczony Achilles powróci³ do walki. Podczas walki z Hektorem, Zeus zwa¿y³ ich losy na wadze i los Hektora spad³ do Hadesu. Achilles go zabi³, a jego nagie cia³o przywi¹za³ do wozu i powlók³ do obozu greckiego. Wyda³ jednak jego zw³oki za okupem na proœby króla Priama. Nied³ugo potem Achilles zgin¹³ ugodzony w piêtê strza³¹ Parysa.

 Hektor - najstarszy syn Priama, króla Troi i Hekabe. Podczas wojny trojañskiej zabity przez Achillesa (patrz Achilles).

 Parys - m³odszy syn Priama i Hekabe. Przepowiednia g³osi³a, ¿e stanie siê on przyczyn¹ zag³ady miasta. Wychowywany przez pasterzy. Podczas konkursu piêknoœci przyzna³ z³ote jab³ko Afrodycie, która obieca³a mu najpiêkniejsz¹ kobietê, Helenê. Rywalkami Afrodyty by³y Atena, która chcia³a darowaæ mu m¹droœæ i Hera, która chcia³a ofiarowaæ mu królestwo. Kiedy urz¹dzono igrzyska w Troi, Parys zosta³ zwyciêzc¹ i odkry³a siê tajemnica jego pochodzenia. Przyjêto go z powrotem na dwór. Parys uda³ siê do Sparty i porwa³ Helenê. By³o to przyczyn¹ wojny trojañskiej. Podczas oblê¿enia zabi³ z ³uku Achillesa. Nied³ugo póŸniej sam zgin¹³.

 Eneasz - syn Anchizesa i Afrodyty, Trojañczyk. Nie bra³ udzia³u w wojnie, przy pomocy bogów uciek³ z Troi z ojcem i synkiem Askaniuszem. Wraz z innymi, którym uda³o siê ujœæ z ¿yciem, zbudowa³ okrêty, i zgodnie z nakazem bogów, wyruszy³ na poszukiwanie nowej ojczyzny. Po d³ugiej tu³aczce (patrz wêdrówki Eneasza) znaleŸli siê u brzegów Italii. Tam poœlubi³ córkê króla Latynusa, Lawiniê, a od jej imienia nazwa³ miasto, które za³o¿y³ - Lawinium. Eneasz zagin¹³ podczas wojny z wrogim rodem Rutulów.

 Dedal - Ateñczyk, architekt, rzeŸbiarz, wynalazca œwidra, gruntwagi; ojciec Ikara. Przez zawiœæ zawodow¹ zabi³ swego ucznia i zbieg³ na Kretê. Tam, na dworze króla Minosa, w Knossos zbudowa³ s³ynny labirynt dla Minotaura. Kiedy chcia³ wracaæ do ojczyzny, król sprzeciwi³ mu siê. Aby wydostaæ siê z wyspy, Dedal skonstruowa³ olbrzymie skrzyd³a z ptasich piór sklejonych woskiem. Z przytwierdzonymi u ramion skrzyd³ami wraz z synem polecia³ na Sycyliê. W czasie drogi Ikar zgin¹³ (patrz Ikar). Na Sycylii zosta³ nadwornym budowniczym króla.

 Ikar - syn Dedala. Ucieka³ z ojcem z Krety (patrz Dedal), lec¹c na skonstruowanych przez Dedala skrzyd³ach. Nie us³ucha³ rad ojca i wzbi³ siê za wysoko. Promienie s³oneczne roztopi³y wosk, którym sklejone by³y pióra i spad³ na wyspê, któr¹ nazwano Ikari¹, a morze dooko³a niej Ikaryjskim. Dedal pochowa³ syna na wyspie.

 Prometeusz - syn jednego z tytanów, brat Atlasa. Prometeusz stworzy³ cz³owieka z gliny pomieszanej ze ³zami, a jego duszê z ognia niebieskiego, którego iskry ukrad³ z rydwanu s³oñca. Jego cz³owiek by³ s³aby i nagi, a jego decyzje by³y bez³adne i nieœwiadome. Prometeusz ponownie zakrad³ siê na Olimp i ukrad³ pierwsze zarzewie i przyniós³ je na ziemiê. Uczy³ ludzi u¿ywania ognia, sztuk i rzemios³. Niezadowolony Zeus kaza³ stworzyæ Pandorê i sprowadziæ j¹ na ziemiê (patrz Pandora). Prometeusz by³ pewien podstêpu i odprawi³ j¹, a innym poradzi³ to samo. Jednak jego brat przyj¹³ j¹, co by³o przyczyn¹ nieszczêœcia (patrz Pandora). Prometeusz chcia³ siê zemœciæ i podzieli³ zabitego wo³u na dwie czêœci. W jednej by³o miêso owiniête skór¹, a w drugiej koœci nakryte t³uszczem. Poprosi³ Zeusa, by ten wybra³ czêœæ, która odt¹d bêdzie sk³adana bogom. Zeus wybra³ czêœæ okryt¹ t³uszczem, spodziewaj¹c siê pod spodem miêsa. Gdy zobaczy³ koœci, kaza³ za karê przykuæ Prometeusza do ska³y Kaukazu. Tam codziennie wyg³odnia³y orze³ przylatywa³ wydziobywaæ mu w¹trobê, która wci¹¿ odrasta³a. Prometeusz da³ ludziom naukê o liczbach, objawi³ kunszt pisma, oswoi³ zwierzêta i da³ lekarstwa.

 Orfeusz - syn Apollina i muzy Kalliope, cudowny œpiewak. Jego gra na lutni ob³askawia³a dzikie zwierzêta. M¹¿ Eurydyki, nimfy drzewnej. Pewnego dnia ujrza³ j¹ Aristajos, syn Apollina i nimfy Kyreny. Nie wiedzia³, ¿e jest zamê¿na i zakocha³ siê w niej. Zacz¹³ j¹ goniæ, a podczas ucieczki Eurydykê uk¹si³a ¿mija i ta umar³a. Orfeusz postanowi³ pójœæ do Hadesu. Zabra³ ze sob¹ sw¹ czarodziejsk¹ lutniê, a gr¹ i œpiewem tak wzruszy³ ca³y œwiat podziemny, ¿e Hades odda³ mu ¿onê. Eurydyka mia³a iœæ za nim, a Orfeuszowi nie wolno by³o siê obejrzeæ do momentu wyjœcia na ziemiê. Jednak nie wytrzyma³ i na zawsze j¹ utraci³. Ponownie nie wpuszczono go do Hadesu. Pogr¹¿ony w rozpaczy b³¹ka³ siê po Tracji, a¿ pewnej nocy natrafi³ na orszak bakchiczny i ob³¹kane bakchantki rozszarpa³y go.

 Edyp - syn Lajosa, króla Teb i Jokasty. Wyrocznia przepowiedzia³a Lajosowi, ¿e zginie z r¹k syna, który poœlubi w³asn¹ matkê. Dziecko zosta³o porzucone w górach, gdzie znaleŸli je pasterze i oddali na dwór koryncki. Nazywano go podrzutkiem i aby poznaæ tajemnicê swego pochodzenia pojecha³ do Delf, do wyroczni. Dowiedzia³ siê, ¿e ma nie wracaæ do ojczyzny w zwi¹zku z poprzedni¹ przepowiedni¹. Myœl¹c, ¿e w³adcy Koryntu s¹ jego rodzicami wybra³ siê w inne strony. Podczas wêdrówki, w czasie k³ótni o pierwszeñstwo na drodze zabi³ Lajosa i jego s³ugê, nie wiedz¹c, ¿e by³ on jego ojcem. Rz¹dy w Tebach obj¹³ Kreon, który og³osi³, ¿e kto wyjaœni zagadkê Sfinksa, otrzyma królestwo tebañskie i o¿eni siê z Jokast¹. Tego dnia przyby³ Edyp i mia³ sen wró¿ebny z rozwi¹zaniem zagadki. Poszed³ do Sfinksa i poda³ zwi¹zanie, a ten rzuci³ siê w przepaœæ. Edyp poj¹³ za ¿onê Jokastê i mieli czworo dzieci. Teby nawiedza³y ró¿ne klêski, wiêc wezwano wieszcza Terezjasza. Ten og³osi³ straszn¹ prawdê. Jokasta powiesi³a siê, a Edyp wyk³u³ sobie oczy. I ubrany jak ¿ebrak wyszed³ z miasta. Doszed³ do Kolonos i tam umar³.

 Medea - czarodziejka, córka Ajetesa, króla Kolchidy, ¿ona Jazona (patrz Jazon). Pomog³a mu ukraœæ z³ote runo, a gdy j¹ porzuci³ zabi³a swoich synów, a narzeczonej Jazona pos³a³a szatê nas¹czon¹ trucizn¹ (patrz Jazon). Potem uciek³a do Aten na wozie zaprzê¿onym w smoki.

 Ariadna - córka Pazifae i Minosa, króla Krety. Pomog³a Tezeuszowi szczêœliwie wydostaæ siê z labiryntu Minotaura (patrz Tezeusz). Tezeusz zabra³ j¹ ze sob¹, lecz pozostawi³ œpi¹c¹ na wyspie Naksos. Tam po obudzeniu d³ugo krzycza³a i p³aka³a, a¿ pad³a zemdlona. Wtedy przyby³ orszak Dionizosa, a piêkny bóg poprosi³ j¹ o rêkê i poj¹³ za ¿onê.

 Penelopa - ¿ona Odyseusza, matka Telemacha. Przez dwadzieœcia lat oczekiwa³a powrotu mê¿a z wojny trojañskiej. Aby zwieœæ zalotników, szatê, któr¹ szy³a w dzieñ, pru³a noc¹, gdy¿ przyrzek³a rêkê jednemu z nich, gdy ukoñczy robotê. Trwa³o to do powrotu Odyseusza.

 Klitajmestra - córka Tyndareosa, króla Sparty i Ledy, ¿ona Agamemnona. Gdy ten walczy³ pod Troj¹, Klitajmestra myœl¹c, ¿e jest wdow¹ wysz³a za Ajgistosa. Kiedy Agamemnon powróci³, razem z nowym mê¿em zar¹bali go siekierami. Kiedy na obczyŸnie dorós³ Orestes, syn Agamemnona, przyby³ do Myken i zabi³ Ajgista i matkê.

 Helena - córka Zeusa i Ledy, wychowanka króla Sparty, Tyndareosa. By³a nagrod¹ dla Parysa w konkursie piêknoœci (patrz Parys), a tak¿e przyczyn¹ wojny trojañskiej.

 Hekuba - [Hekabe] żona Priama, króla Troi, matka Hektora, Parysa i Polidorosa.

 Dydona - w³adczyni Kartaginy, królewna fenicka. Chcia³a oddaæ sw¹ rêkê i panowanie w Kartaginie Eneaszowi (patrz Eneasz). Gdy ten odp³yn¹³ pope³ni³a samobójstwo.

 Dejanira - królewna, ¿ona Heraklesa. Przyczyni³a siê do jego œmierci, daj¹c mu nas¹czon¹ trucizn¹ szatê (patrz Herakles). Potem powiesi³a siê.

 Pandora - pierwsza kobieta na ziemi. Zes³ana na ziemiê przez bogów na zgubê ludziom. Stworzona przez Hefajstosa, od Ateny nauczy³a siê robót kobiecych, od Afrodyty otrzyma³a wdziêk i urok, a od Hermesa pochlebczy charakter i dar kusz¹cej wymowy. W posagu otrzyma³a szczelnie zamkniêt¹ glinian¹ beczkê. Poœlubi³ j¹ brat Prometeusza, Epimeteusz. Pandora nak³oni³a go do otwarcia beczki, z której wydosta³y siê: nêdze, choroby, troski i nieszczêœcia, które zaczê³y nêkaæ ludzkoœæ.

 Antygona - kazirodcza córka Edypa i Jokasty, siostra Ismeny, Eteoklesa i Polinejkesa. Towarzyszy³a Edypowi, gdy przebrany za ¿ebraka wychodzi³ z Teb (patrz Edyp). Sprzeciwi³a siê Kreonowi, gdy nie pozwoli³ pogrzebaæ jej brata Polinejkesa. Za karê zamurowano j¹ ¿ywcem w sklepionej piwnicy.

c) motywy:

labirynt - wybudowany przez Dedala dla króla Krety, Minosa w Knossos. Przebywa³ w nim Minotaur, który by³ synem Pazifae - ¿ony Minosa i byka zes³anego przez Posejdona.

kaduceusz - laska Hermesa. By³a lask¹ leszczynow¹, oplecion¹ przez dwa wê¿e (patrz Hermes).

nektar - napój bogów olimpijskich, zapewniający im młodość i nieśmiertelność.

ambrozja - pokarm bogów, który zapewniał im nieśmiertelność i radość.

egida - tarcza Zeusa, wykonana przez Hefajstosa, pokryta skór¹ kozy Almatei (patrz Zeus), u¿ywana przez Atenê.

azyl - miejsce schronienia dla przeœladowanych (œwi¹tynie bogów i œwiête gaje). Ten, kto schroni³ siê w miejscu objêtym prawem azylu, nie móg³ byæ tam pojmany ani zabity.

z³oty wiek - czas za panowania Kronosa, kiedy rzeki p³ynê³y mlekiem, z drzew s¹czy³ siê miód, a nieuprawiana ziemia rodzi³a plony w obfitoœci. Ludzie, nie starzej¹c siê i wci¹¿ bawi¹c, ¿yli bez trosk i trudów.

Arkadia - górzysta kraina na półwyspie Peloponezkim, kraina szczęśliwości.

d) zwi¹zki frazeologiczne:

niæ Ariadny - droga do poznania, wyjœcia z trudnej sytuacji.

mêki Tantala - symbol cierpienia, niemo¿noœci zaspokojenia pragnieñ.

Marsowa mina - spojrzenie baczne, czujne, podejrzliwe.

Ikarowe loty - zbyt wysokie, szaleñcze, aby siê urzeczywistni³y.

wêze³ gordyjski - trudny do rozwi¹zania problem.

praca syzofowa - ciê¿ka, daremna praca

e)

stworzenie œwiata, narodziny bogów - na pocz¹tku by³ Chaos, z którego wy³oni³ siê Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia. Ich potomstwem byli tytani, cyklopi i sturêcy. Uranos nie by³ z nich zadowolony i str¹ci³ ich w bezdenne czeluœci Tartaru. Gaja znienawidzi³a go za to. Namówi³a najm³odszego z tytanów - Kronosa, który nadal by³ wolny, by okaleczy³ ojca i str¹ci³ z tronu niebios. Formowa³ siê ca³y œwiat, a nad nim rz¹dzi³ Kronos z ma³¿onk¹ Rej¹. Przepowiednia g³osi³a, ¿e zostanie obalony przez w³asne dziecko, wiêc ka¿de z nich po³yka³. Gdy urodzi³o siê szóste, Reja poda³a mê¿owi kamieñ zawiniêty w pieluszki, a ma³ego Zeusa ukry³a na ziemi. Ch³opca karmi³a koza Almatea. Kiedy z³ama³a jeden róg, ch³opiec pob³ogos³awi³ go i odt¹d nape³nia³ siê on wszystkim, czego zapragn¹³ ten, który go posiada³. By³ to róg obfitoœci. Gdy Zeus dorós³ uwolni³ swe rodzeñstwo: Hadesa, Posejdona, Herê, Demeter i Hestiê. Dziesiêæ lat trwa³a wojna Zeusa z Kronosem, a¿ Zeus postanowi³ uwolniæ z Tartatu cyklopów i sturêkich. Po obaleniu Kronosa, w³adza nowych bogów nie trwa³a d³ugo, gdy¿ powsta³ przeciw nim ród gigantów, których móg³ pokonaæ tylko cz³owiek œmiertelny. Sprowadzono wiêc Heraklesa, który ich pokona³.

narodziny cz³owieka - 1) za panowania Kronosa by³ z³oty wiek. Ludzie ¿yli jak niebianie, bez smutków. Nigdy siê nie starzeli i ca³y czas spêdzali na biesiadach. Z upadkiem Kronosa skoñczy³ siê wiek, a ludzie zmienili siê w dobroczynne demony. PóŸniej nasta³ wiek srebrny. Ludzie rozwijali siê wolno (okres dzieciñstwa trwa³ sto lat), kiedy dojrzewali ich ¿ycie by³o bardzo krótkie. Byli Ÿli i dumni i nie czcili bogów. Zeus wytêpi³ ich. Potem nasta³ wiek br¹zowy. ¯yli ludzie gwa³towni, kochaj¹cy wojnê, mieli si³ê olbrzymów i serca z kamienia. Domy, sprzêty i orê¿ sporz¹dzali z br¹zu. By³ to okres heroiczny. ¯yli wtedy Herakles, Tezeusz i bohaterowie spod Troi. Ich czyny nie powtórzy³y siê ju¿ w nastêpnym wieku - ¿elaznym, trwaj¹cym do dzisiaj. 2) Cz³owiek zosta³ ulepiony przez Prometeusza (patrz Prometeusz).

pojawienie siê z³a - bogowie stworzyli pierwsz¹ kobietê - Pandorê, a w posagu dali jej glinian¹ beczkê, która zawiera³a wszystkie nieszczêœcia œwiata (patrz Pandora).

potop - bogowie chcieli wytêpiæ ludzi stworzonych przez Prometeusza i zes³ali na nich potop. Spad³y wielkie deszcze, a morza i rzeki wyst¹pi³y z brzegów. Ponad falami widnia³ tylko wierch Parnasu, w Beocji. Jedynymi stworzeniami jakie prze¿y³y potop by³o dwoje staruszków, ich ³ódŸ zatrzyma³a siê na szczycie góry, a wody zaczê³y opadaæ. Deukalion, syn Prometeusza i Pyrra, córka Epimeteusza i Pandory poszli do wyroczni delfickiej, która poradzi³a im, aby zakryli twarze i rzucali za siebie ”koœci matki”. Uczynili, co im kaza³a i z g³azów rzucanych przez Deukaliona powstawali mê¿czyŸni, a przez Purrê - kobiety. Ca³e ¿ycie na ziemi siê odradza³o. Syn Prometeusza naucza³ nowych ludzi ¿ycia i czczenia bogów.

f)

œwiat zmar³ych - Hades. Jego wejœcia strzeg³ trzyg³owy pies, Cerber. Hades op³ywa³y rzeki: Lete - Zapomnienia, Acheront - Boleœci, Kokytos - Lamentu, Styks. Dusza, aby dostaæ siê do Hadesu, musi przebyæ te rzeki. Wszystkie dusze, które maj¹ czym zap³aciæ, przewozi w swej ³odzi Charon, syn nocy. Po ogromnej martwej równinie chodz¹ dusze umar³ych, czekaj¹c na s¹d, którego dokonuj¹ Minos, Ajakos i Radamantys. Byli to sprawiedliwi królowie ziemscy, którzy po œmierci zostali sêdziami podziemia. Oni wa¿¹ z³e i dobre uczynki dusz. Pod pa³acem Hadesa, ogrodzonym trzykrotnym krêgiem murów obronnych, znajduje siê Tartar, tam cierpi¹ mêki najgorsi zbrodniarze. Stra¿ nad nimi trzymaj¹ Erynie - trzy potworne siostry. Ci, którzy ¿yli sprawiedliwie odje¿d¿aj¹ na Wyspê B³ogos³awionych, gdzie ¿yj¹ w z³otym mieœcie. Panuje tam wieczna wiosna. ¯ycie dusz up³ywa na biesiadach i zabawach.

pory roku - gdy Hades porwa³ Persefonê, córkê Demeter, bogini urodzaju, ta zesz³a z Olimpu i wszelkie ¿ycie na ziemi zamar³o. Wówczas Zeus sk³oni³ Hadesa, by zwróci³ matce córkê, a kiedy to zrobi³ wszystko na nowo o¿y³o. Odt¹d Persefona spêdza³a pól roku pod ziemi¹, jako ¿ona Hadesa i w tym czasie smutek Demeter powodowa³ jesieñ i zimê. Nastêpne pó³ roku Persefona spêdza³a z matk¹, a wraz z ni¹ nadchodzi³a wiosna, a potem lato.

astronomia -

g)

wojna trojañska - s¹d Parysa sprawi³, ¿e Helena zosta³a porwana, co by³o przyczyn¹ wojny trojañskiej (patrz Parys, Helena), na któr¹ wyruszy³o wielu bohaterów: dowódca Agamemnon, Ajaks - syn Telamona, Ajaks - syn Oileusa, Diomedes, Nestor, Odyseusz, Idomeneus, Menelaos, Achilles. Przybiwszy do Troi, pos³ano poselstwo, ¿¹daj¹c wydania Heleny. Jednak odmówiono. Zaczê³a siê wojna. Grecy roz³o¿yli swój obóz na równinie przed Troj¹. Si³y stron by³y wyrównane. Po dziewiêciu latach w obozie greckim wybuch³a zaraza, któr¹ sprowadzi³ Apollo za to, ¿e Agamemnon porwa³ córkê jego kap³ana. Agamemnon odda³ brankê, w wyniku czego wybuch³a k³ótnia miêdzy nim a Achillesem (patrz Achilles). Kiedy Achilles powróci³ do walki, zabi³ Hektora (patrz Hektor), a potem sam zgin¹³ z r¹k Parysa (patrz Achilles). Nied³ugo potem zgin¹³ Parys (patrz Parys). Diomedes i Odyseusz, z pomoc¹ Heleny, wykradli palladion, cudowny pos¹g Ateny, dziêki któremu miasto nie mog³o zostaæ zdobyte. Trojanie byli pewni klêski. Jednak Grecy odp³ynêli, pozostawiwszy ogromnego drewnianego konia, którego Trojanie wci¹gnêli do miasta, uprzednio rozbieraj¹c wi¹zanie muru. Wczeœniej nie chcia³ im na to pozwoliæ kap³an Laokoon, który uwa¿a³ to za postêp. Zosta³ po¿arty ze swoimi synami przez dwa ogromne wê¿e. Sprzeciwi³a siê równie¿ jasnowidz¹ca Kasandra, lecz jej tak¿e nie us³uchali. Trojanie œwiêtowali zwyciêstwo, a po hucznej zabawie wszystkich zmorzy³ sen. Wówczas z konia wyszed³ Odyseusz na czele dwunastu wojowników i otworzy³ bramy miasta. Okrêty z Grekami powróci³y, a w mieœcie rozpoczê³a siê rzeŸ.

wêdrówka Odyseusza - gdy bohater wraca³ spod Troi, wiatry zanios³y jego statki do kraju Lotofagów, gdzie zamiast zbo¿a ros³y ³any lotosów. Ka¿dy, kto ich spróbowa³ nie chcia³ wracaæ do ojczyzny. PóŸniej trafi³ do kraju Polifema, syna Posejdona. By³ on cyklopem. Gdy znalaz³ Odysa i jego towarzyszy w swej pieczarze, zacz¹³ ich po kolei zjadaæ, a Odyseuszowi powiedzia³, ¿e on bêdzie ostatni. Ten uda³, ¿e jest to dla niego zaszczytem i czêstowa³ olbrzyma winem dopóki go nie upi³. Potem roz¿arzon¹ g³owni¹ wypali³ mu jedyne oko. Oœlepiony cyklop nie móg³ ich z³apaæ w pieczarze, wiêc usiad³ przy wejœciu. Jednak Odyseusz przywi¹za³ siebie i towarzyszy pod brzuchami baranów i w ten sposób wydostali siê na wolnoœæ. Potem zawin¹³ na wyspê Eoliê. Jej król Eol by³ w³adc¹ wiatrów, od którego dosta³ miech, gdzie by³y zamkniête wszystkie wiatry. Wypuœciwszy tylko pomyœlne wiatry Odyseusz móg³ p³yn¹æ spokojnie do domu. Jego towarzysze myœleli, ¿e jest on pe³ny skarbów i otworzyli go, wypuszczaj¹c srogie wiatry. Te rzuci³y ich do kraju Lajstrygonów, z którymi w walce ocala³ tylko okrêt Odyseusza. Statek wymaga³ naprawy, wiêc przybili do najbli¿szej wyspy. By³a to ziemia czarodziejki Kirke, która czêœæ jego towarzyszy zamieni³a w œwinie. Pod wp³ywem gniewu Odyseusza, wróci³a im ludzk¹ postaæ, a bohater spêdzi³ rok w jej goœcinie. Kiedy odje¿d¿a³, Kirke objawi³a mu, ¿e musi udaæ siê do wrót Hadesu i tam wywo³aæ duszê wró¿bity Terezjasza, by ten przepowiedzia³ mu dalszy los. Mia³ on wêdrowaæ dopóki nie spotka ludu, który nie widzia³ morza i nie wie co to jest wios³o. Pop³yn¹³ dalej, szczêœliwie omijaj¹c wyspê syren. Ich œpiew wabi³ ¿eglarzy, a ich okrêty rozbija³y siê o ska³y. Odys zalepi³ swym ¿eglarzom uszy woskiem, a sam kaza³ siê przywi¹zaæ do masztu. Potem uda³o mu siê przep³yn¹æ miêdzy dwoma potworami: Skyll¹ i Charybd¹. W czasie pobytu na wyspie boga S³oñca, towarzysze Odysa spl¹drowali stado wo³ów, za co z rozbitych statków ocala³ tylko Odys. Na swej wyspie, Ogigii znalaz³a go nimfa Kalipso. Osiem lat spêdzi³ u niej w mi³osnej niewoli. Potem na tratwie wyruszy³ dalej. Trafi³ na Scheriê, kraj Feaków. Na dworze króla Alkinoosa wys³uchano jego opowieœci i wyborni ¿eglarze tego kraju przywieŸli go na Itakê. Œpi¹cego u³o¿yli na brzegu, a skarby jakie otrzyma³ schowano w wy³omach skalnych. Atena zamieni³a go w ¿ebraka, by nikt go nie pozna³. W tym czasie do jego ¿ony zjechali siê zalotnicy (patrz Penelopa). W czasie turnieju o rêkê Penelopy jako jedyny napi¹³ swój ³uk i strzeli³ przez 12 otworów toporów wbitych w pod³ogê, a potem zabi³ wszystkich zalotników.

wêdrówka Eneasza - Eneasz uciek³ z Troi w czasie wojny (patrz Eneasz). Szukaj¹c nowej ojczyzny, jego okrêty dop³ynê³y do wysp Strofadów. Harpie, które tam mieszka³y przepowiedzia³y Trojanom, ¿e ziemiê obiecan¹ poznaj¹ po tym, ¿e z g³odu zjedz¹ nawet sto³y. Pewnego dnia przybi³ do brzegów Kartaginy. Wczeœniej pochowa³ na Sycylii swego ojca, Anchizesa. W Kartaginie rz¹dzi³a Dydona (patrz Eneasz, Dydona). W czasie dalszej wêdrówki znaleŸli siê w okolicach wejœcia do podziemia. Eneasz prowadzony przez duszê ojca, zobaczy³ tam dusze nienarodzonych w³adców pañstwa, które mia³ za³o¿yæ. PóŸniej Trojanie przybili do brzegów Italii. Tam, nie wiedz¹c gdzie s¹ zjedli owoce, które uprzednio u³o¿yli na pszennych plackach. Kiedy niektórzy, nie zaspokoiwszy g³odu zaczêli jeœæ placki, syn Eneasza, Julus (dawniej Askaniusz), zauwa¿y³, ¿e jedz¹ nawet sto³y. Odkryli, ¿e to kres ich wêdrówki. PóŸniej Trojanie wraz z królem tego kraju, Latynusem i jego ludem pokonali ród Rutulów. Zwyciê¿aj¹c ich wodza, Turnusa, Eneasz móg³ poj¹æ za ¿onê Lawiniê, córkê króla.

za³o¿enie Rzymu ­- Askaniusz za³o¿y³ siedzibê dynastii Eneasza w mieœcie Alba Longa. Ostatni z królów, Prokaz, mia³ dwóch synów. Starszy Numitor obj¹³ w³adzê po ojcu. Zazdrosny Amulius str¹ci³ brata z tronu, a córkê Numitora uczyni³ westalk¹. Ta niespodziewanie powi³a bliŸniêta: Romulusa i Remusa. Ich ojcem by³ Mars. Dzieci w koszyku wrzucono do Tybru, którego fala wynios³a na brzeg. Wykarmi³a ich wilczyca i dziêcio³, ptak Marsa. Gdy doroœli, przypadkiem znaleŸli siê przed swym dziadkiem Numitorem, który ich rozpozna³. Romulus i Remus obalili w³adzê Amulusa i osadzili na tronie dziadka. Sami chcieli za³o¿yæ miasto w miejscu, gdzie wykarmi³a ich wilczyca. Aby rozstrzygn¹æ, który z nich nada mu imiê, zdali siê na wolê bogów. Zwyciê¿y³ Romulus. Wzi¹³ on p³ug i obora³ przestrzeñ przysz³ego miasta, Romy. Kiedy Remus przeskoczy³ granicê, jego brat zabi³ go.

8. Przyk³ady wykorzystania postaci, motywów, w¹tków z mitologii greckiej i rzymskiej w literaturze póŸniejszych epok. Nawi¹zania do historii i kultury antycznej. Pojêcia: anakreontyk, poezja tyrtejska, horacjanizm.

Przyk³ady wykorzystania postaci, motywów, w¹tków z mitologii greckiej i rzymskiej w literaturze póŸniejszych epok

Autor	Tytuł	Motyw
Adam Mickiewicz	“Dziady III” - Wielka improwizacja	Motyw Prometeusza	Konrad żąda od Boga władzy
Adam Mickiewicz	“Oda do młodości”	Motyw Heraklesa	Wspomina o Heraklesie, który zabił hydrę i dwa centaury
Juliusz Słowacki	“Kordian”	Motyw Edypa	Kordian porównuje się z Edypem – na swoją niekorzyść
Juliusz Słowacki	“Grób Agamemnona”	Styks, koszula Dejaniry
Eliza Orzeszkowa	“Gloria Victis”	Motyw Herkulesa	Jagmin porównany do Herkulesa
Stefan Żeromski	“Syzyfowe prace”	Motyw Syzyfa	Rusyfikacja = praca Syzyfa
Stefan Żeromski	“Ludzie bezdomni”	Motyw Prometeusza	Judym – postawa prometejska
Leopold Staff	“Odys”	Motyw Odyseusza powracającego do Itaki	“Każdy z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki”
Jarosław Iwaszkiewicz	“Ikar”	Ikar	Marzycielstwo chłopca, tak jak Ikara prowadzi go do zguby
Bruno Schulz	“Sklepy cynamonowe”	Pan – bożek żądzy	Nawiązania do mitologii odnośnie kobiet (płodności) i ich dominującej roli.

Nawi¹zania do historii i kultury antycznej.

Autor	Tytuł	Co
Eliza Orzeszkowa	“Gloria Victis”	Termopile, Leonidas
Juliusz Słowacki	“Grób Agamemnona”	Agamemnon, Termopile
Stefan Żeromski	“Ludzie bezdomni”	Wenus z Milo
Maria Jasnorzewska - Pawlikowska	“Nike”	Nike – bogini zwycięstwa

Pojêcia: anakreontyk, poezja tyrtejska, horacjanizm.

Anakreontyk – lekki, ³agodny utwór poetycki o tematyce mi³osnej lub biesiadnej (nawi¹zuj¹cy stylem do utworów Anakreonta)

Poezja tyrtejska (od imienia twórcy Tyrtajosa) – poezja patriotyczna nawołująca do walki

Horacjanizm (od twórcy Horacego) – pogl¹d filozoficzny charakteryzuj¹cy siê apoteoz¹ istnienia, afirmacj¹ ¿ycia, nie zabieganiem o wiêcej i zachowaniem dystansu (z³oty œrodek); jest po³¹czeniem epikuryzmu i stoicyzmu

9. Cechy eposu na podstawie “Iliady” i “Odysei”.

Pojêcia: inwokacja, porównanie homeryckie, retardacja, heksametr. Ustny rodowód gatunku. Kwestia homerycka. Technika opisu (na podstawie opisu tarczy Achillesa). Œwiat bogów i ludzi, dzia³anie Fatum. Realia (problem anachronizmów). Realizm, idealizm i cudownoœæ œwiata przedstawionego. Rozwój gatunku w czasach nowo¿ytnych.

HOMER - od niego rozpoczyna siê historia literatury europejskiej. By³ aojdem, ¿y³ w VIII w. p.n.e. Prawdopodobnie by³ œlepy. O ile póŸniejsi spierali siê o to czy istnia³ - staro¿ytni nie mieli w¹tpliwoœci. By³ dla nich najwy¿szym autorytetem.

“Iliada” - temat: wojna trojańska;

• g³ówny bohater - Achilles.

“Odyseja” - temat: powrót Odyseusza do Itaki;

• g³ówny bohater - Odyseusz.

KWESTIA HOMERYCKA - spór uczonych o istnienie Homera. W XVIII w. badacze francuscy stwierdzili, ¿e nie jeden cz³owiek a wêdrowni pieœniarze stworzyli oba utwory. Ostatecznie jednak, po badaniach komputerowych, ustalono, ¿e autorem obu eposów by³ jeden cz³owiek.

CECHY EPOSU NA PODSTAWIE “ILIADY” I “ODYSEI”:

1. BOHATER ZBIOROWY; Spo³eczeñstwo w prze³omowym momencie;

2. MNOGOή FORM PODAWCZYCH: opis + narracja + opowiadanie + dialog + monolog;

3. OBECNOŒÆ INWOKACJI - przygotowuje czytelnika przed tym, co go czeka; jest apostrof¹ do si³y wy¿szej; zwykle - proœb¹ poety o natchnienie skierowana do istoty nadprzyrodzonej, muzy.

“Tak Dzeusa dokonywa³a siê wola,

Zw³aszcza od dnia, gdy w niezgodzie przeciwko sobie stanêli

W³adca narodów Atryda (Agamemmnon) i bogom równy Achilles.”

4. OBECNOŒÆ SZCZEGÓ£OWYCH OPISÓW (PRZEDMIOTÓW, LUDZI, SYTUACJI, WALK zawê¿onych do poszczególnych POJEDYNKÓW, NARAD, UCZT ITD.). S¹ one jednoczeœnie realistycznymi i plastycznymi. Maj¹ charakter dynamiczny

5. RETARDACJE - ZAWIESZENIE AKCJI;

6. CHARAKTERYSTYKA BOHATERÓW I ICH IDEALIZACJA

7. PARALELIZM P£ASZCZYZN FABULARNYCH: WSPÓ£ISTNIENIE I PRZENIKANIE SIÊ ŒWIATA NADPRZYRODZONEGO I LUDZKIEGO.

Bogowie ingeruj¹ w wojnê trojañsk¹: “a na to patrzyli wszyscy bogowie...”

“Który to z bogów do waœni wzajemnej obu podburzy³?”

8. POEMAT TRAGICZNY, PESYMISTYCZNY. Spowodowane jest to bezsilnoœci¹ i s³aboœci¹ cz³owieka wobec ingeruj¹cych w ludzkie ¿ycie bogów. Los ludzi jest przes¹dzony przez bogów.

FATUM - los, przeznaczenie, nieodwo³alna koniecznoœæ. To, co zosta³o powiedziane przez bogów, przepowiedziane przez wyroczniê musi spotkaæ cz³owieka i nie ma od tego ucieczki. Jest to z regu³y zapowiedŸ nieszczêœcia.

9. BOHATEROWIE-HEROSI - silni, potê¿ni, np. Achilles. MOWY BOHATERÓW w formie d³u¿szych monologów rozmieszczone s¹ symetrycznie, regularnie powtarzaj¹ siê w danej pieœni.

10. EPOS PISANY HEKSAMETREM.

Heksametr - miara wiersza, rytm opieraj¹cy siê na istnieniu w jêzyku greckim akcentu w poszczególnych wyrazach. Wyrazy o podobnym akcencie rozmieszczone s¹ regularnie. Heksametr wp³ywa na rytmicznoœæ dzie³a.

11. PORÓWNANIA HOMERYCKIE, czyli takie, w których jeden z elementów, porównywany lub porównuj¹cy, jest przedstawiony w bardzo szczegó³owy sposób; rozbudowany, do tego stopnia, ¿e w niektórych przypadkach tworzy on wrêcz odrêbny obraz poetycki:

“I tak jak orze³, ptak górski, najszybszy wœród uskrzydlonych,

Spada i lekko dopêdza z chmur go³êbicê sp³oszon¹ -

Ona wymyka siê, pierzcha, lecz orze³ z wrzaskiem straszliwym

Z bliska uderza, w drapie¿nej duszy zdobyczy spragniony -

Tak z zawziêtoœci¹ Achilles pêdzi³, a Hektor ucieka³

Pod trojañskimi murami, unosz¹c r¹cze kolana.”

12. EPIZODYCZNOŒÆ, wiele epizodów;

W “Iliadzie” np. konflikt Achillesa i dowódcy wojsk greckich - Agamemnona.

13. OBIEKTYWNY NARRATOR.

14. PATETYCZNY STYL OPOWIADANIA.

REALIZM -

Homer nie patrzy jedynie w czasy zamierzch³e, lecz zwrócony jest tak¿e ku jemu wspó³czesnej epoce Jonii VIII wieku.

• Chocia¿ homeryccy bohaterowie walcz¹ jeszcze broni¹ spi¿ow¹, znaj¹ Fenicjan, z którymi Grecy przed pocz¹tkiem pierwszego tysi¹clecia nie mieli ¿adnych kontaktów. Wspania³e naczynia opisywane przez autora odpowiadaj¹ odkopanym fenickim naczyniom z VIII wieku p.n.e.

• S³awne opisy tarczy Achillesa czy Agamemnona s¹ odtworzeniem wygl¹du pochodz¹cych równie¿ z tego okresu br¹zowych tarcz w stylu orientalizuj¹cym, znalezionych na Krecie.

• Realizm widaæ i w stosunkach spo³ecznych i opisanych obyczajach.

Dominuj¹ce stanowisko, które zajmuje w jego dzie³ach arystokracja, jest odzwierciedleniem stosunków panuj¹cych nie w œwiecie achajskim, lecz w œwiecie wspó³czesnym twórcy.

Obraz spo³eczeñstwa jest obrazem ludzi przechodz¹cych od ustroju wspólnoty pierwotnej do ustroju niewolniczego i tworzenia siê nowych klas.

Razem z walcz¹cymi na rydwanach arystokratami wojuje pod Troj¹ gorzej uzbrojony, bezimienny t³um pieszych, o którym Homer mówi: “ginê³y ludy”.

Obok wielkich w³aœcicieli ziemskich w spo³eczeñstwie Homerowym s¹ i w³aœciciele drobnych gospodarstw, a ponadto kategoria najbardziej upoœledzonych najemnych robotników rolnych, których los jest niemal tak marny, jak ¿ycie po œmierci w Podziemiu, co wynika z powiedzenia Achillesa w “Odysei”: “Wola³bym za parobka s³u¿yæ (...) u biednego ch³opa, który ledwo siê mo¿e utrzymaæ, ni¿ tu panowaæ nad wszystkimi, co znikli ze œwiata.”

Mo¿na dopatrzeæ siê tutaj równie¿ zacz¹tków podzia³u pracy; s³yszymy o kowalach, kamieniarzach, stolarzach, cieœlach i budowniczych.

Obok ludnoœci wolnej pojawiaj¹ siê niewolnicy, których zatrudniano przede wszystkim w gospodarstwie domowym.

Gospodarka jest naturalna, produkcja obliczona na zaspokojenie w³asnych potrzeb; tym te¿ t³umaczy siê fakt, ¿e niewolnictwo nie odgrywa wiêkszej roli.

Arystokraci sami niejednokrotnie umiej¹ zaspokoiæ swe potrzeby i nie wstydz¹ siê pracy fizycznej: ojciec Odyseusza, Laertes, sam pracuje na roli, Penelopa przêdzie, Odyseusz buduje tratwê, Parys wznosi pa³ac.

Jednak im bogatszy król czy wojownik, tym wiêcej ma niewolników: u Odyseusza pracuje w gospodarstwie domowym 50 niewolnic.

Wa¿n¹ rolê w ¿yciu hellenów odgrywa³y wierzenia i zwi¹zane z nimi obrzêdy.

Najprostsz¹ form¹ kultu by³a modlitwa: b³agalna, dziêkczynna lub pochwalna. Kto chcia³ coœ od boga otrzymaæ, musia³ mu z³o¿yæ ofiarê, której t³usty dym by³ Olimpijczykom bardzo przyjemny. Prócz zwierz¹t, zabijanych podczas odpowiednich obrzêdów, ofiarowywano te¿ wino, kadzid³a i kosztowne przedmioty. ofiary te sk³adano zwykle na o³tarzu pod go³ym niebem, choæ równie¿ w œwi¹tyniach (Homer wspomina np. w Troi, u Feaków).

IDEALIZACJA: Homer narzuci³ antropomorficzny obraz bogów - odbywaj¹cych wspólne narady, ucztuj¹cych przez ca³y dzieñ a¿ do zachodu s³oñca; œwiat ten pe³en jest harmonii i ³adu. Wszystko, co ciemne, straszne i niejasne - duchy, demony, okrutne bóstwa ziemi - usuniête zosta³o œwiadomie w cieñ. Niepodzielnie rz¹dz¹ dworzanie Dzeusa - nie s¹ oni wprawdzie ani wszechw³adni, ani wszystkowiedz¹cy, ale s¹ piêkni, plastycznie ujêci i budz¹cy podziw.

Idealizacj¹ obejmuje równie¿ bohaterów eposu - wojowników i w³adców - którzy pe³ni s¹ wrêcz nadludzkich cnót, a ich zachowanie ma byæ wzorem postêpowania dla potomnych. Najwiêksz¹ wartoœci¹ dla bohaterów Homera jest s³awa poœmiertna; “Zawsze byæ najlepszym i wybijaæ siê ponad innych” - oto has³o, które im przyœwieca. Jeœli chce siê osi¹gn¹æ ten idea³, trzeba jak Achilleas, zrezygnowaæ z d³ugiego i pozbawionego chwa³y ¿ycia, a wybraæ ¿ycie krótkie, ale s³awne.

Bogowie podobni s¹ do ludzi, ale i ludzie niekiedy staj¹ siê równi bogom. “Boscy” s¹ Diomedes i Ajas, Agamemnon - z oczu i g³owy niby ciskaj¹cy pioruny Dzeus, z piersi przypomina Posejdona.

Wszystko jest idealne: bohaterowie s¹ silniejsi ni¿ “teraŸniejsi ludzie”, nawet konie s¹ “piêknow³ose”, na dworach i w namiotach panuje dostatek, a przy obozowej biesiadzie nie brakuje nigdy miêsiwa, chleba i wina.

CUDOWNOŒÆ: przyczyny wszelkiego rodzaju zjawisk tkwi¹ w œwiecie nadprzyrodzonym (ingerencja bóstwa we wszystkie przejawy ¿ycia), liczne w¹tki nadnaturalne - bohaterowie swobodnie przekraczaj¹ granicê miêdzy œwiatem realnym a sfer¹ dzia³añ nieziemskich. W “Iliadê” i “Odysejê” wpleciono wiele w¹tków baœniowych, które maj¹ swoje analogie w folklorze œwiata. Wœród nich s¹: walki bohaterów z dzikimi zwierzêtami, cudowne odm³odzenie, niezwyk³e urodziny, przemiany ludzi w zwierzêta lub w drzewa. Nie zabrak³o urozmaiconych licznymi przygodami wêdrówek po œwiecie.

W CZASACH NOWOŻYTNYCH...

Technika opowiadania, paralelizm akcji, mitologiczna i cudowna motywacja postêpowania ludzi, styl i jêzyk porównañ, epizodyczna kompozycja, realizm i drobiazgowoœæ opisów - wszystko to sta³o siê czêœci¹ sk³adow¹ literatury nowo¿ytnej.

W piśmiennictwie polskim dwie epoki najchętniej sięgały do antyku i Homera:

1. “Boska komedia” Dantego;

2. “O królu Arturze i rycerzach okr¹g³ego sto³u” - epopeja angielska;

3. “z³oty wiek” z Kochanowskim (“Odprawa pos³ów greckich”) i Szymonowicem

4. romantyzm ( “Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza).

5. Natchnienia hellenistycznego dopatrzeæ siê mo¿na i u Norwida

6. u bliskiego naszym czasom Wyspiañskiego (“Powrót Odysa” i “Achilleis”).

7. WyraŸn¹ replikê “Iliady”, ulubionej lektury Sienkiewicza, jest “Ogniem i mieczem”, zw³aszcza w partiach opowiadaj¹cych o obronie Zbara¿a.

8. epopeja ch³opska - “Ch³opi” S. Reymont (natura zamiast bogów, obyczaje, tradycje, sc. batalistyczna - walka o las; ale narrator - modernista+wiejski gadu³a)

10.ROZWÓJ TEATRU ANTYCZNEGO I JEGO FUNKCJONOWANIE.

NARODZINY TRAGEDII I KOMEDII. OSI¥GNIÊCIA ARIONA, TESPISA, AJSCHYLOSA, EURYPIDESA, ARYSTOFANESA, MENANDRA, PLAUTA. TEATR ANTYCZNY A WSPÓ£CZESNY (SCENA, AKTOR, FUNKCJA). POJÊCIA: KORYFEUSZ, DYTYRAMB, ORCHESTRA, SKENE, KOTURN, ONKOS, AGON.

1. Rozwój teatru antycznego i jego funkcjonowanie

Teatr powsta³ z publicznych obrzêdów kultowych ku czci Dionizosa. W VI w. p.n.e. z chóru uczestnicz¹cego w obrzêdach, którego przewodnikiem by³ koryfeusz, wyodrêbnili siê aktorzy (pierwszego aktora wprowadzi³ Tespis). Wykrystalizowa³y siê formy dramatu i ukszta³towa³a siê klasyczna budowa teatru.

Pierwotny teatr gr. Sk³ada³ siê z przestrzeni (orchestra) z o³tarzem, (thymele), która ostatecznie przybra³a kszta³t ko³a, usytuowanej w pobli¿u œwi¹tyni, u stoku wzgórza stanowi¹cego naturaln¹ widowniê (theatron). Z pojawieniem siê aktorów zbudowano rodzaj garderoby - ma³y budynek sceniczny (skene), który wkrótce sta³ siê nieodzownym t³em akcji przedstawienia. W IV - III w. p.n.e. skene by³a ju¿ okaza³¹ budowl¹ z d³ug¹ œcian¹ frontow¹, bocznymi skrzyd³ami (paraskenia) i pomostem (proskenion) przeznaczonym na wystêpy aktorów. Miejsce dla chóru (orchestra) uleg³o zmniejszeniu, a widownia na zboczu wzgórza uformowa³a siê w amfiteatr otaczaj¹cy orchestrê przed³u¿onym pó³kolem kamiennych ³aw. Teatr by³ wyposa¿ony w maszyneriê umo¿liwiaj¹c¹ stosowanie ró¿nych efektów widowiskowych (np. w dŸwigniê do opuszczania i podnoszenia bóstw) oraz w dekoracje malowane na p³óciennych p³aszczyznach (pinakes) i trójœciennych graniastos³upach (periaktori).

Widowiska teatru klasycznego (V w. p.n.e.) odbywa³y siê dwa razy w roku, w okresie œwi¹t religijnych, po³¹czone by³y z konkursem dramatycznym. Przedstawienia organizowa³o i finansowa³o 3 choregów, wyznaczonych przez archonta spoœród obywateli miasta.

Opracowanie scenicznym zajmowa³ siê autor dramatu (od czasów Sofoklesa gra³ te¿ g³ówne role). Liczbê aktorów Ajschylos powiêkszy³ do 2, Sofokles - do 3.

Aktorzy wystêpowali w kostiumach o symbolicznym kroju i kolorze, podwy¿szaj¹cym postaæ obuwiu (koturny) i peruce (onkos). U¿ywali masek, które orientowa³y widzów w charakterze i wieku postaci, a jako rezonary wzmacnia³y g³os. Recytacja aktorów by³a zbli¿ona do œpiewu Przedstawieniom towarzyszy³a muzyka instrumentalna.

Widowiska skupiaj¹ce widzów i aktorów, pocz¹tkowo we wspólnym prze¿yciu religijnym, traci³y stopniowo charakter kultowy, zachowuj¹c cechy uroczystoœci ludowej i powszechnej.

Teatr uleg³ w miarê up³ywu czasu zasadniczym przekszta³ceniom; g³. Stadia jego rozwoju to:

teatr objazdowy (wóz Tespisa, VI w. p.n.e.)

klasyczny teatr ateñski (V - VI w. p.n.e.)

teatr hellenistyczny (III w. p.n.e., g³. Poza Grecj¹)

teatr gr. - rzymski

Oprócz teatru dramatycznego istnia³y tak¿e ludowe widowiska farsowe wykonywane przez zespo³y wêdrowne.

Formy i konwencje teatru staro¿ytnej Grecji stanowi¹ podstawê europejskiej tradycji teatralnej i s¹ do dziœ Ÿród³em inspiracji twórczoœci teatralnej.

2.Narodziny tragedii i komedii antycznej.

TRAGEDIA ANTYCZNA powsta³a w staro¿ytnej Grecji z dytyrambu. Klasyczna forma tragedii antycznej ustali³a siê w V w. p.n.e. dziêki twórczoœci trzech wielkich dramaturgów gr.: Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. Ewolucja tragedii polega³a na stopniowym ograniczaniu roli chóru na rzecz akcji.

KOMEDIA ANTYCZNA powsta³a w staro¿ytnej Grecji z weso³ych pieœni obrzêdowych, œpiewanych przez uczestników pochodu (tzw. komos) podczas œwiêta p³odnoœci ustanawianego ku czci Dionizosa W okresie rozkwitu (V - III w. p.n.e.)przesz³a trzy stadia rozwojowe:

komedia staro attycka, mająca charakter ostrej satyry społeczno - politycznej, pełna była aluzji do aktualnych wydarzeń i znanych osobistości. Ważną rolę odgrywały wystąpienia chóru, tzw. parabazy, skierowane do publiczności, oraz tzw. agon;

komedia średnia, rozwijająca się w IV w. p.n.e.., porzuciła satyrę na rzecz realistyczno - żatobliwych obrazków z życia codziennego i parodii mitów, zredukowała udział chóru do występów między aktami;

Komedia nowa, kształtująca się na przełomie IV i III w. p.n.e., pogłębiła obyczajowy realizm, stworzyła początki komedii charakterów i komedii intrygi.

Dytyramb = pieśń pochwalna na cześć boga gr. Dionizosa, śpiewana w starożytnej Grecji przez chór. W VI - V w. p.n.e. gatunek poezji antycznej. Z dytyrambu wywodzą się przypuszczalnie formy poezji dramatycznej: komedia i tragedia antyczna.

Agon = część komedii starożytnej: spór dwóch partnerów wyrażający główne idee utworu.

3.Osi¹gniêcia

ARION (VII w. p.n.e.) - pó³ legendarny gr. Poeta liryczny z Metymny na Lesbos; autor dytyrambów, pieœni i hymnów; z jego twórczoœci nic siê nie zachowa³o

TESPIS z Aten jako pierwszy wprowadzi³ aktora na scenê, twórca teatru objazdowego

AJSCHYLOS

autor 90 utworów (tragedii i dramatów satyrowych)

w literaturze światowej pierwszy dramatopisarz, którego dzieło się zachowało

Podczas wielkich Dionizów (miêdzy 499 a 496 p.n.e.) wzi¹³ udzia³ w agonie tragików (= igrzyska o charakterze sakralnym, w których uczestnicy walczyli o nagrodê w sporcie, muzyce lub dramacie). Pierwsze zwyciêstwo odniós³ w 484 p.n.e. i tryumfowa³ jeszcze 12 razy

W ca³oœci zachowa³o siê 7 tragedii (np.: Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, Prometeusz w okowach).

By³ wielkim reformatorem teatru:

wprowadzi³ na scenê postaæ drugiego aktora

ograniczy³ rolê chóru w tragedii

wzbogaci³ widowisko efektami scenicznymi

twórca kompozycji teatrologicznej, czyli połączenia3 tragedii i dramatu satyrowego w całość tematycznie powiązaną

SOFOKLES

autor ok. 120 dramatów

udzia³ w agonach tragików, pierwszy raz zwyciê¿y³ w 468 p.n.e., póŸniej ponad po³owa jego sztuk przynios³a mu najwy¿sze nagrody

zachowa³o siê 7 tragedii m.in. aktualna do dziœ Antygona i du¿a czêœæ dramatu satyrowego Tropiciele

wprowadził dalsze zmiany w widowisku teatralnym:

zerwa³ z tematycznym zwi¹zkiem kompozycji teatrologicznej Ajschylosa

wprowadzi³ na scenê trzeciego ,aktora

ograniczy³ rolê chóru

zastosowa³ malowane dekoracje sceniczne.

EURYPIDES

autor ponad 90 utworów dramatycznych

zachowa³o siê 17 tragedii np. Medea, Alkestis oraz Cyklop, jedyny w ca³oœci zachowany dramat satyrowy

krytyka tradycyjnych wyobra¿eñ o bóstwach, popularnej interpretacji mitów bohaterskich i pojêæ moralnych

znawca psychiki ludzkiej => doskona³y twórca postaci, zw³aszcza kobiecych

rozwi¹zywa³ zawi³¹ intrygê przy pomocy interwencji bóstw (deux ex machina).

ARYSTOFANES

g³ówny przedstawiciel staro attyckiej komedii

autor 44 sztuk, z czego zachowało się 11 np. Osy, Sejm kobiet, Żaby

komedie obfituj¹ce w œmia³e pomys³y i nieoczekiwane rozwi¹zania, pe³ne zabawnych sytuacji i humoru s³ownego, zawieraj¹ barwny obraz stosunków politycznych i spo³ecznych

MENANDER

najwybitniejszy przedstawiciel komedii nowej i komedii charakterów

autor 100 sztuk znanych z odkrytych fragmentów np. S¹d rozjemczy, Heros

wywar³ wp³yw, za pomoc¹ Plauta i Terencjusza, na ukszta³towanie siê nowo¿ytnej komedii obyczajowej

PLAUT (komediopisarz rzymski)

przerabia³ na ³acinê dla rzym. Sceny utwory gr. Komedii nowej, z IV/III w. p.n.e., g³. Menandra

wprowadzał wiele zmian

wywar³ znaczny wp³yw na rozwój kome4dii europ., w¹tki z Plauta przejêli m.in. Molier i Szekspir (typ ¿o³nierza samochwa³a by³ jedn¹ z g³. Postaci comedia dell’arte)

do komedii obyczajowych wprowadza³ w¹tek mi³osny i intrygê (g³. postacie: ojciec, rozrzutny syn, dzia³aj¹cy na rzecz syna niewolnik, hetera)

z kilkudziesiêciu utworów przypisanych Plautowi zachowa³o siê 20.

4.Pojêcia

koryfeusz = przewodnik chóru

orchestra = przestrzeñ w teatrze

skene = rodzaj garderoby - ma³y budynek sceniczny, który sta³ siê nieodzownym t³em akcji przedstawienia

koturn = podwy¿szaj¹ce postaæ obuwie

onkos = peruka

5. Teatr antyczny a teatr wspó³czesny

RÓŻNICE
TEATR ANTYCZNY	TEATR WSPÓŁCZESNY
zasada trzech jedności ograniczona liczba aktorów występujących na scenie	odrzucenie zasady trzech jedności dowolna liczba aktorów
aktorzy = mężczyźni	aktorzy = kobiety i mężczyźni
najważniejsze słowo obecność chóru podział sztuki na stasimony i epejsodiony	współgranie formy i słowa brak chóru podział sztuki na akty i odsłony lub brak podziału
eksponowanie jednego aktora sposób kultu funkcje społ. - polityczne, moralne katharsis	w zależności od wystawianej sztuki poświęcanie uwagi jednemu aktorowi lub grupie rozrywka sposób spędzania wolnego czasu

11. Cechy i struktura tragedii antycznej na podstawie “Antygony”.

Pojêcia: parodos, stasimon, epejsodion, perypetia, katastrofa, stychomytia, kommos, zasada trzech jednoœci, tragizm, bohater tragiczny, ironia tragiczna, wina tragiczna. Rola chóru i charakterystyka postaci w “Antygonie”. Nawi¹zanie do konwencji gatunkowej tragedii w literaturze nowo¿ytnej - kontynuacja i negacja.

TRAGEDIA - gatunek literacki (dramatu) prezentuj¹cy tragiczne wydarzenia, które najczêœciej koñcz¹ siê œmierci¹ bohaterów.

CECHY DRAMATU ANTYCZNEGO NA PODSTAWIE “ANTYGONY”:

1. BUDOWA:

a) EPEJSODIONY - sceny, w których wypowiadaj¹ siê bohaterowie (ich dialogi tworz¹ akcjê);

b) STASIMONY - wypowiedzi chóru;

W “Antygonie” wystêpuje 5 epejsodionów oraz 5 stasimonów. Zazwyczaj w czwartym epejsodionie nastêpowa³ punkt kulminacyjny;

Elementy charakterystyczne dla dramatu antycznego to:

2. ZASADA “POJAWIANIA SIĘ” - pieśni chóru przeplatają się z dialogami aktorów;

3. dialogi bohaterów tworzą akcję, a dwie pieśni:

a) PARODOS - pieœñ chóru na wejœcie, pierwsze wejœcie chóru; informowa³a jak dosz³o do konfliktu;

b) EXODOS - pieœñ chóru na zejœcie, ostatnie wyst¹pienie chóru;

tworz¹ razem ramê kompozycyjn¹.

PROLOGOS (czyli wstêp) - zawiera³ treœæ tragedii;

KOMMOS - scena lamentu i ¿alu g³ównego bohatera;

4. Dramat antyczny charakteryzuje się TRÓJDZIELNĄ KOMPOZYCJĄ:

a) PROLOG - na pocz¹tku utworu, wprowadza w akcjê, przedstawia problem, który bêdzie poruszany przez aktora;

b) ROZWINIÊCIE AKCJI - sk³adaj¹ siê na nie wydarzenia uwzglêdnione szczegó³owo:

• PERYPETIA - punkt kulminacyjny, zwrot akcji (w “Antygonie” - aresztownie tytu³owej bohaterki)

• KATASTROFA - klêska bohatera, najczêœciej jest ni¹ œmieræ.

c) EPILOG - na koñcu utworu, ostateczne zakoñczenie, spointowanie dzie³a.

5. OBECNOŚĆ CHÓRU, który:

a) komentuje wydarzenia, wyra¿a swój s¹d, opiniê, na temat tego, co stanowi treœæ akcji;

b) wypowiada refleksje ogólne, np. o potêdze mi³oœci, rozumu;

c) zapowiada pojawienie siê kolejnego aktora na scenie; wprowadza, zapowiada go;

d) dokonuje podsumowania dramatu;

6. Ograniczona LICZBA AKTORÓW.

Za czasów Sofoklesa - 3. Nie by³o scen zbiorowych. Sceny wymagaj¹ce wiêkszej iloœci postaci by³y relacjonowane przez powo³anego specjalnie, relacjonuj¹cego to wydarzenie, bohatera.

7. Tragedię cechowały TRZY JEDNOŚCI:

a) CZASU - akcja rozgrywa³a siê w ci¹gu jednej doby, a najczêœciej miêdzy wschodem a zachodem s³oñca;

b) MIEJSCA -akcja toczy³a siê w jednym miejscu;

c) AKCJI - akcjê cechuje jednow¹tkowoœæ;

8. ZASADA CZYSTOŚCI ESTETYK:

Sceny patetyczne, wznios³e, nie mog³y s¹siadowaæ ze scenami komicznymi; wi¹za³a siê z tym i zasada decorum;

9. ZASADA DECORUM:

Gatunki dramatyczne powinny byæ pisane w specyficzny sposób, ró¿nymi stylami. Nale¿a³o dbaæ o czystoœæ jêzyka;

a) tragedia - styl wysoki; jêzyk wznios³y;

b) komedia - jêzyk zbli¿ony do potocznego;

Regu³a decorum okreœla³a równie¿ typy postaci, jakie mog³y wystêpowaæ w teatrze - w tragedii postacie stanu “wysokiego”, szlachetnie urodzone, w komedii postacie o rodowodzie plebejskim.

10. Tekst główny: monolog, dialog;

tekst poboczny: didaskalia;

11. ZASADA NIEPRZEDSTAWIANIA BEZPOŚREDNIO SCEN KRWAWYCH.

O drastycznych wydarzeniach po prostu opowiadano w dialogu.

12. ZASADA NIEZMIENNOŚCI CHARAKTERU POSTACI.

Bohaterowie tragedii antycznej nie podlegaj¹ transformacjom, nie popadaj¹ w skrajne stany emocjonalne. Takiej kreacji postaci sprzyja³o u¿ycie niezmiennej maski, któr¹ aktor przywdziewa³ na pocz¹tku przedstawienia, a zdejmowa³ dopiero na koñcu sztuki.

TRAGIZM - kategoria estetyczna, wartoœæ moralna zwi¹zana z konfliktem wartoœci. Jednostka wolna zostaje postawiona wobec koniecznoœci wyboru wartoœci przeciwstawnych, ale jednakowo wa¿nych. Sam akt wyboru, niezale¿nie od tego, która z wartoœci zostanie wybrana, prowadzi nieuchronnie do katastrofy. Niemo¿liwym jest znalezienie wyjœcia, które by satysfakcjonowa³o (KONFLIKT TRAGICZNY).

BOHATER TRAGICZNY - bohater postawiony w obliczu wyboru miêdzy dwoma równorzêdnymi racjami; ka¿dy z wyborów przybli¿a go nieuchronnie do katastrofy, czêsto równoznacznej ze œmierci¹;

IRONIA TRAGICZNA (DRAMATYCZNA) - bohater czêsto pope³nia “nieszczêœliwe zb³¹dzenie”; wie, ¿e pope³ni³ zbrodniê lub czyn niegodny; i.t. to przeciwieñstwo miêdzy samoœwiadomoœci¹ bohatera a jego rzeczywist¹ sytuacj¹;

WINA TRAGICZNA

PERYPETIA - prze³om w ¿yciu bohatera odmieniaj¹cy kierunek biegu akcji; prowadz¹cy do katastrofy;

KATASTROFA - ostateczne zdarzenie rozstrzygaj¹ce o klêsce bohatera, wynikaj¹ce nieuchronnie z ca³ego splotu przedstawionych wypadków; punkt prze³omowy, rozwi¹zanie dramatu;

STYCHOMYTIA - dialog dwóch postaci scenicznych z³o¿ony z jednowersowych replik;

CHARAKTERYSTYKA POSTACI:

ANTYGONA - córka Kreona, siostra Hajmona i Ismeny; postaæ aktywna, wierz¹ca (do Ismeny: “A ty zniewa¿aj bogów œwiêt¹ wolê”), stawia czynny opór, kocha brata, ma odwagê sprzeniewierzyæ siê prawu ludzkiemu; dla niej prawo moralne jest bardzo silne; uparta, konsekwentna w dzia³aniu, przekonana o s³usznoœci swego postêpowania, nie dzia³a pod wp³ywem chwili, rozwa¿na, heroiczna, nie boi siê œmierci (“a ja brata pogrzebiê sama, potem zginê z chlub¹”)

ISMENA - siostra Antygony, córka Kreona; niezdecydowana, bojaŸliwa (“zginiemy marnie jeœli wbrew prawu z³amiemy wolê i rozka¿ tyrana”), uleg³a, usi³uje byæ lojalna wobec króla, choæ wewnêtrznie nie zgadza siê z nim; zastraszona, uznaje wy¿szoœæ mê¿czyzn, oportunistka; nie jest w stanie poœwiêciæ ¿ycia dla brata (“Pos³uszna bêdê w³adcom tego œwiata bo pró¿ny opór ur¹ga rozwadze.”)

KREON - król; stara siê rz¹dziæ sprawiedliwie, zawsze przestrzegaæ praw; wytrwa³y i nieustêpliwy w postanowieniach; sprawy pañstwa stawia na pierwszym miejscu, nie zwa¿aj¹c na tradycjê; Gdy wró¿bita przestrzega przed klêskami i k³opotami kraju, Kreon ustêpuje. Nie chce zgubiæ swego pañstwa: “nieszczêœcie œci¹gn¹æ na kraj jeszcze gorzej.”

uparty, dumny, pyszny, despota, zarozumia³y, rz¹dny w³adzy, d¹¿y do ogólnego pos³uchu: “Pañstwo - to jestem ja, nie s³ucham t³uszczy.”; porywczy, niekonsekwentny, nieustêpliwy, skory do gniewu; wed³ug niego przyznanie siê do b³êdu podwa¿a autorytet; podejrzliwy wobec poddanych, nie s³ucha (nawet dobrych rad).

Odbiera narzeczon¹ synowi, co prowadzi Hajmona do samobójstwa;

HAJMON - syn Kreona; wed³ug niego g³owa pañstwa powinna podejmowaæ decyzje zgodne z wol¹ ludu, sumienia: “(...) Sam chcesz mówiæ, a nie s³uchasz ludzi.”

Popiera rz¹dy mocne, twarde, ale jednoczeœnie rozwa¿ne i przemyœlane.

NAWI¥ZANIA DO KONWENCJI GATUNKOWEJ TRAGEDII W LITERATURZE NOWO¯YTNEJ:

1. tragedia renesansowa (humanistyczna) - J. Kochanowski “Odprawa pos³ów greckich” (konflikt - interes jednostkowy a ogólny; obecnoœæ chóru)

2. tragedia klasycystyczna (XVII w. Francja) - P. Corneille “Cyd”;

3. tragedia narodowa (Polska, druga po³. XVIIIw.) - A. Feliñski “Barbara Radziw³³ówna”

Pytanie nr 12 .: Istota konfliktu tragicznego w “Antygonie”. Trzy aspekty konfliktu.

Istota konfliktu tragicznego w “Antygonie” polega na dramatycznych wyborach dokonywanych przez bohaterów tragedii Sofoklesa. G³ównym wyborem tragicznym jest wybór jakiego dokona³a tytu³owa bohaterka. Antygona mia³a dwie mo¿liwoœci, albo uszanowaæ prawo boskie albo uszanowaæ prawo ustanowione przez ludzi. Prawo boskie zmusza Antygonê do sprzeciwienia siê rozkazowi króla Kreona i pochowania zabitego brata (Polinejkesa), który zgin¹³ w bratobójczej walce o Teby i który zosta³ uznany za zdrajcê (dla przyk³adu obroñca Teb, brat Antygony i Polinejkesa, zaosta³ pochowany godziwie, z nale¿nymi honorami). Z³amanie prawa ludzkiego, które w tym przypadku jest prawem ustanowionym przez króla Kreona, równa³o siê z wydaniem na siebie wyroku œmierci. Bohaterka stoi przed problemem niemo¿liwym do rozwi¹zania. Je¿eli zdecyduje siê na postêpowanie zgodnie z religi¹ i dokona symbolicznego pochówku brata, ska¿e sam¹ siebie na zag³adê. Je¿eli zaœ bêdzie pos³uszna rozkazowi króla i odst¹pi od grzebania zw³ok Polinejkesa, œci¹gnie na siebie gniew i kl¹twê bogów. Antygona znalaz³a siê w sytuacji bez wyjœcia , jest to tzw. konflikt tragiczny, jakiej decyzji by nie podjê³a, konsekwencje tego wyboru bêd¹ op³akane.

Tak¿e sam król Teb, Kreon jest postaci¹ tragiczn¹. Uwa¿a³, ¿e jako król zawsze ma racjê, ¿e nale¿y do niego ca³e pañstwo razem z ludŸmi. Uwa¿a³ , ¿e przyznanie siê do jakiegokolwiek b³êdu bêdzie utrat¹ autorytetu i w³adzy, co doprowadzi do anarchii w pañstwie. Wydaj¹c zakaz grzebania zw³ok Polinejkesa (- zdrajcy), dzia³a³ zgodnie z prawem ludzkim, zgodnie z interesem pañstwa. Tym samym jednak, z³ama³ prawo boskie, przez co œci¹gn¹³ na siebie i swoj¹ rodzinê kl¹twê i gniew bogów. Jego ¿ona, Eurydyka oraz jego syn, narzeczony Antygony, Hajmon pope³niaj¹ samobójstwo. Kreon by³ w sytuacji bez wyjœcia, ewentualne uwolnienie Antygony mog³oby zakoñczyæ siê utrat¹ królewskiego autorytetu, anarchi¹ w pañstwie i wreszcie, zgub¹ Teb.

Pytanie nr 13 .: Œwiat wartoœci w “Antygonie”: wiara, rozum, prawo. Obywatele i w³adca, problem w³adzy. Portrety ludzi, obraz rodziny.

Król Teb, Kreon, by³ królem, który chcia³ mieæ ca³kowit¹ w³adzê nad swym pañstwem. Uzna³ on, ¿e wraz z terytorium kraju, nale¿¹ do niego, s¹ jego w³asnoœci¹ tak¿e ludzie ¿yj¹cy w Tebach. Kreon nie liczy³ siê z opini¹ ludnoœci, nie potrafi³ wys³uchaæ obywateli, nie uznawa³ te¿ ¿adnej racji poza swoj¹ w³asn¹. Król Teb podejrzewa³ swych poddanych o chciwoœæ i interesownoœæ, wprowadzio³ terror i zastraszenie. Olbrzymim problemem w³adcy jak i jego podw³adnych, by³ paniczny strach Kreona przed utrat¹ autorytetu. Kreon nie by³ dobrym w³adc¹. Nie by³ sprawiedliwy ani dobry. Obywatele zamiast da¿yæ go zaufaniem, bali siê go.

W œwiecie “Antygony” wiara jest g³ówn¹ przyczyn¹ tragicznych konfliktów, jakim musieli sprostaæ jej bohaterowie. Wiara nie pozwoli³a Antygonie pozostawiæ niepogrzebanego cia³a Polinejkesa, wówczas, gdyby tego nie uczyni³a, œci¹gnê³anby na siebie i swoj¹ siostrê Ismenê gniew i kl¹twê bogów. Prawo ustanowione przez Kreona zakazywa³o grzebaæ zdrajcê, co by³o uwa¿ane za s³uszne ze strony Tebañczyków, ale doprowadzi³o do zag³ady rodziny w³adcy. Prawo bowiem wymyœlone przez cz³owieka jest niedoskona³e, tak jak i sam cz³owiek. Najbardziej wartoœciowy jest u ludzi, tak bardzo niedoceniany w œwiecie “Antygony”, rozum. Dopiero w ostatnich wypowiedziach jest oddany mu nale¿yty ho³d. Ho³d ten sk³ada sam Kreon, który dopiero po utraceniu bliskich zrozumia³, ¿e rozum jest najcenniejszym dla cz³owieka darem. Stwierdzi³ on tak¿e, ¿e zawsze trzeba spe³niaæ wolê bogów i ¿e ten, który dopiero w podesz³ym wieku nabiera rozumu, nie ujdzie ciê¿kiej kary za sw¹ pychê.

Antygona nie by³a egoistk¹, wola³a tragicznie zgin¹æ, poœwiêciæ siê ni¿ pozwoliæ by jej brat nie zosta³ pochowany. By³a ¿ywio³owa, odwa¿na, kochaj¹ca.

Ismena, siostra Antygony by³a osob¹ cich¹ i spokojn¹. Los cia³a brata nie by³ jej obojêtny, ale nie mia³a na tyle odagi i charyzmy co siostra, by przeciwstawiæ siê rozkazowi króla. (“Trzeba pamiêtaæ, ¿eœmy kobietami  Nie nasz¹ sprw¹ bój z mê¿czyzami toczy慔)

Kreon by³ z³ym w³adc¹, by³ zaœlepiony d¹¿eniem do absolutnego i wiecznego panowania. Nie potrafi³ przyznaæ siê do b³êdu.

Hajmon, kochaj¹cy syn Kreona to postaæ tak¿e tragiczna. W zwi¹zku ze strasznymi wydarzeniami traci ukochan¹ kobietê, która w nied³ugim czasie mia³a staæ siê jego ¿on¹. W szaleñczym ataku na ojca ugodzi³ no¿em sam siebie, wyniku czego zmar³.

Eurydyka , ¿ona Kreona oraz matka Hajmona, odebra³a sobie ¿ycie gdy pos³aniec dostarczy³ jej wiadomoœæ o samobójstwie Hajmona.

Tejrezjasz, by³ nieidomym wieszczkiem, który ostrzega³ Kreona przed gniewem bogów, spowodowanym postêpowaniem króla. Radzi³ mu te¿ odwo³aæ wydane zarz¹dzenia. Kreon jednak nie us³ucha³ go, a w swym zaœlepieniu zarzuci³ mu chciwoœæ i przekupnoœæ.

14. Antygona jako dramat o treœci uniwerslanej. Wspó³czesne realizacje dramaturgiczne tego motywu.

Uniwersalanoœæ “Antygony” przejawia siê tym, i¿ utwór ten zawiera treœci i motywy postêpowania ludzi, które przetrwa³y wiele stuleci i s¹ aktualne do dziœ. Prawdy te - podane zawsze w formie wywa¿onej, dziêki czemu nie sprawiaj¹ wra¿enia napastliwego moralizatorstwa - dotycz¹ ró¿nych dz``iedzin ¿ycia cz³owieka, jego uczuæ oraz stosunków miêdzyludzkich.

Do dziœ aktualny jest konflikt pomiêdzy dobrem spo³ecznym, a obrem jednostki, wci¹¿ istnieje walka o w³adzê, zjawisko zdrady i dochodzenia swoich praw, zderzenia sfery uczuæ i obowi¹zku.Wci¹¿ wa¿ne jest pojêcie sprawiedliwoœci i równoœci wobec prawa, tak samo cz³owiek, czy grupa posiadaj¹ca w³adzê musi dbaæ o interesy ca³oœci, a nie kierowaæ siê emocjami i wymaganiami jednostki. Poruszone jest te¿ kwetia pieni¹dza, jako czynnika deprawuj¹co wp³ywaj¹cego na cz³owieka.

Oprócz tak wa¿nych dla ogó³u wartoœci, wa¿ny jest chocia¿by fakt poszanowania zmar³ego.

G³ówne problemy, które mo¿na odnieœæ w jakiœ sposób do wspó³czesnoœci to: prawo boskie i jego przestrzeganie przez w³adze i jednostki - konflikty miêdzy prawem boskimm a prawem ludzkim ;stosunek obywatela do pañstwa;kwestia sprawiedliwego i dobrego w³adcy;

Niektóre wa¿niejsze myœli dotycz¹ce:

1. W³adzy:

(...) Jeœli wœród rodziny

Nie bêdzie ³adu, jak obcych poskromiæ?

Bo kto w swym domu potrafi rz¹dziæ

Ten sterem pañstwa pokieruje dobrze.

Wybrañcom ludu pos³usznym byæ trzeba

W dobrych i s³usznych - nawet innych sprawach

Nie ma zaœ wiêkszej klêski od nierz¹du:

On gubi miasto, on domy rozburza,

On wœród szeregów roznieca ucieczkê.

Marne to pañstwo co li panu s³u¿y.

2. Deprawuj¹cego wp³ywu pieni¹dza na cz³owieka:

Tak, œmieræ go czeka! Lecz wileu do zguby

Popchnê³a ¿¹¿a i zysku rachuby.

Bo nie ma gorszej dla ludzi potêgi,

Jak pieni¹dz: on to i miasta rozburza,

On to wypiera ze zagród i domu,

On prawe dusze krzywi i popycha

Do szpetnych kroków i nieprawych czynów.

Zbrodni on wszelkiej ludzkoœci jest mistrzem

I drogowskazem we wszelkiej sromocie

Bo to jest pewne, ¿e brudne dorobki

Czêœciej prowadz¹ do zguby, ni¿ szczêœcia.

3. Prawdy:

Có¿ bo ukrywaæ, by potem na k³amcê

Wjœæ? Przecie prawda zawsze fa³sz przemo¿e.

4. M¹droœci:

Ojcze, najwy¿szym darem ³aski bogów

Jest niew¹tpliwie u cz³owieka rozum.

Choæby by³ m¹dry, przystoi mê¿owi

Ci¹gle siê uczyæ, a niezbyt upieraæ.

Widzisz przy rw¹cych strumieniach, jak drzewo,

Które siê nagnie, zachowa konary,

A zbyt oporne z korzeniami runie

Rozwa¿ to, synu; bo wszystkich jest ludzi

B³¹dziæ udzia³em i z prostej zejœæ drogi;

Lecz m¹¿, co zzb³¹dzi³ nie jest pozbawiony

Czci i rozwagi, je¿eli wœród nieszczêœæ

Szuka lekarstwa i nie trwa w uporze.

Upór jest zawsze nierozumu znakiem.

5. Cz³owieka, jego uczuæ, ¿ycia, przeznacznia:

Wpó³kochaæ przysz³ym, nie wspó³niemnawidziæ.

S³owami œwiadczyæ mi³oœæ - to nie mi³oœæ;

Uniesion gniewem wypad³ on, o w³adco,

A w m³odej g³owie rozpacz z³ym doradc¹.

(...) ¯ycia cz³owieka nie œmia³bym

Ani wys³awiaæ, ni ganiæ przenigdy:

Bo los podnosi i los znów pogr¹¿a

Bez przerwy w szczêœcie ludzi i w nieszczêœcia,

A nikt przysz³oœci wywró¿æ nie zdolny.

Wspó³czesne realizacje dramaturgiczne tego motywu.

Ju¿ w 1945 wystawiono “Antygonê” w przek³adzie L.H. Morstina w Krakowie, nastêpnym roku w katowicach. Ogólnie przedstawieñ powojennych by³o bardzo wiele, np.: Teatr Ziemi Krakowskiej im. Ludwika Solskiego wystawi³ “Antygonê” w r. 1964( w przek³adzie L.H. Morstina). W tym samym roku Teatr Ludowy w Nowej Hucie wystawi³ j¹ w przek³adzie M. Bro¿ka. Na scenê w³¹czono prozaiczny przek³ad Stanis³awa Hebanowskiego. W tym t³umaczeniu wystawiono tragediê w Tearze Wspó³czesnym w Szczecinie w 1968, w objazdowym Teatrze Ziemi Mazowieckiej w 1969 i w Tearze Rozmaitoœci w Krakowie( w tym wypadku z przek³adem L.H. Morstina).

W jeszcze innym przek³adzie, Józefa Jasielskiego, wystawi³ “Antygonê” Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie. Z kolei wroc³awski Teatr Polski wystawi³ utwór w parafrazie Helmuta Kajzara; w przek³adzie St. Hebanowskiego - Teatr im. Stefana Jaracza w £odzi; Teatr im. J. Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim, Teatr Ma³y w Warszawie i Teatr Dramatyczny w Wa³brzychu, zaœ w parafrazie H. Kajzara w Teatrze Zeimi pomorskiej w Grudzi¹dzu.

Interesuj¹cym eksperymentem by³o wystawienie tryptyku tebañskiego( Ajschylosa Siedmiu przciw Tebom, Sofoklesa Król Edyp i Antygona) w Teatrze Ziemi Opolskiej na pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych. Prawie w tym samym czasie w Jeleniej Górze wystawiono dyptyk( Siedmiu przeciw Tebom i Antygona). W Opolu przedstawiono ‘Antygonê” w przek³adzie K. Morawskiego, a w Jeleniej Górze - M. Bro¿ka.

“Antygona” dosta³a siê równie¿ do Teatru Telewizji, 15 wrzeœnia 1962 r., natomiast w r. 1966 w nowym opracowaniu.

Od roku 1957 “Antygona” rozbrzmiewa³a przez radio w przak³adzie L.H. Morstina.

23 marca 1981 “Antygona” zosta³a wystawiona w Teatrze Telewizj w re¿yserii Jerzego Gruzy, ze s³owem wstêpnym Stefana Treugutta; pos³u¿y³ siê przek³adem Stanis³awa Hebanowskiego. Przek³ad prozaiczny, zrodzony w dobie, w której zanik³ dramat mówiony wierszem, jest smia³¹ innowacj¹. Proza wyg³aszana przez œwietnych artystów staje siê poezj¹, gdy przek³ad - tak jak to siê dzieje z t³umaczeniem Hebanowskiego - cechuje prostota i ekonomia s³ów. Nowoœci¹ równie œmia³¹ by³o powierzenie partii chórowych jednej artystce, nowoœci¹ - zerwanie ze scenicznymi akcesoriami. Aktorzy wystêpowali w strojach nam wspó³czesnych, dekoracjê sceny stanowi³y wspó³czesne nam sprzêty domowe.

Postaæ Antygony wystêpuje te¿ w dramatach nowoczesnych, które s¹ wystawiane na scenach polskich. Autorami ich byli wilcy twórcy nale¿¹cy do literatury œwiatowej(Walter Hasenclever, Jean Cocteau, Jean Anouilh, Bertold Brecht)albo autorzy polscy,np.: Aleksander Maliszewski, Krystyna Berwiñska.

Trawestacj¹ “Antygony” jest “Cisza” Romana Brandstaettera. Opowiadanie “Brat Antygony” napisa³ Jerzy Zawieyski.

Maliszewski osnu³ na kanwie tragedii Sofoklesa utwór dramatyczny w³asny pt. “Antygona” (1939). Rozszerzy³ fabu³ê zakresowo, wprowadzaj¹c osoby, których nie ma u Sofoklesa. Podzieli³ utwór na akty: Przed Po³udniem; Po Po³udniu; Wieczorem - potraktowa³ akcjê, jako rozgrywaj¹c¹ siê jednego dnia. Mit antyczny ukaza³ w szacie zmodernizowaniej.

15.Biografia i twórczoœæ Horacego - tematyka, gatunki, filozofia ¿yciowa, gnomy, typowe motywy(np. exegi monumentum), wzory.

a)Biografia

Horacy, Quintus Horatius Flaccus (65 r. p.n.e. - 8 r. p.n.e.), jeden z najwiêkszych liryków rzymskich, nale¿¹cy do literatury krêgu Mecenasa. By³ synem wyzwoleñca, który posiada³ pewien maj¹tek i zapewni³ mu wykszta³cenie godne syna senatora: w Rzymie i w Atenach. ¯y³ i tworzy³ w z³otym wieku literatury rzymskiej za panowania Augusta Oktawiana (31 r. p.n.e.-14 r. n.e.).Gdy mieszka³ w Atenach formowali si³y zbrojne zabójcy Juliusza Cezara. Horacy stan¹ do walki w obronie wolnoœci republikañskich, bra³ udzia³ w bitwie pod Filippi, walcz¹c po stronie Brutusa przeciwko Oktawianowi. Po powrocie do kraju “zuchwa³a bieda”- jak powiedzia³ - pchnê³a go do pisania wierszy (straci³ ojcowiznê, jak Wergiliusz, w wyniku konfiskaty gruntów). Pozyskawszy protekcjê Mecenasa, Horacy ¿y³ spokojnie i szczêœliwie, zajmuj¹c siê wy³¹cznie literatur¹.

b)Twórczoœæ i jej tematyka

Z pocz¹tkowego okresu twórczoœci Horacego (41-30) pochodz¹ ,wzorowane na utworach Lucyliusza, Menipposa i stoicko-cynickiej diatrybie , 2 ksiêgi Satyr, oœmieszaj¹cych wady i s³aboœci ludzkie, oraz ksiêga jambów - Epod, atakuj¹cych lichwiarzy, z³oœliwych krytyków, lichych poetów itp. Nieœmierteln¹ s³awê przynios³y Horacemu - wzorowane na Alkajosie, Anakreoncie, bogate w miary wierszowe - Pieœni (zwane te¿ odami). Wœród utworów o ró¿norodnej treœci znajduj¹ siê miêdzy innymi tzw. ody rzymskie - wyraz aprobaty dla programu politycznego cesarza Oktawiana Augusta.

W zwi¹zku z uroczystoœciami na rozpoczêcie nowego wieku powsta³a w 17r. Pieœñ stulecia. Twórczoœæ Horacego z lat 23-8 zamykaj¹ 2 ksiêgi Listów, adresowanych do ró¿nych osób, gawêd na tematy filozoficzno - literackie. W œród nich jest list Do Pizonów, znany te¿ jako Sztuka poetycka - wierszowany esej o poezji, g³ównie dotycz¹cy dramatu. T³umaczony na wiele jêzyków, sta³ siê podstaw¹ poetyki europejskiej do pocz¹tku XIX w., podobnie jak ody - wzorem dla europejskiej liryki.

c)Gatunki

Jest twórc¹ satyr - utworów liryczno-epickich o charakterze dydaktycznym, wyœmiewaj¹cych ludzkie wady i s³aboœci oraz ukazuj¹cych jak nale¿y postêpowaæ, by ich unikn¹æ.

Pisa³ tak¿e ody (pieœni):

1. biesiadne

2. mi³osne

3. patriotyczne

4. refleksyjne

Pisa³ równie¿ listy (np. do Pizonów).

d)Filozofia ¿yciowa

Horacjanizm - jego podstawowe za³o¿enia to:

• apoteoza (uwznioœlenie) i afirmacja (wychwalanie) ¿ycia, istnienia, które samo w sobie jest wielk¹ radoœci¹

• z³oty œrodek - zachowanie umiaru i dystansu we wszystkim co siê robi, nie zabieganie o dobra materialne ,nie popadanie w euforiê lub smutek

• ¿ycie chwil¹ - Carpe diem (chwytaj chwilê), odrzucenie trosk przesz³oœci i przysz³oœci, optymizm i nie przejmowanie siê œmierci¹

Horacjanizm powsta³ z dwóch kierunków filozoficznych :

• epikureizmu ( d¹¿enie do szczêœcia i zaspokajania swoich potrzeb poprzez rozwagê i m¹droœæ )

• stoicyzmu ( logiczne myœlenie, ¿ycie zgodnie z prawdami moralnymi )

EPIKUREIZM => HORACJANIZM <= STOICYZM

e)Gnomy*

*Gnoma - lapidarne zdanie zawieraj¹ce ogóln¹ myœl, zwykle o treœci moralno - dydaktycznej, pokrewne przys³owiu; forma charakterystyczna dla liryki orientalnej i wczesnej poezji greckiej

• Carpe diem, quam minimum credula postero.

U¿ywaj dnia, jak najmniej ufaj¹c przysz³oœci.

• ¯ycie nie daje œmiertelnym niczego bez wielkiej pracy.

Pomnij zachowaæ umys³ niezachwiany poœród z³ych przygód.

• Œmiertelnikowi wszystko dostêpne.

• Biedne ludy cierpi¹ za swych królów b³êdy.

• Po³owê dzie³a wykona³, kto zacz¹³.

• Oœmiel siê byæ m¹drym.

• O naœladowcy, trzodo niewolników!

• Ten zdobył uznanie wszystkich, kto połączył przyjemne z pożytecznym.

f)Typowe motywy

Typowym motywem opisywanym przez Horacego by³a afirmacja roli poety oraz dorobku jego ¿ycia. W pieœni Exegi monumentum aere perennius (wznios³em pomnik trwalszy od spi¿u) stwierdza, ¿e nawet gdy umrze jego cia³o, to i tak bêdzie ¿y³ dziêki pozostawionej w swych dzie³ach cz¹stki siebie. Pozostanie na zawsze w pamiêci ludzi.

g)Wzory

Horacy w swych utworach ukazuje i propaguje g³ównie wzory osobowe zwi¹zane z wyznawan¹ przez siebie filozofi¹ ¿yciow¹. Jest to g³ównie stoicyzm i epikureizm. Stoik stara³ siê zachowywaæ równowagê duchow¹ nie zak³ócaj¹c jej ani radoœci¹, ani smutkiem, wyzbyæ siê namiêtnoœci i ¿yæ zgodnie z natur¹ i rozumem. Epikurejczyk rozumnie d¹¿y³ do szczêœcia, rozwaga i m¹droœæ by³y dla niego najwa¿niejsze.

16. Ogólne wiadomości o Biblii: geneza, czas powstania, autorzy, języki, podział rodzaje ksiąg, gatunki, przekłady greckie, łacińskie i polskie. Przekłady psalmów na język polski - autorzy, specyfika pracy tłumacza psalmów, pojęcia: werset, paralelizm.

BIBLIA

GENEZA

Nazwa “Biblia” pochodzi od greckiego słowa “biblios” - łodyga papirusa.

Stary Testament przedstawia dzieje Żydów od czasów legendarnych (XVIII w. p.n.e.) po rok 1500 p.n.e.

Nowy Testament przedstawia życie Jezusa i gmin przedchrześcijańskich.

CZAS POWSTANIA

Nim Biblia przybrała postać Świętej Księgi, istniała w tradycji ustnej.

Stary Testament (ST) tworzony był w ciągu wieków; od XIII w. p.n.e. do I w. n.e. Powstanie ksiąg Nowego Testamentu (NT) ustala się na czas od 51 do 96 r. po narodzeniu Chrystusa.

AUTORZY

Prawie żadna księga ST nie została napisana przez jednego człowieka ani też jednym ciągiem. Pierwotny zapis rozszerzał się i był uzupełniany nowymi komentarzami. Większość autorów pozostała anonimowa.

Księgi z tekstami prawnymi przypisuje się Mojżeszowi, twórcy prawa izraelskiego, księgi tzw. mądrościowe - królowi Salomonowi, a hymny i psalmy - królowi Dawidowi.

Autorzy NT (powstał w ciągu jednego stulecia) byli sobie współcześni lub należeli do sąsiadujących pokoleń. Jezus nie pozostawił po sobie spuścizny literackiej, toteż Jego czyny i słowa przekazywali w Ewangeliach uczniowie

JĘZYKI:

Biblię zapisano w języku hebrajskim i greckim. W czasach Jezusa powszechnie w Palestynie używano języka aramejskiego, zbliżonego do hebrajskiego. Starożytny hebrajski był językiem sakralnym, pisanym. Jednak chcąc zapewnić zebranym w synagodze lepsze zrozumienie czytanych tekstów, posługiwano się parafrazami, czyli omówieniami aramejskimi.

Stary Testament powstał w języku hebrajskim, z wyjątkiem niektórych ksiąg tzw. deuterokanonicznych (grec. deuteros = drugi, kanon = reguła wiary), tj. nieco później zaliczonych do Pisma św., a powstałych:

a) w jęz. hebrajskim lub aramejskim (np. księgi Barucha, Estery, Pierwsza Machabejska, tobiasza, Judyty), które później przełożono na jęz. grecki. Tu należy zaliczyć także Księgę Ezdrasza, nie należącą jednak do ksiąg deuterokanonicznych;

b) w jęz. hebrajskim czy greckim (Księga Syracydesa).

Księgi Nowego Testamentu powstały w języku greckim.

PODZIAŁ, RODZAJE KSIĄG:

Biblia nie jest księga jednolitą. Na jej treść składa się zbiór pism judaistycznych, zawartych w ST (46 ksiąg) i chrześcijańskich w NT (27 ksiąg)(słowo testament znaczy Przymierze, jakie Bóg zawarł z wybranym narodem Izraela)

Wszystkie księgi ST i NT dzielimy na trzy grupy:

 historyczne:

ST: Pięcioksiąg Mojżesza (Księga: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa),

Księgi Jozuego

Sędziów

Samuela

Królewskie

NT: Ewangelie (Mateusza, Marka, Łukasza, Jana)

Dzieje Apostolskie

 dydaktyczne, czyli pouczające:

ST: Księgi Mądrościowe (Przysłów, Mądrości, Syracydesa)

Księga Koheleta

Hioba

Psalmów

Pieśni nad Pieśniami

NT: Listy św. Pawła (13)

Listy innych apostołów (Jana, Piotra, Judy, Jakuba)

 prorocze

ST: obejmują utwory tzw. proroków większych (Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Daniela) i proroków mniejszych; kryterium stanowi tu przede wszystkim objętość księgi

NT: Apokalipsa, czyli Księga objawienia św. Jana;

Każda księga Pisma św. dzieli się na rozdziały, a rozdziały na wersety biblijne

GATUNKI

Biblia , będąc nie pojedynczą księgą, ale zbiorem pism, jest urozmaicona pod względem gatunku. Są w niej: opowiadania historyczne, sagi rodu, epos, poemat, nowela, kronika, dialogi filozoficzne, listy, pieśni, hymny, modlitwy, kazania, aforyzmy, sentencje, treny.

Terminy, których używamy, czasem nie przystają do tekstu Pisma św., ponieważ gatunek jako pojęcie historyczne) ulega zmianom w czasie; dlatego termin gatunkowy (np. epos) w różnych epokach może znaczyć coś innego. Najczęściej dzieje się tak, że teksty biblijne określa się nazwami gatunkowymi, które powstały dla określenia gatunku w znacznie późniejszych czasach.

PRZEKŁADY

GRECKIE

Septuaginta (z gr. = 70) - nazwa pierwszego przekładu ST z hebrajskiego na grecki z lat 250-150 przed Chr., dokonanego według legendy, przez 70 tłumaczy, czy ściślej 72.

ŁACIŃSKIE

Wulgata (z łac. = pospolity, powszechny, dostępny) - łac. przekład Biblii w znacznej mierze dokonany przez św. Hieronima (347-420). Praca ta, powierzona mu przez papieża Damazego, polegała na poprawieniu tłumaczenia starołacińskiego na podstawie najlepszych kodeksów greckich. Św. Hieronim przełożył ST z hebrajskiego. Wulgata zyskała uznanie jako oficjalny tekst Biblii.

Obecnie tłumaczy się Biblię posługując się tekstami hebrajskimi i greckimi.

POLSKIE

- tłumaczenia Psałterza

- Biblia królowej Zofii, tzw. Biblia szaroszpatacka z XV w.

- Biblia Leopolity (1561 - katolicy) - biblia Jana Nicza ze Lwowa zw. Leopolitą

- Biblia niewieścia (1572) Szymona Budnego

- Marcina Czechowicza NT (1577 - arianie)

- Jakuba Wujka NT (1593, faksymilie wyd. w 1966)

- Jakuba Wujka ST i NT (1599 - katolicy)

- zbiorowy przekład tzw. Biblii gdańskiej (1632 - luteranie)

- NT ks. Eugeniusza Dąbrowskiego (1947)

- Biblia tysiąclecia, w przekładzie ok. 40 biblistów pol. (1965, 1971, 1980, 1984); ukazywała się dla uczczenia Milenium

- Biblia poznańska (1974/75)

PSALMY BIBLIJNE - tworzą jedną z ksiąg ST. Nie pochodzą od jednego autora i nie powstały w tym samym czasie. Autorstwo siedemdziesięciu trzech psalmów przypisuje się królowi Dawidowi który, według tradycji, śpiewał psalmy przy akompaniamencie harfy przed Arką Przymierza. Przyjmuje się, że psałterz hebrajski zaczął formować się w XI wieku, a obecny kształt przybrał w IV w. przed Chr.

 NT nazywa psalmami także pieśni chrześcijańskie natchnione przez Ducha Świętego.

 W literaturze pięknej psalmem nazywa się utwór, pieśń wzorowaną na psalmach ST.

PSALM - biblijny utwór poetycki, mający charakter modlitwy w judaizmie i w chrześcijaństwie, lub liryczny utwór literacki o treści błagalnej, dziękczynnej, pochwalnej, wzorowany na pieśniach biblijnych.

PSALMISTA - autor psalmów, zwłaszcza biblijnych.

PSALMODIA - zbiór utworów religijno-dydaktycznych wzorowanych na formie psalmów biblijnych (np. “Psalmodia polska” W. Kochowskiego)

PSALTERION - dawny instrument muzyczny szarpany rozpowszechniony w średniowiecznej Europie.

PSAŁTERZ - zbiór 150 psalmów wchodzących w skład Biblii

PARAFRAZA - przeróbka tekstu literackiego rozwijająca zawarte w nim treści, uzupełniająca je i interpretująca w granicach zapewniających wyraźne rozpoznanie utworu wyjściowego.

np. PARAFRAZA: “Psalm w Hebronie” C.K. Norwid - pierwszy przekład Magnificat maryjnego);

PRZEKSZTAŁCENIE: “Pieśni nad Pieśniami”, hymnu św. Pawła o miłości, Ośmiu błogosławieństw w utworze “Psalmów-psalm” Norwida

AKTUALIZACJA: Improwizacja z “Dziadów cz. III” A. Mickiewicz - Konrad czuje w sobie siłę biblijnego Samsona wstrząsającego kolumnami;

PARAFRAZOWAĆ - rozwijać, oddawać w innej formie treść utworu literackiego.

WERSET - podstawowa jednostka wiersza, fragment tekstu stanowiący samoistną całość treściową, wyodrębniony graficznie. Werset biblijny rozpada się na dwa lub trzy człony (posiada dzielącą go na owe człony średniówkę). Drugi człon uzupełnia lub przeciwstawia się myśli wyrażonej w członie pierwszym. Człon trzeci stanowi zakończenie dwóch poprzednich (Każdy werset biblijny - mimo wew. pauz - stanowi jedną rytmiczną całość.);

np. dwuczłonowy werset psalmu 33:

“Niech się cała ziemia boi Pana

i niech się go lękają wszyscy mieszkańcy ziemi.”

drugi człon powtarza treść pierwszego, formułując ją w nieco odmiennych słowach. Nazywa się to paralelizmem synonimicznym.( Myśl może być powtórzona w tym samym znaczeniu (paralelizm synonimiczny))

Cechą charakterystyczną biblijnych wersetów jest paralelizm członów.

POLSKIE PRZEKŁADY PSALMÓW:

ŚREDNIOWIECZE:

W Polsce średniowiecznej psałterz pełnił funkcję modlitewnika.

Tłumaczenia:

 Psałterz floriański z XIV w. (przekład łacińsko-niemiecko-polski)

 Psałterz puławski z 2 poł. XV w. (użycie biblijnego wersetu)

RENESANS:

 “Psałterz Dawidów, który snadź jest prawy fundament do wszystkiego życia krześcijańskiego” (1546 ?) - przekład M. Reja;

 “Psałterz Dawidów” (1579r) - J. Kochanowski.

Poeta pracował nad nim kilka lat. Używał rymowanej strofy nie wersetu. Podstawowe cechy przejął z pierwowzoru biblijnego:

- wypowiedź podmiotu mówiącego skierowana jest bezpośrednio do Boga,

- monolog ukazuje zarówno sytuację egzystencjalną człowieka i obraz Boga,

- konstrukcja “ja” lirycznego - motyw pokory, żalu z powodu oddalenia się od Boga.

Interpretacja własna Kochanowskiego:

- tendencja do łagodzenia leku, trwogi. Bóg w ujęciu Kochanowskiego jest przede wszystkim dobrotliwy, przebaczający, miłosierny,

- wizerunek Boga - poeta mówi o Nim w kategoriach niepojętności, np. “niezmierzony”, “nieskończony”,

-atmosfera uwielbienia i podziwu dla Stwórcy.

 “Rytmy” (wyd. 1601r.) - parafraza wybranych psalmów Dawidowych przez Mikołaja Sępa-Szrzyńskiego.

poeta uwypuklił sytuację człowieka, który “w grzechach srogich ponurzony” błaga Boga o pomoc i opiekę.

BAROK:

 “Psalmodia polska” (wyd. 1695r.)- zbiór utworów psalmistycznych Wespazjana Kochowskiego. Tom ten obejmuje 36 psalmów prozą.

XVIII/XIX w.:

Teksty typu psalmistycznego pojawiają się po utracie niepodległości. Zawierają one motywy narodu wybranego, poniżonego i skrzywdzonego, aluzje do losów Izraela, np.:

 hymny Jana Pawła Woronicza

 hymn Alojzego Felińskiego “Boże coś Polskę” (1816)

 “Psalm wigilii” Cypriana Norwida (1848)

 “Siedem psalmów pokutnych w duchu Dawidowym” Wincentego Pola (1849)

 “Skargi Jeremiego” Kornela Ujejskiego

Osobną grupę stanowią utwory w formie psalmów, których autorzy wykładają swoje poglądy filozoficzno-społeczne. Ogólnie znana jest polemika między poetami Zygmuntem Krasińskim i Juliuszem Słowackim zawarta w utworach:

 “Psalmy przyszłości” (Krasiński głosi tu własny program polityczny)

 “Odpowiedź na psalmy przyszłości” (Słowacki bronił idei demokratycznej)

WSPÓŁCZESNOŚĆ:

Wśród współczesnych tłumaczy psalmów znaleźli się:

Julian Tuwim,

Leopold Staff,

Roman Brandstaetter.

Najnowszy polski przekład psałterza z języka hebrajskiego został dokonany przez

 Czesława Miłosza i zatytułowany jest “Księga psalmów” (1981).

Poeta stosuje w swoim tłumaczeniu biblijny werset, zachowując wiernie jego rytm i kształt graficzny.

UNIWERSALNY CHARAKTER PSALMÓW:

Każdy czyta w psalmach o sobie. Rozpoznają się w nich zarówno jednostka jak i naród, wierzący i niewierzący.

“... odnajdują tutaj przede wszystkim wielką poezję, a w niej także coś z siebie samych, podobne nieraz do swoich rozterek i cierpienia, podobną samotność, a często również poczucie niezawinionej krzywdy, gniew na tych, którzy według nas źle postępują, beznadziejność i lęk wobec tajemnicy śmierci...(...) W perspektywie historii jest Księga Psalmów wielkim dokumentem modlitwy, a dla tych z nas, co sami się modlą albo chcą się modlić, jest również elementarzem.” [Anna Świerdkówna - Rozmowy o Biblii, PWN, W-wa 1994, s.291]

Dlatego w ciągu dziejów ludzkości powstały liczne przekłady i parafrazy psalmów w językach narodowych. Zauważyć można, że przekłady psalmów posiadają podwójną numerację - według Biblii hebrajskiej i według Wulgaty, przekładu łacińskiego.

17. Powtórzenie treœci Biblii

A) postacie:

Abraham- patrz równie¿ punkt C-1. Protoplasta narodu izraelskiego i pierwszy wyznawca Jahwe. Przywêdrowa³ wraz ze swymi zwolennikami do Kanaanu.

Izaak- patrz równie¿ punkt C-1. Syn Abrahama i ojciec Jakuba.

Jakub- patrz równie¿ punkt C-1. Syn Izaaka. Podczas snu Bóg ofiarowa³ mu ziemiê Kanaanu.

Józef- patrz równie¿ punkt C-1. Jeden z wielu synów Jakuba. Przybywa³ d³ugo na dworze faraona Egiptu.

Moj¿esz- patrz punkt C-2. Wyprowadzi³ Izraelitów z niewoli egipskiej.

Jozue- patrz równie¿ punkt C-2. Nastêpca Moj¿esza, zdobywca Kanaanu.

Samson- od dziecka by³ si³aczem. Nigdy nie pi³, ani nie strzyg³ w³osów. Gdy zapragn¹³ o¿eniæ siê z piêkn¹ Filystynk¹, popad³ w konflikt z jej wspó³plemieñcami i poprzysi¹g³ im zemstê. Wkrótce te¿ jej dokona³- spali³ ca³e miasto. W odwecie Filystyni zabili mu by³¹ ¿onê i teœcia. Wkrótce Samson zakocha³ siê w Filystynce Dalili. Jak okaza³o siê by³a to pu³apka. Dalila mia³a dowiedzieæ siê sk¹d Samson czerpie si³ê. Po wielu proœbach i namowach Samson przyzna³, ¿e jego sekret jego si³y znajduje siê we w³osach. Dalila obciê³a mu w³osy i wyda³a Filystynom, którzy wy³upili mu oczy i poprowadzili do swojej œwi¹tyni, aby ich zabawia³ swoim widokiem. Samson ze spokojem znosi³ ¿arty. Nikt nie zauwa¿y³, ¿e w³osy ju¿ mu odros³y. Pomodli³ siê do Boga, z proœb¹ o przywrócenie si³ i krzykn¹³: “Niech umrze dusza moja z Filystynami”. Samson, u¿ywaj¹c wszystkich si³, przewróci³ s³upy podpieraj¹ce œwi¹tyniê. Wszyscy uczestnicy zabawy zginêli wraz z nim.

Saul- Prorok Samuel mia³ widzenie, w którym Jahwe zapowiedzia³ przybycie cz³owieka, który wybawi lud Izraela z niewoli filistyñskiej. Gdy zobaczy³ Saula poszukuj¹cego swoich os³ów, zrozumia³, ¿e to on ma byæ tym wybawc¹. Samuel zaprosi³ Saula do domu i nieoczekiwanie namaœci³ go na króla. Nowy wódz Izraela by³ odwa¿ny i silny, ale skromny. Po kilku latach rozgromi³ Ammonitów i sta³ siê uwielbiany przez t³umy. Wtedy oficjalnie Samuel przekaza³ mu w³adzê œwieck¹ nad Izrealem. Podczas wojny z Filystynami dosz³o do konfliktu pomiêdzy dwoma w³adcami Izraela. Powodem by³o z³o¿enie Bogu ofiary przez Saula, co by³o obowi¹zkiem Samuela. Wojna jednak zakoñczy³a siê pomyœlnie dla króla. Po wielu latach dosz³o do kolejnej wojny i kolejnego starcia pomiêdzy Samuelem i Saulem. Samuel zdetronizowa³ króla i rozpocz¹³ poszukiwania jego nastêpcy. Zgodnie z wol¹ Boga by³ nim Dawid.

Dawid- Dawid ws³awi³ siê pokonaniem Goliata- filistyñskiego olbrzyma. Dokona³ tego za pomoc¹ zwyk³ej procy. Dawid sta³ siê dowódc¹ wojsk, jednoczeœnie wzbudzaj¹c zazdroœæ króla Saula. W³adca kilka razy próbowa³ zabiæ m³odego bohatera. W efekcie Dawid musia³ uciekaæ ze dworu królewskiego. Po d³ugich przeœladowaniach ofiarowa³ swoje us³ugi królowi filistyñskiemu. W czasie kolejnej wojny z filistynami zgin¹³ Saul i jego synowie. Po œmierci króla nowym w³adc¹ zosta³ Dawid. Przeniós³ on arkê Przymierza do Jerozolimy. Stworzy³ on silne i potê¿ne pañstwo Izrael. Na swojego nastêpcê wyznaczy³ syna Salomona, któremu nakaza³ budowê œwi¹tyni dla Boga.

Salomon- Syn Dawida. Sta³ siê s³ynny ze swojej m¹droœci i zrêcznoœci politycznej. Przeprowadzi³ szereg reform. Siedem lat zajê³a Salomonowi budowa œwi¹tyni w Jerozolimie. Król gromadzi³ coraz wiêksze bogactwa. Na staroœæ jednak jego wola os³ab³a i da³ skusiæ siê na poparcie innych bogów. Jahwe ukara³ króla powoduj¹c podzia³ Izraela na dwie czêœci.

Izajasz- jeden z najwiêkszych proroków i pisarzy starego testamentu, zwany “ksiêciem proroków”. Spowodowa³ reformy religijne. Wyœmiewa³ ob³udê bogaczy, którzy poœcili i sk³adali ofiary, a jednoczeœnie nêkali biednych. Uczy³, ¿e obrzêdy religijne nie maj¹ wartoœci, jeœli nie jest siê czystym i sprawiedliwym.

Daniel- Daniel znalaz³ siê na dworze Nabuchodonozora. By³ tam uczony astrologii i sztuki t³umaczenia snów. Pewnego razu wyt³umaczy³ sen króla, któremu œni³ siê pos¹g ze z³ot¹ g³ow¹, a pozosta³ymi czêœciami z coraz gorszych materia³ów. By³a to wizja historii królestwa. PóŸniej mia³ kolejny sen, równie¿ wyt³umaczony przez Daniela. Król pod jego wp³ywem nawróci³ siê. Kolejnemu w³adcy Daniel przepowiedzia³ œmieræ, co niebawem siê sprawdzi³o. Gdy kolejny król skaza³ go na œmieræ, prorok unikn¹³ jej, dziêki ³asce boskiej. Daniel mia³ wizje, w których widzia³ przyjœcie mesjasza, który zaprowadzi ³ad i sprawiedliwoœæ. Uka¿e winnych i nagrodzi sprawiedliwych.

œw. Piotr- patrz równie¿ punkt D. Piotr- uczeñ Jezusa. Po jego œmierci, wraz ze wspó³pracownikami, zaczyna g³osiæ ewangeliê. Dziêki niemu nawrócono siê na chrzeœcijañstwo w Palestynie, Samarytanii, Etiopii. Nawróci³ siê równie¿ Pawe³- urzêdnik rzymski wspó³twórca nowej religii.

Herod- patrz równie¿ punkt D. Król ¿ydowski zale¿ny od Rzymu. Ws³awi³ siê rzezi¹ niewini¹tek- zamordowaniem wszystkich dzieci poni¿ej dwóch lat.

Judasz- patrz równie¿ punkt D. Judasz za 30 srebrników zdradzi³ Jezusa i wskaza³ go ¿o³nierzom. PóŸniej, drêczony wyrzutami sumienia, zwróci³ pieni¹dze i powiesi³ siê.

Pi³at- patrz równie¿ punkty B i D. Namiestnik rzymski, s¹dz¹cy Jezusa. Nie znalaz³ dowodów winy, ale skaza³ go na œmieræ ze wzglêdu na ¿¹dania ludzi. Symbolicznym umyciem r¹k pokaza³, ¿e nie czuje siê winny za œmieræ Jezusa.

B) motywy:

przymierze- patrz równie¿ punkt C-2. Przymierze zawar³ Bóg z Izraelitami za poœrednictwem Moj¿esza. Jahwe da³ im prawa, przepisy liturgiczne oraz 10 przykazañ- dekalog.

patriarcha- patriarchowie byli to protoplaœci narodu izraelskiego np. Abraham, Izaak, Jakub

dekalog- patrz równie¿ punkt C-2. Zbiór dziesiêciu przykazañ, przekazanych przez Boga Moj¿eszowi na górze Synaj. Znajdowa³y siê na 2 kamiennych tablicach, z³o¿onych w arce przymierza.

Arka Przymierza- patrz równie¿ punkt C-2. By³a (jest?) to skrzynia w której trzymano dziesiêæ przykazañ. Zbudowali j¹ dwaj rzemieœlnicy, z drzewa akacjowego, obitego z³otem. Na wierzchu znajdowa³a siê tabliczka, ¿e zamieszka³ tam Jahwe, oraz dwa cherubiny.

ziemia obiecana- motyw ten po raz pierwszy wyst¹pi³ w opowieœci o Abrahamie (p. C-1), potem w dziejach Moj¿esza (p. C-2). Abraham postanowi³ osiedliæ siê w Kanaanie, który by³ urodzajn¹ i bogat¹ krain¹. Jego wnuk- Jakub mia³ sen podczas którego Bóg ofiarowa³ mu ziemiê Kanaanu na wieczne w³adanie. PóŸniej do ziemi obiecanej poprowadzi³ ludzi Moj¿esz.

naród wybrany- Gdy ¯ydzi znaleŸli siê w niewoli babiloñskiej rozmyœlali nad przyczynami swojego losu. Doszli wtedy do wniosku, ¿e s¹ narodem wybranym przez Jahwe, aby przez cierpienia oczyœciæ siê z grzechu i g³osiæ w œwiecie chwa³ê bosk¹. G³ównym orêdownikiem tych idei by³ prorok Ezechiel. Przewidywa³ on zag³adê wszystkich gnêbicieli narodu wybranego i jego ostateczny triumf.

prorok- prorocy pe³nili wa¿n¹ rolê w ¿yciu religijnym narodu np. podczas niewoli babiloñskiej podtrzymywali ducha narodowego, przypominali to¿samoœæ “narodu wybranego”. Byli rzecznikami Prawa i Przymierza z Bogiem. Prorokowali zgubê dla wrogów Izraela oraz ocalenie dla sprawiedliwych. Swe nauki g³osili ustnie. Najwiêkszym prorokiem by³ Izajasz.

Mesjasz- Prorok Daniel w swoich wizjach zapowiedzia³ narodowi ¿ydowskiemu wyzwolenie z wszelkich cierpieñ i pojawienie siê pomazañca bo¿ego, który zg³adzi grzechy i przywróci na ziemi sprawiedliwoœæ. Mesjasz zasi¹dzie na tronie wœród p³omieni a tysi¹ce ludzi czekaæ bêdzie na jego rozkazy. Podobne przepowiednie znajduj¹ siê w: Ksiêdze Izajasza,

bunt anio³ów- Anio³owie pod wodz¹ Lucyfera zbuntowali siê przeciwko w³adzy Boga. Zostali za to zes³ani do piekie³.

grzech pierworodny- Bóg zabroni³ pierwszym ludziom jeœæ jab³ek z “drzewa poznania dobra i z³a”. Jednak chytry w¹¿ namówi³ do tego Ewê, a ona przekona³a Adama. Oboje poczuli wstyd i ukryli siê miêdzy drzewami. Gdy Bóg zauwa¿y³ to, przekl¹³ wê¿a, nakazuj¹c mu czo³gaæ siê po wsze czasy. Ewie powiedzia³, ¿e rodziæ bêdzie w bólu i pozostanie pod w³adz¹ mê¿a. Adamowi- ¿e w trudzie bêdzie zdobywa³ po¿ywienie, póki nie obróci siê w proch. Bóg wygna³ parê z raju i na jego stra¿y postawi³ skrzydlatego cherubina.

zamordowanie Abla- Kain i Abel byli synami Adama i Ewy. Abel by³ pasterzem, Kain rolnikiem. Pewnego razu obaj bracia z³o¿yli ofiary Bogu. Bóg przyj¹³ tylko dar Abla. Jahwe wyjaœni³ zagniewanemu Kainowi, ¿e przyjêcie ofiary zale¿y od postêpowania ofiarodawcy. Jednak Kain nie pos³ucha³ przestrogi, wywabi³ Abla w pole i zabi³ go. Bóg, na widok zbrodni zapyta³ Kaina: “Gdzie jest Abel, brat twój?”. On odpowiedzia³: “Nie wiem. Czy¿ jestem stró¿em brata mego?”. Wówczas Bóg przekl¹³ Kaina czyni¹c z niego tu³acza po wsze czasy. Natomiast jeœli ktoœ chcia³by go zabiæ, spotka go siedmiokrotna kara. Kain osiedli³ siê na wschód od Edenu.

wie¿a Babel- Ludzie pocz¹tkowo mówili jednym jêzykiem. ¯yli na urodzajnej ziemi i powodzi³o im siê coraz lepiej. To wzbudzi³o w nich pychê. Postanowili zbudowaæ wie¿ê siêgaj¹c¹ do samego nieba. Wie¿a wznosi³a siê coraz wy¿ej, a¿ zaniepokojony Jahwe postanowi³ j¹ obejrzeæ. Rozgniewa³a go pycha ludzi i pomiesza³ im jêzyki, aby nie mogli siê ze sob¹ porozumieæ. Wœród budowniczych powsta³ zamêt, zaniechali dalszej rozmowy i rozproszyli siê po œwiecie.

rzeŸ niewini¹tek- patrz równie¿ punkt D. Herod rozkaza³ pozabijaæ wszystkie nowonarodzone dzieci, w obawie przed Jezusem.

wesele w Kanie Galilejskiej- patrz równie¿ punkt D. Podczas wesela w Kanie Galilejskiej zabrak³o wina. Jezus na proœbê matki zamieni³ wodê w wino. By³ to jego pierwszy cud.

umywanie r¹k- patrz równie¿ punkt D. Wszyscy mieszkañcy miasta domagali siê œmierci Jezusa. Pi³at, namiestnik rzymski, obmy³ rêce i powiedzia³ “Nie winienem ja krwi tego sprawiedliwego”, unikaj¹c w ten sposób odpowiedzialnoœci za œmieræ Jezusa.

niewierny Tomasz- patrz równie¿ punkt D. Tomasz pocz¹tkowo nie wierzy³ w zmartwychwstanie Jezusa. Ten pozwoli³ mu w³o¿yæ palec do swojej rany, by móg³ siê przekonaæ. Wtedy Tomasz rozpozna³ Jezusa, który powiedzia³: “Uwierzy³eœ dlatego ¿eœ miê ujrza³, Tomaszu, b³ogos³awieni, którzy nie widzieli, a uwierzyli.”

C)

1-prehistoria biblijna:

• Abram by³ synem Teracha. Wypasa³ dla swego ojca stada. Podczas pilnowania stad Abram doszed³ do wniosku, ¿e istnieje tylko jeden, wszechmocny Bóg. Zacz¹³ g³osiæ swoje pogl¹dy, które nie spotka³y siê ze zrozumieniem wielu ludzi.

• Gdy zmar³ ojciec, Abram postanowi³ wraz ze swoimi zwolennikami wyruszyæ w podró¿ do urodzajnej ziemi Kanaan Wêdrowcy osiedlili siê w pobli¿u Betel. Abram postawi³ tam o³tarz, na którym sk³ada³ ofiary Bogu.

• Gdy zasoby naturalne tamtego rejonu wyczerpa³y siê wêdrowcy ruszyli w dalsz¹ drogê, a¿ do granic Egiptu. Tam poprosi³ faraona o goœcinê. Dosz³o do konfliktów z faraonem, ale w³adca wybaczy³ Abramowi, który nie niepokojony opuœci³ Egipt i powróci³ do Kanaanu.

• Kilkanaœcie lat póŸniej Abramowi objawi³ siê Bóg, zlecaj¹c mu utworzenie jednolitego narodu. Nakaza³ tak¿e obrzezywanie wszystkich oœmiodniowych dzieci rodzaju mêskiego. Wtedy to Abram, zrywaj¹c z przesz³oœci¹, zmieni³ mezopotamskie imiê na nowe- Abraham (ojciec mnóstwa narodów).

• Któregoœ dnia z wizyt¹ do Abrahama przyszli trzej wêdrowcy, którzy zapowiedzieli, ¿e bêdzie mia³ wreszcie d³ugo oczekiwanego syna.

• Gdy Abraham ukoñczy³ setny rok ¿ycia, spe³ni³a siê obietnica boska- urodzi³ mu siê syn Izaak. Kiedyœ Bóg chcia³ wystawiæ Abrahama na próbê i kaza³ mu poœwiêciæ swego syna. Mê¿czyzna by³ wstrz¹œniêty, ale zgodzi³ siê wykonaæ polecenie. W chwili gdy uniós³ sztylet nad Izaakiem, Bóg w ostatniej chwili powstrzyma³ egzekucjê i b³ogos³awi³ Abrahamowi.

• Po d³ugotrwa³ych poszukiwaniach starzej¹cy siê Abraham odnalaz³ ¿onê dla Izaaka. By³a to Rebeka.

• Abraham w chwili œmierci mia³ 175 lat.

• Izaak i Rebeka mili dwoje dzieci: Ezawa i Jakuba. Bracia wci¹¿ k³ócili siê miêdzy sob¹. Pewnego dnia Jakub, wykorzystuj¹c naiwnoœæ Ezawa, kupi³ od niego prawo pierworództwa za miskê soczewicy. PóŸniej, gdy ojciec by³ stary i œlepy, Jakub wykorzystuj¹c sprytny fortel spowodowa³, ¿e to jego pob³ogos³awi³ jako pierworodnego.

• W obawie przed zemst¹ brata Jakub uda³ siê w podró¿. Pewnej nocy przyœni³a mu siê drabina siêgaj¹ca do nieba, po której chodzili anio³owie, a na najwy¿szym szczeblu opar³ siê Jahwe. Bóg powiedzia³ Jakubowi, ¿e ziemiê na której le¿y oddaje mu we w³adanie jego potomstwu.

• Pokonuj¹c szereg przeciwnoœci, Jakub sta³ siê mê¿em Lei oraz jej siostry Racheli. Obie ¿ony konkurowa³y ze sob¹ o wzglêdy Jakuba. Lea da³a mu wielu potomków, natomiast Rachela by³a bezp³odna. Po wielu staraniach uda³o siê jednak Racheli urodziæ syna- Józefa.

• Liczne konflikty spowodowa³y, ¿e Jakub opuœci³ dom teœcia i powróci³ do Kanaanu. Tam mia³ dziwny sen. Œni³y mu siê zapasy z Bogiem, który pob³ogos³awi³ go i poleci³ by nosi³ przydomek Izrael- ten który walczy³ z Bogiem.

• Po krwawym konflikcie z okolicznymi w³adcami, Jakub wyruszy³ do miejsca, gdzie objawi³ mu siê Bóg i zbudowa³ tam o³tarz. Tam ukaza³ mu siê Bóg oddaj¹c ca³y kraj w jego w³adanie. Wkrótce odwiedzi³ swego ojca, na krótko przed jego œmierci¹.

• Ulubionym synem Jakuba by³ Józef, co spowodowa³o nienawiœæ innych jego synów. Bracia Józefa postanowili sprzedaæ go w niewolê, a ojcu powiedzieli, ¿e jego syn nie ¿yje.

• Józef zosta³ sprzedany do Egiptu. Po wielu przygodach trafi³ do wiêzienia.

• Pewnej nocy faraon mia³ sen, którego nikt nie potrafi³ wyjaœniæ. Œni³y mu siê siedem chudych krów po¿eraj¹cych krowy t³uste. Zdesperowany faraon us³ysza³ o Józefie i do niego zwróci³ siê o pomoc. Józef wyjaœni³, ¿e Egipt czeka siedem t³ustych, a potem siedem chudych lat. Faraon wdziêczny Józefowi mianowa³ go namiestnikiem.

• Chude lata nadesz³y równie¿ dla Kanaanu. Jakub wys³a³ swoich synów z proœb¹ do faraona. Rozmawia³ z nimi Józef, którego nie poznali. Dowiedzia³ siê, ¿e bracia ¿a³uj¹ swojego czynu. Da³ im zbo¿e, a przy kolejnej wizycie wystawi³ ich na próbê. Przekona³ siê, ¿e bracia bardzo kochaj¹ ojca, wiêc wyzna³ im prawdê o sobie. Zaprosi³ równie¿ plemiê swego ojca, aby osiedli³o siê w Egipcie i przeczeka³o g³ód. Jakub zmar³ po spotkaniu z synem.

2- historia wyjścia z Egiptu i wędrówki do Ziemi Obiecanej:

• Izraelici mieszkali w Egipcie od czasów Józefa. Nowy faraon zmusza³ ich do niewolniczej pracy. W³adca wyda³ równie¿ rozkaz zabijania wszystkich niemowl¹t p³ci mêskiej.

• Pewna matka, nie chc¹c by zabito jej dziecko, wypuœci³a je w koszu do rzeki. Dziecko znalaz³a córka faraona, usynowi³a go i nazwa³a Moj¿esz.

• Po wielu latach Moj¿esza drêczy³y wyrzuty sumienia. Czu³ zwi¹zek ze swoim narodem, ale nie wiedzia³ jak mu pomóc. Pewnego razu, broni¹c Izraelity, Moj¿esz zabi³ egipskiego dozorcê i uciek³ z miasta.

• Znalaz³ siê w kraju Madianitów, gdzie osiad³ i za³o¿y³ rodzinê. W kraju tym wys³ucha³ wielu opowieœci o Abrahamie i Kanaanie- ziemi obiecanej.

• Pewnego dnia, pas¹c owce, Moj¿esz zobaczy³ krzew, który p³on¹³, ale siê nie spala³. Us³ysza³ g³os Boga, wzywaj¹cy go do wyzwolenia Izraelitów z niewoli. Bóg ujawni³ mu swoje imiê i da³ moc czynienia cudów.

• W Egipcie, przy poparciu brata- Aarona, zdo³a³ namówiæ Izraelitów do wyjœcia z Egiptu. Faraon nie mia³ zamiaru wypuszczaæ ¿ydów, wiêc Bóg zes³a³ wiêc na Egipt 9 plag. Faraon zmieni³ zdanie dopiero gdy Bóg zes³a³ œmieræ na wszystkie pierworodne dzieci.

• Faraon wys³a³ poœcig za Izraelitami. Wtedy Moj¿esz u¿y³ mocy danej mu przez Boga i rozkaza³ falom Morza Czerwonego by siê rozst¹pi³y. Moj¿esz przeszed³ bez szwanku, a wojsko faraona zginê³o w odmêtach.

• Wyprawa trwa³a. Gdy ludzie byli g³odni, Bóg zes³a³ im stado przepiórek oraz mannê, zastêpuj¹c¹ im chleb. Gdy wœród ludzi zabrak³o wody, Moj¿esz uderzy³ kijem w ska³ê i ukaza³o siê Ÿród³o.

• Pewnego dnia na wêdrowców napad³o wêdrowne plemiê. Dziêki b³ogos³awieñstwu boskiemu, bitwê wygrali Izraelici pod wodz¹ Jozuego.

• Innym razem Moj¿esz wspi¹³ siê na górê Synaj i rozmawia³ z Bogiem, który powiedzia³ mu, ¿e chce zawrzeæ z Izraelitami przymierze. Trzy dni póŸniej Moj¿esz otrzyma³ od Boga szereg praw i przepisów liturgicznych. Podczas kolejnej wizyty, trwaj¹cej 40 dni, mêdrzec otrzyma³ dwie kamienne tablice z dziesiêcioma przykazaniami, opis jak zbudowaæ Arkê Przymierza do przechowywania przykazañ oraz nada³ Aaronowi tytu³ arcykap³ana.

• Na skutek d³ugiej nieobecnoœci Moj¿esza ludzie myœleli, ¿e zgin¹³. Wpadli w panikê i z ca³ego posiadanego z³ota odlali z³otego cielca, do którego modlili siê o ocalenie. Tylko Lewici nie brali udzia³u w tym szaleñstwie.

• Gdy Moj¿esz wróci³ z góry wpad³ w z³oœæ i rozbi³ tablice z przykazaniami oraz z³otego cielca. Nastêpnie zleci³ Lewitom zabicie tysiêcy zdrajców.

• Wtedy Moj¿esz uda³ siê ponownie na górê i prosi³ o przebaczenie, które otrzyma³. Wkrótce pozwoli³ mu równie¿ zobaczyæ przez chwile oblicze Boga.

• Wêdrowcy wyciosali nowe tablice i z³o¿yli je w arce. Zrobiono równie¿ przenoœn¹ œwi¹tyniê, w której trzymano arkê.

• Gdy ludzie zaczêli narzekaæ na trudy, wspominaj¹c dobre czasy niewoli, zes³ano na nich truj¹ce przepiórki.

• Gdy wreszcie dotarli do Kanaanu, okaza³o siê, ¿e jest on strze¿ony przez wielkoludów. Wêdrowcy wpadli w rozpacz. Mówili: “Daj Bo¿e, byœmy poginêli i by nie wprowadzi³ nas Pan do tej ziemi.”. Postanowili wróciæ do Egiptu. Zagniewany Jahwe powiedzia³ ukara³ niewdziêcznych Izraelitów. Nikt kto przekroczy³ 20 lat, nie mia³ prawa wejœæ do Kanaanu- mia³ b³¹kaæ siê po pustyni przez 40 lat i umrzeæ. Natomiast m³odzi, zrodzeni na pustyni, mieli ruszyæ na podbój Kanaanu, pod wodz¹ Jozuego.

• Przez 40 lat wybuch³o wiele konfliktów pomiêdzy Izraelitami, ale Moj¿eszowi udawa³o siê zaprowadziæ spokój. Po czterdziestu latach wêdrówki po pustyni zmar³ Aaron.

• Moj¿esz ruszy³ na podbój Kanaanu. Wygra³ wiele bitew i posuwa³ siê naprzód. Podczas kolejnej rozprawy ze zdrajcami zginê³o 24 tysi¹ce grzeszników.

• Moj¿esz na swojego nastêpcê wyznaczy³ Jozuego. Aby zapobiec konfliktom, podzieli³ terytorium kraju pomiêdzy poszczególne plemiona izraelskie. Tego samego dnia zmar³.

• Nowym przywódc¹ zosta³ Jozue. Przeprawi³ siê przez Jordan i us³ysza³ g³os Boga, popieraj¹cy jego dzia³ania. Nastêpnie przyst¹piono do oblê¿enia Jerycha. Jozue zastosowa³ nieoczekiwany sposób zdobycia miasta- trêbacze izraelscy w jednym momencie zagrali na tr¹bach. DŸwiêk ten spowodowa³ zawalenie siê murów miasta.

• Podbój Kanaanu trwa³ 7 lat. Zginê³o 31 królów kananejskich i wielu ich poddanych. Ca³a kraina dosta³a siê pod panowanie Izraela.

d) Jezus Chrystus:

Życie:

• Rodzice: Józef i Maryja. Józef dowiaduje siê, ¿e syn ich jest poczêty z Ducha Œwiêtego.

• Zwiastowanie Maryi.

• narodziny w Betlejem

• odwiedziny mêdrców ze Wschodu, którzy z³o¿yli mu dary oraz pasterzy

• ofiarowanie Jezusa w œwi¹tyni

• Anio³ Pañski nakaza³ Józefowi ucieczkê do Egiptu. W tym samym czasie Herod, obawiaj¹c siê Jezusa, rozkaza³ pozabijaæ wszystkie dzieci w wieku od 0 do 2 lat- rzeŸ niewini¹tek.

• Po œmierci Heroda, Józef z rodzin¹ powróci³ do kraju.

• Gdy Jezus mia³ oko³o 30 lat poszed³ ochrzciæ siê do Jana Chrzciela. Jan rozpozna³ w nim mesjasza.

• Jezus uda³ siê na pustyniê, aby poœciæ przez 40 dni. W tym czasie by³ kuszony przez szatana.

Działalność publiczna:

• Szymon zwany Piotrem i jego brat Andrzej (rybacy)- pierwszymi uczniami Jezusa

• pierwszy cud Jezusa- w Kanie Galilejskiej

• wêdrówka po Galilei

• Kazanie na górze: b³ogos³awieñstwa Jezusa dla ludzi: ubogich, cichych, smutnych, sprawiedliwych, mi³osiernych, o czystych sercach, czyni¹cych pokój, przeœladowanych- im dane bêdzie królestwo niebieskie. Jezus przedstawi³ zbiór praw i obowi¹zków ka¿dego cz³owieka, pragn¹cego dost¹piæ ³aski bo¿ej.

• uzdrowienie trêdowatego, s³ugi setnika, teœciowej Piotra

• uciszenie burzy na morzu

• uzdrowienie opêtanych z Gerazy i paralityka

• powo³anie Mateusza na nowego ucznia

• kolejne dwa uzdrowienia

• wybór dwunastu aposto³ów: bracia Szymon (Piotr) i Andrzej, Jakub i Jan, Filip, Bart³omiej, Tomasz, Mateusz, Jakub, Tadeusz, Szymon, Judasz

• Jezus zapowiada swoje przysz³e przeœladowania.

• uzdrowienie w szabat- oburzenie faryzeuszy

• œmieræ Jana Chrzciciela

• Jezus rozmna¿a chleb: z piêciu bochenków- 5 tysiêcy.

• spacer Jezusa po wodzie- Na wezwanie Jezusa, równie¿ Piotr decyduje siê na chodzenie po powierzchni morza. Jednak w chwili zw¹tpienia, zaczyna ton¹æ.

• Jezus krytykuje Faryzeuszy za ich postêpowanie niezgodne z dekalogiem

• kolejne uzdrowienie i rozmno¿enie chleba.

• wskrzeszenie £azarza

• Jezus wyznaje, ¿e dobrowolnie bêdzie cierpia³, zostanie zabity i 3 dnia zmartwychwstanie.

• przemienienie Jezusa w obecnoœci 6 uczniów- rozjaœni³o mu siê oblicze, a szaty sta³y siê bia³e jak œnieg

• uzdrowienie lunatyka

• Jezus zapowiada swoj¹ mêkê.

• uzdrowienie œlepych z Jerycha

Męczeństwo:

• triumfalny wjazd do Jeruzalem: Jezus wjecha³ na oœle, a ludzie rzucali mu pod nogi ga³¹zki palmowe.

• wypêdzenie przekupniów ze œwi¹tyni

• Jezus poucza faryzeuszy i zapowiada zburzenie Jerozolimy.

• Judasz zdradza Jezusa za 30 srebrników.

• ostatnia wieczerza: Jezus i dwunastu uczniów spo¿yli wieczerzê paschaln¹. Jezus powiedzia³, ¿e jeden z aposto³ów go zdradzi. Ustanowi³ równie¿ najœwiêtszy sakrament.

• Jezus zapowiada, ¿e Piotr siê go trzykrotnie wyprze.

• aresztowanie Jezusa na górze Oliwnej

• Jezus przed trybuna³em ¿ydowskim- skazanie go na œmieræ

• Piotr po trzykroæ zapiera siê Jezusa.

• wyrzuty sumienia i samobójstwo Judasza

• S¹d Jezusa przed trybuna³em rzymskim-Pi³at zatwierdza wyrok na wyraŸne ¿¹dania ludzi.

• Pi³at pyta ludzi kogo ma zwolniæ: Jezusa czy Barabasza. Ludzie wybieraj¹ Barabasza.

• Namiestnik umywa rêce, mówi¹c: “Nie winienem ja krwi tego sprawiedliwego”.

• ukrzy¿owanie:

1. krzy¿ niesie Szymon z Cyreny

2. przybycie na Golgotê

3. podanie napoju: wino + ¿ó³æ

4. ukrzy¿owanie

5. umieszczenie nad g³ow¹ napisu: “Jezus Chrystus- król ¿ydowski”

6. ¯o³nierze losuj¹, kto ma dostaæ szaty Jezusa.

7. Jezus pyta: “Bo¿e mój, czemuœ miê opuœci³?”

8. œmieræ

9. Józef z Arymatrei grzebie Jezusa w grobowcu wykutym w skale.

• wystawienie stra¿y przy grobie

• zmartwychwstanie- ukazanie siê uczniom: zwróci³ siê do nich, aby ruszyli w œwiat i g³osili ewangeliê. Tomasz nie uwierzy³ w zmartwychwstanie. Jezus da³ mu w³o¿yæ palec w swoj¹ ranê. Niewierny Tomasz s³ysz¹c tak¹ deklaracjê uwierzy³.

e) zwi¹zki frazeologiczne:

hiobowa wieϾ- smutna, tragiczna wiadomoϾ

kainowa zbrodnia- bratobójstwo

zakazany owoc- zakazana przyjemnoϾ

samarytañska przys³uga- bezinteresowna pomoc

syn marnotrawny- cz³owiek nawrócony

apokalipsa- zag³ada

sodoma i gomora- chaos, nieporz¹dek

18.Obraz stworzenia œwiata w Biblii i w mitologii greckiej. Prawdy wynikaj¹ce z opisu biblijnego. Nawi¹zania literackie do motywu genezis. Obraz potopu w Biblii i sumeryjskim eposie Gilgamesz.

a)Stworzenie œwiata w Biblii i w mitologii greckiej

	Mitologia	Biblia
	świat powstał z bezkształtnego chaosu	świat powstał z pustki, bezładu
	z chaosu wyłonili się bogowie(Uranos i Gaja) - dali oni początek wielu pokoleniom bogów	istniejący od zawsze Bóg stworzył niebo i ziemię, a następnie światłość, którą przedzielił od ciemności (dzień i noc)
	tytani, cyklopi i sturęcy zostali strąceni przez ojca(Uranosa) w czeluście Tartaru	stworzył niebo, przegrodę pomiędzy wodą na ziemi i wodą na niebie
	tytan Kronos rani ojca i przejmuje rządy nad światem	stworzył morza i lądy stały, oraz rośliny
	Dzeus odbiera rządy ojcu	stworzył słońce i księżyc
	razem z bogami zrodził się świat	stworzył zwierzęta wodne i ptaki
	Prometeusz stwarza człowieka	stworzył zwierzęta lądowe i człowieka
		odpoczynek Boga

Różnice pomiędzy powstaniem świata(kosmogonią) mitologicznym i biblijnym:

1. w Biblii œwiat stworzony przez jednego Boga, a w mitologii przez wielu bogów

2. w mitologii bogowie wy³onili siê z chaosu, natomiast biblijny Bóg istnia³ zawsze

3. w przeciwieñstwie do Biblii, mitologiczni bogowie nie s¹ wszechmog¹cy

4. pierwszy cz³owiek stworzony przez Prometeusza jest s³aby, mniej doskona³y od biblijnego Adama

5. kosmogonia biblijna ukazuje kolejne czynnoœci przy tworzeniu œwiata, natomiast mitologiczna jest jakby drzewem genealogicznym bogów

Podobieństwa między powstawaniem świata mitologicznym i biblijnym:

1. w obu kosmologiach œwiat stworzy³ bóg

2. ziemia jest prezentowana w podobny sposób(ziemia p³aska, a nad ni¹ niebo)

3. taki sam punkt wyjœcia przy tworzeniu - w mitologii chaos, w Biblii pustka, pró¿nia

4. cz³owiek zosta³ stworzony na koñcu

b)Prawdy wynikaj¹ce z biblijnego opisu stworzenia œwiata

Stworzenia œwiata jest w Biblii opisane bardzo dok³adnie i mo¿na z niego wywnioskowaæ bardzo wiele prawd o naszym œwiecie:

1. na pocz¹tku by³a pustka i bez³ad

2. wszechmog¹cy Bóg istnieje od zawsze i to On stworzy³ œwiat w siedem dni

3. cz³owiek zosta³ stworzony na koñcu, ale jest najwa¿niejszy - podporz¹dkowana mu zostaje ziemia, roœliny i zwierzêta

4. cz³owiek zosta³ stworzony na obraz i podobieñstwo Boga

c)Nawi¹zania literackie do motywu genezis

Nawi¹zania do Biblii s¹ w literaturze dosyæ czêste (zw³aszcza w literaturze staropolskiej). Istniej¹ ró¿ne sposoby odniesieñ do niej. Nawi¹zania jawne i bezpoœrednie lub ukryte i poœrednie. Przyk³adem pierwszych s¹ tytu³y manifestuj¹ce zwi¹zki z Bibli¹, albo te¿ ³atwo czytelne aluzje lub symbole:

1. Mark Twain Pamiêtniki Adama i Ewy (autor próbuje opisaæ œwiat oczami pierwszych ludzi)

1. Jan Twardowski Nie Wiedzieli (autor zadaje pytania dotycz¹ce mi³oœci pomiêdzy Adamem i Ew¹)

2. Wac³aw Oszajca O stworzeniu cz³owieka

3. Rudnicki Ofiara Izaaka

4. K.I³³akiewiczówna Kain i Abel

5. S³onimski oraz Henryk Sienkiewicz Potop

6. Wis³awa Szymborska Wie¿a Babel

7. Kamieñska Drugie szczêœcie Hioba

Wiele utworów bezpoœrednio nie ujawnia powi¹zañ z Bibli¹, a obecnoœæ motywów biblijnych jest ukryta “pod powierzchni¹” utworu.

d)Obraz potopu w Biblii i w sumeryjskim eposie Gilgamesz*

*Gilgamesz - pó³legendarny w³adca sumeryjski miasta Uruk, tytu³owy bohater wielkiego eposu babiloñsko - asyryjskiego z pierwszej po³owy II tysi¹clecia p.n.e.. Epos opiewa przygody Gilgamesza i jego przyjaciela Enkidu, sk³ada siê z 12 tablic. Odnaleziony zosta³ w 1853 r. w gruzach biblioteki króla Asurbanipala w Niniwie.

Niemal wszystkie narody znaj¹ klêskê powodzi i bardzo siê jej lêkaj¹. Doœwiadczenie to dawa³o siê szczególnie w Babilonii, gdzie rzeki Tygrys i Eufrat okaza³y siê gwa³towne, pe³ne niespodzianek. Mieszkañcy tych terenów mieli w³asny mit o potopie. Opisany jest on w eposie Gilgamesz. Bogowie zamierzaj¹ zatopiæ wszystkich ludzi. Jednak¿e bóg Ma znalaz³ cz³owieka doœæ inteligentnego, który pozwoli³ siê pouczyæ i w ten sposób siê uratowa³. Ów pobo¿ny Utnapisztim (lub w innych Ÿród³ach Ziusudra) przeczeka³ czas potopu wraz ze sw¹ rodzin¹ na pok³adzie du¿ego statku. Woda utrzymywa³a siê d³ugo ale Utnapisztim spêdzi³ tam siedem dni, a nie czterdzieœci jak w Biblii. Podobnie jak Noe wypuszcza³ ptaki, by siê dowiedzieæ, czy wody opad³y.

Potop w Biblii ma nieco inny sens. Jedyny Bóg jest zarazem sprawiedliwy i mi³osierny. Nie pozostaje obojêtny na z³o pope³niane przez ludzi, tote¿ z³o karze. Ale Bóg nie pozwala siê zwyciê¿yæ i trwa w swej woli zbawienia. Wielu ludzi dozna³o tragicznej œmierci, jednak pozosta³ pewien cz³owiek sprawiedliwy i dobry, Noe, który s³ucha nauki, pos³uszny jest Bogu i ratuje ludzkoœæ. Zbudowa³ Noe arkê, do której wprowadzi³ swoj¹ rodzinê oraz wszystkie gatunki zwierz¹t i przeczeka³ w niej czterdziestodniowy potop. Przeczeka³ na niej powódŸ i unikn¹ œmierci.

19. Refleksja na temat ludzkiego ¿ycia w Ksiêdze Hioba i Ksiêdze Koheleta, nawi¹zania literackie.

Obie ksiêgi powsta³y doœæ póŸno w stosunku do pozosta³ych pism Starego Testamentu. Poruszaj¹ one tematy zwi¹zane z problemem niezawinionego cierpienia, ludzkiego szczêœcia, doktryn¹ odp³aty ( dobrzy nagradzani w doczesnym ¿yciu a Ÿli karani).

Problem Hioba polega na tym i¿ jest on pewien swojej niewinoœci, ale nie wie czemu go spotykaj¹ tak liczne cierpienia. Jego trzej przyjaciele pocieszj¹ go wskazuj¹c mu ¿e musi byæ grzesznikiem i to wielkim. Jednak Hiob nie traci wiary i ufnoœci pok³adanej w Bogu. Kiedy w koñcu Hiobowi ukazuje siê Bóg, Hiob wyzaje

“Dot¹d ciê zna³em ze s³yszenia,

obecnie ujrza³em ciê wzrokiem,

st¹d odwo³ujê co powiedzia³em,

kajam siê w prochu i popiele.”

Hiob uznaje suwerennoœæ Boga, choæ Bo¿e drogi s¹ wci¹¿ dla niego niezbadane.

Bóg nie jest ksiêgowym, który wydziela szczêœcie i nieszczêœcie stosownie do winy cz³owieka.

KOHELET (KAZNODZIEJA)

Dramat cz³owieka, który stwierdza, ¿e bogactwo, m¹droœæ, rozkosz nie daj¹ szczêœcia.

¯ycie przemija, to co cz³owiek zdoby³ staje siê w³¹snoœci¹ innego po jego œmierci.

Nie neguje jednak radoœci ¿ycia bo “Równie¿ to jest darem Bo¿ym ¿e cz³owiek mo¿e jeœæ i piæ i dogadzaæ sobie przy ca³ym swym trudzie”

Jak Hiob stwierdza, ¿e “ cz³owiek nie mo¿e dojœæ do sedna spraw pod s³oñcem”

20. Typowa treœci proroctwa biblijnego na podstawie Ksiêgi Izajasza. Nawi¹zania do treœci i formy proroctwa w literaturze polskiej.

prorok = cz³owiek , który mówi w imieniu Jahwe, przepowiada przysz³oœæ, mówi ludziom o grzechu,

treϾ :

• zapowiada przyjœcie Mesjasza, przypomina o moralnych zobowi¹zaniach Izraela zawartych w Przymierzu, przypomina o karze za grzech, oraz o Bo¿ym s¹dzie:

“ Co mi po mnóstwie waszych krwawych ofiar - Jestem syty ca³opaleñ baranów i t³uszczu waszych ciel¹t, a krwi byków i jagni¹t, i koz³ów nie pragnê ... Obmyjcie siê, oczyœcie siê, usunñcie wasze z³e uczynki sptrzed moich oczu , przestañcie Ÿle czyniæ ! Uczcie siê dobrze czyniæ, przestrzegajcie prawa, broñcie pokrzywdzonego, wymierzajcie sprawiedliwoœæ sieroci, wstawiajcie siê za wdow¹ ! ChodŸcie wiêc, a bêdziemy siê prawowaæ - mówi Pan ! Choæ wasze grzechy bêd¹ czerwone jak szkar³¹t jak œnieg zbielej¹ ; choæ bêd¹ czerwone jak purpura, stan¹ siê bia³e jak we³na.”

• przypomina ¿e jest tylko jeden, œwiêty Bóg i niema innych obok Niego. I to w³aœnie Bóg ocali naród z niewoli, krzyczy w Bo¿ym imieniu aby naród zmieni³ swe postêpowanie

• nawi¹zania : Piotr Skarga

21. PrzypowieϾ (parabola)

powieœæ alegoryczna, przekazuj¹ca pewn¹ naukê religijn¹, moraln¹ lub ogóln¹. Nie istotni s¹ w niej bohaterowie i warstwa fabularna, najwa¿niejsza jest istota przes³ania. Parabola sk³ada siê z dwóch p³aszczyzn: jednoznacznego wydarzenia prawdopodobnego i przes³ania wy³aniaj¹cego siê zza wydarzenia. Jest to sfera interpretacyjna.

Wybrane przypowieœci:

Przypowieœæ o siewcy. Ziarna rozsiewane przez siewcê pad³y na ró¿ne grunty. Pierwsze z nich upad³o na droge, gdzie rozdzioba³y je ptaki. Drugie pad³o na ska³y, gdzie nie by³o wiele ziemi. Wzesz³o, lecz nie maj¹c korzenia, zosta³o wypalone przez s³oñce. Trzecie ziarno upad³o miêdzy chwasty i tam wzesz³o. Jednak chwasty wyros³y bujnie i zadusi³y je. Ostatnie z ziaren upad³o na ¿yzn¹ glebê i wyda³o obfity plon(10-cio krotny i 100-u krotny).

Przypowiœæ ta ma dwojakie przes³anie: 1) potoczne - jeœli ktoœ oczekuje efektów swojej pracy, powinien wykonywaæ j¹ z dok³adnoœci¹ i rozs¹dkiem; 2) biblijne - ukazuje wielorakie pod³o¿a, jakimi s¹ serca ludzkie i jak przyjmuj¹ g³oszone do nich S³owo Bo¿e.

Przypowieœæ o mi³osiernym Samarytaninie. Pewien cz³owiek, który szed³ z Jerozolimy do Jerycha, zosta³ napadniêty, obrabowany i poraniony, pozostawiony na drodze. Obojêtnie minêli go, przechodz¹cy tamtêdy kap³an, a potem Lewita. Dopiero pewien Samarytanim ulitowa³ siê nad nim. Opatrzy³ rany i zawióz³ go do gospody, a tam zostawi³ pod opiek¹ gospodarza do czasu, kiedy nie wróci. Za wszystko z góry zap³aci³.

Przypowieœæ ta mówi o tym, ¿e nale¿y pomagaæ innym i nie patrzeæ na cierpienie obojêtnie. Nie wolno wyci¹gaæ wniosków o spo³ecznoœci, kieruj¹c siê przyk³adem postêpowania jednej osoby.

22. Treœæ, charakterystyczne motywy, przes³anie Ksiêgi objawienia Œw. Jana . Nawi¹zania do Apokalipsy w literaturze nowo¿ytnej. Funkcjonowanie tego motywu w kulturze.

treϾ : objawienie ( apokalipsis) dane przez Boga Janowi na wyspie Patmos.

• Wizja Syna Cz³owieczego 1, 9-20;

• Listy do 7 Koœcio³ów w Ma³ej Azji; 2-3

• Wizja tronu Boga; 4-5

• Otwarcie 7 pieczęci; 6,1 - 8,1

Proroctwa dotyczące Izraela

• 7 tr¹b (3x biada); 8,2 - 11,19

• Niewiasta i smok.

• Dwie bestie

Proroctwa dotyczące reszty świata

• Godzina S¹du 7x plagi i ostania 7 czasz 14,6 - 16,21

• Kara na Babilon ( Rzym)

• Koniec (zwyciêstwo nad bestiami i szczêœliwoœæ mêczenników , 1000 letnie królestwo )

• Nowe Jeruzalem 21,1 - 22,5

Motywy : Baranek, zapieczêtowany zwój, czterech jeŸdŸców, bestia, smok, tysi¹cletnie królestwo, nowa ziemia i nowe niebo, Pierwszy i Ostatni, Alfa i Omega,

Nawi¹zania :

• Nie-boska komedia - Z.Krasiñski

24. PRZYKŁADY RÓŻNORODNYCH ODNIESIEŃ DO BIBLII W LITERATURZE NOWOŻYTNEJ

Sposoby odniesień do Biblii:

myśl moralno-religijna i filozoficzna - kontynuowana, rozwijana lub podejmowana w ujęciu polemicznym

wzory osobowe

w¹tki i motywy fabularne

symbolika, metaforyka, frazeologia i rytmika

stylizacja gatunkowa

Nawiązania do Biblii mogą być jawne i bezpośrednie lub ukryte i pośrednie.

ŚREDNIOWIECZE

¯ycie Chrystusa i Maryi to g³ówne motywy twórczoœci literackiej XIV-XV w .- kazañ, misteriów, pieœni. Autorzy œredniowieczni siêgali do apokryfów, aby uzupe³niæ biblijne przekazy. Wiele utworów powsta³o z inspiracji biblijnej.

¯ywoty œwiêtych

moralitety

Kazania œwiêtokrzyskie - pocz¹tek XIII, XIV w.

Kazania gnieŸnieñskie - pocz¹tek XV w.

Rozmyœlania przemyskie (apokryf)

Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim (ok.1580) Mikołaja z Wilkowiecka (misterium)

Bogurodzica - najstarsza polska pieśń religijna z pierwszej połowy XIII w., napisana w formie hymnu (podmiot liryczny zwraca się z prośbą o błogosławieństwo, łaskę Boga, dobrobyt, a po śmierci życie w raju, za pośrednictwem Jana Chrzciciela)

Posłuchajcie bracia miła... = Lament świętokrzyski = Żale Matki Bożej pod krzyżem (lament) - Maryja opłakuje śmierć syna. Swoim żalem i cierpieniem pragnie się podzielić ze wszystkimi, którzy jej słuchają. Przestrzega inne matki, przed tym, co może i je dosięgnąć.

Legenda o świętym Aleksym (hagiografia) - (V-VI w. w Syrii) Historia życia św. Aleksego, który wyrzekł się książęcego tytułu, żony i majątku, by poświęcić się Bogu, oddając mu cześć i pracując na żywot w raju poprzez ascezę.

Pieśń o Rolandzie (chanson de geste) - (XII-XIV w.) Hrabia Roland przezwyciężył słabość ciała po to, aby świadomie i ceremonialnie, po chrześcijańsku, przeżyć ostatni akt. W chwili śmierci zjawili się aniołowie, by zabrać bohatera - obrońcę wiary- do raju.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (wiersz) - (XV w.) Rozważania na temat śmierci, grzeszników, nieba i piekła. Śmierć przedstawiona jako narzędzie boskie wydaje wyroki na ludzi nie żyjących zgodnie z dekalogiem.

Boska Komedia (pisana od 1307) - Wergiliusz oprowadza Dantego po piekle i czyśćcu, a Beatrycze po niebie. Jest to historia człowieka, który wznosi się po szczeblach poznania aż do najwyższego pojęcia dobra i wolności.

RENESANS

Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem ... - W utworze pojawił się Marchołt, postać związana ze Starym Testamentem, dyskutant króla Salomona.

Psałterz Dawidów - Jan Kochanowski sparafrazował 150 psalmów.

Kazania sejmowe - Piotr Skarga opisywał “choroby” Rzeczypospolitej, odwołując się m.in. do Biblii (stary Testament - proroctwa, porównanie do grzesznej Jerozolimy, cytaty)

O wojnie naszej... (sonet IV) - Mikołaj Sęp Szarzyński śledzi relacje: Bóg - człowiek, trwanie, wieczność; motyw pośmiertnego ukojenia w raju; odniesienie do Księgi Hioba.

Psalm CXXX (parafraza)- Mikołaj Sęp Szarzyński

BAROK

Psalmodia polska - Wespazjan Kochowski

Marność, Krótkość Żywota, Cnota grunt wszystkiemu - Daniel Naborowski nawiązał do motywu przemijana i kruchości życia na ziemskim padole obecnego w Starym Testamencie

Jerozolima wyzwolona - Torquato Tasso; obecność archanioła Gabriela, Pluton utożsamiony z Lucyferem

OŚWIECENIE

Pieśń o narodzeniu Pańskim - Franciszek Karpiński zaczerpnął temat dla utworu z Biblii. Głównym wątkiem są narodziny Boga jako człowieka.

Boże coś Polskę... (hymn) - Alojzy Feliński

Katechizm o tajemnicach rządu polskiego - Franciszek Salezy Jezierski

ROMANTYZM

Ksiêgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego - Adam Mickiewicz

Faust - Johann Wolfgang Goethe; postaæ Boga, diab³a

Dziady - Adam Mickiewicz

część II - grzechy, za które trzeba ponieść karę, by dostąpić łaski Boga; motyw czyśćca, piekła i nieba; refleksje moralne

część IV - nauka moralna “Kto za życia choć raz był w niebie,

Ten po śmierci nie trafi od razu.”

część III

Bajka Goreckiego - motyw biblijny, forma przypowieści biblijnej

wywóz dzieci na Sybir w kibitkach - nawiązanie do rzezi niewiniątek dokonanej przez Heroda

porównanie ciała skatowanego więźnia - Wasilewskiego do ciała Chrystusa

Wielka Improwizacja - Konrad porównuje się do stwórcy; krytykuje

Boga

Widzenie księdza Piotra - diabły = kusiciele, pokora

symbolika:

liczb 40 i 4 = wskrzesiciel narodu (symbolika biblijna)

Pi³at - Francuz = Napoleon

mesjanizm = Polska Chrystusem narodów

Prolog - scena, e której występują anioły oraz dobre i złe duchy

Do matki Polki - Adam Mickiewicz; porównanie matki do Maryi

Sk³ad zasad - Adam Mickiewicz

Hymn - Juliusz S³owacki; zwrot do Matki Bo¿ej

Hymn [Smutno mi, Bo¿e!...] - Juliusz S³owacki

Kordian - Juliusz S³owacki

Mefistofeles - diabe³ = z³o (nieznany œpiewak, doktor, postaæ w sypialni cara)

Astarot - diabeł

Nie -boska komedia - Zygmunt Krasiński; Eden = raj, obraz biblijnej Apokalipsy, scena śmierci Pankracego, który widzi jasność

POZYTYWIZM

Rota - Maria Konopnicka

Historyczna nowa szkoła - Adam Asnyk; motyw Heroda, który wydał rozkaz zamordowania niemowląt

MŁODA POLSKA

Lord Jim - Joseph Conrad

biel - symbol niewinności

“Jeden z nas” - nawiązanie do słów wypowiedzianych do Adama przez Boga

O miłości wroga - Jan Kasprowicz; cierpienie = droga do uduchowienia i sposób doskonalenia

Dies irae - Jan Kasprowicz; tytuł jest nawiązaniem do Apokalipsy, wizja końca świata; Adam i Ewa wygnani z raju; wizje monumentalnego Jezusa;

Chłopi - Władysław Reymont; motyw ziarna = śmierć staje się życiem; nawiązanie do biblijnej grzesznicy - Magdaleny

DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE

Proces - Franz Kafka; Opowiastka o odźwiernym o charakterze parabolicznym

25. Funkcjonowanie Biblii w kulturze europejskiej. Problem Biblii jako autorytetu naukowego.

Biblia jest fundamentem nowo¿ytnej kultury europejskiej. Obecnoœæ tradycji biblijnej to jeden ze znaków wspólnoty naszego œwiata. Wszystkie narody, które znalaz³y siê w polu oddzia³ywania chrzeœcijañstwa, musia³y ustosunkowaæ siê do treœci zawartych w Starym i Nowym Testamencie. Proces i polemika z tradycj¹ biblijn¹ okreœlaj¹ w du¿ym stopniu dzieje kultur i literatur poszczególnych narodów.

Nie wszyscy pamiêtaj¹ jednak o religijnym charakterze Biblii i o jej ludzkich uwarunkowaniach, tzn. o powstawaniu ksi¹g biblijnych w odmiennych warunkach ¿ycia i nauki. St¹d rodzi³y siê - i nadal rodz¹ - liczne nieporozumienia i trudnoœci.

Nie ma i nie mo¿e byæ sprzecznoœci miêdzy œwiatopogl¹dem chrzeœcijañskim a rezultatami nauk przyrodniczych. Heliocentryzm, teoria ewolucji czy wspó³czesne osi¹gniêcia w dziedzinie badania kosmosu nie sprzeciwiaj¹ siê Biblii ani ¿adnej prawdzie wiary. Bywaj¹ one tylko niezgodne z pierwotn¹ wizj¹ œwiata, jak¹ mieli ludzie staro¿ytnego Wschodu, kiedy powstawa³y ksiêgi Starego Testamentu.

Pozorne konflikty miêdzy nauk¹ a religi¹ s¹ uwarunkowane psychologicznymi przes³ankami: albo teologowie uwa¿aj¹ coœ za prawdê wiary, co ni¹ nie jest (np. geocentryzm), albo ludzie nauki odczytuj¹ Bibliê dos³ownie, jako tekst naukowo-historyczny, nie licz¹c siê z tym, ¿e jest ona ksiêg¹ religijn¹, w której trzeba uwzglêdniæ ró¿ne rodzaje literackie.

26. Kultura europejska jako kultura śródziemnomorska (wpływy antyku i Biblii). Wpływy antyku w różnych dziedzinach życia.

Z dwóch staro¿ytnych Ÿróde³ wyp³ywa kultura europejska: z kultury judeochrzeœcijañskiej i grecko-rzymskiej.

Europejsk¹ wspólnotê kulturow¹ tworzy przede wszystkim chrzeœcijañstwo, którego korzenie tkwi¹ g³êboko w Biblii, w kulturze judejskiej (¿ydowskiej).

Biblia stanowi Ÿród³o kultury europejskiej na wielu p³aszczyznach. Najpierw w sferze religijno-moralnej: przykazania dekalogu stanowi¹ podstawê stosunków miêdzyludzkich niezale¿nie od wyznania i œwiatopogl¹du; potem w sferze kulturowej: Biblia jest natchnieniem myœlicieli, artystów i pisarzy; inspiracj¹ dla literatury, rzeŸby, malarstwa, muzyki. Jest niewyczerpanym skarbcem wzorów osobowych i postaw, fabu³ i anegdot, w¹tków i motywów, symboliki i metaforyki, frazeologii i stylistyki. Utrwalona w powszechnej œwiadomoœci pamiêæ obrazów i wersetów biblijnych powoduje, ¿e stanowi¹ one wspólny repertuar œrodków wyrazu, które poprzez literaturê wchodz¹ do jêzyka potocznego.

Wielki wp³yw wywar³a na nasz¹ kulturê tak¿e kultura staro¿ytnych Greków i Rzymian - szczególnie w zakresie filozofii, myœli politycznej, prawa, sztuki, literatury i kanonów piêkna. Nasz jêzyk nie móg³by siê obyæ bez terminologii greckiej i ³aciñskiej, a prawo ci¹gle jeszcze terminuje u prawa rzymskiego, które stworzy³o kategorie ¿ywe do dzisiaj.

Nie ma chyba dziedziny wiedzy, która by siê mog³a obyæ bez tego, co w owym czasie pomyœlano i zaproponowano. Do dziœ siêgamy do Herodota i Tukidydesa, ojców historii, aksjomaty matematyczne zawarte w “Elementach” Euklidesa s¹ tym dla matematyki, czym g³oski dla jêzyka, poniewa¿ ¿adna inna ksi¹¿ka w dziejach œwiata nie wywar³a takiego wp³ywu na myœlenie naukowe. W tym czasie powstaje atomizm Demokryta i podstawy materializmu. Czym¿e mog³aby byæ filozofia, etyka, logika, jaki sens i kszta³t mia³oby chrzeœcijañstwo bez Sokratesa, Platona, Arystotelesa? Czy mo¿na pomyœleæ o teatrze dramacie, w ogóle o literaturze bez Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa, Arystofanesa? Wtedy ¿yje najwiêkszy lekarz staro¿ytnoœci Hipokrates, którego przysiêgê powtarzaj¹ do dziœ wszyscy lekarze œwiata. Wówczas Eudoksos oblicza kulistoœæ Ziemi, jej obwód, odleg³oœæ od S³oñca, Archytas tworzy podstawy mechaniki, Heraklejdes stwierdza, ¿e Merkury i Wenus kr¹¿¹ wokó³ S³oñca. To w³aœnie wtedy dzia³aj¹ sofiœci, Antystenes tworzy cynizm, Arystyp hedonizm, a Pyrron sceptycyzm.

Literatura powtarza w nieskończoność wątki klasyczne, coraz to inaczej je interpretując i przekształcając. Klasyczna sztuka grecka stworzyła normę architektoniczną dla kultury europejskiej wszystkich czasów po dzień dzisiejszy.