§ 1 – Polis grecka
II. ORGANIZACJA POLIS
polis – obejmowała miasto i okręg naokoło, definicja Arystotelesa: połączenie kilku wsi, była społecznym skupiskiem arystokracji, rzemieślników, kupców, rolników i miejscem produkcji i wymiany towarów,tworzącym jednostkę samodzielną
polis spartańska – powstała w XI pne w dolinie rzeki Euratos (Lakonia); podstawy ustroju stworzył król Likurg w VIII pne, w VI pne skupiono wokół sparty zależne od niej polis (rezultat podbojów) i nazwano to symmachią spartańską,
polis ateńska – powstała w VIII pne, półwysep attycki (2500 km2), polis najliczniejsza (300 000 mieszkańców w V pne)
kolonizacja grecka – trwała od połowy VIII do końca VI pne, polis były zmuszone do zakładania osad z dala od domu (kolonii) ze względów klimatycznych, konfliktów i kryzysów ekonomicznych – kolonie uczyniały ludność miejscową ludnością zależną, zanikały więzi polityczno-ustrojowe z metropolią, istniały więzi społeczno-gospodarczo-militarne
III. USTRÓJ SPOŁECZNY
OBYWATELE:
spartiaci – pełnoprawni obywatele Sparty, pełnia praw obywatelskich, równość co do praw i obowiązków wobec państwa, spartiata otrzymywał od państwa ziemię i niewolników, nie mógł odsprzedawać jej ani przekazać w testamencie (mógł rozdzielić pomiędzy synów)
warunki bycia spartiatą – urodzenie w rodzinie spartiackiej, bycie mężczyzną, otrzymanie wychowania, pełnoletność (30 lat), zawarcie małżeństwa w 31 roku życia, służba wojskowa w wieku 20-60, od 7 roku życia wychowanie w obozie wojsk.
Ateny – ustrój społecznmy: 30 rodów tworzonych przez 12 bractw (fratrie), tworzonych przez fyle (plemiona) w liczbie 4
podział na klasy – autor – Tezeusz VIII pne, szlachta (eupatridai) – posiadanie majątku ziemskiego, grupa nieliczna, organizacja rodowa, wykształcenie, monopol władzy i prowadzenie wojen, ucisk chłopów; chłopi (geomoroi) – trudna sytuacja, wyzysk przez szlachtę; rzemieślnicy (demiurgoi)
reforma ekonomiczna Solona – po spisaniu prawa przez Drakona w 621, w latach 594-593, strząśnięcie długów (sejsachteja) – anulowanie długów zaciągniętych pod zastaw gruntów, zwrócenie ziemi utraconej wskutek jej niewykupienia, wykupienie na koszt państwa osób, które popadły w niewolę za długi i jej zniesionie
reforma społeczna Solona – podział obywateli na 4 klasy: I klasa – dochód powyżej 500 miar, II – >300, III – >200, IV - <200, klasa I mogła piastować urzędy najwyższe (archont, skarbnik), II i III urzędy niższe, klasy I-III płaciły podatek i służyły w wojsku
reforma Klejstenesa – 507/506 – zniesienie organizacji rodowej, wprowadzenie terytorialnej, zmiana nazwisk obywateli, obywatelem mogła być osoba pochodząca z legalnego małżeństwa, prawa obywatelskie po 18 roku życia z chwilą wpisania na listę demu, potem przeszkolenie wojskowe jako efeb i dopiero wtedy wpis na listę obywatelską, piastowanie urzędów po 30 roku życia
LUDNOŚĆ ZALEŻNA:
Sparta – podział na periojków – mieszkańcy obrzeż państwa, handlowali i uprawiali rzemiosło, wolni, bez praw politycznych, obowiązek służby wojskowej, prawo posiadania ziemi i swobodnego nią zarządzania; oraz na helotów – niewolników, pochodzili z terytoriów podbitych, brak praw politycznych i cywilnych, byli własnością państwa, dzierżawili ziemię, wolnośc odzyskiwali tylko decyzją państwa
krypteje – wyprawy karne podczas których zabijano część helotów i periojków (aby uniknąć ich buntu)
Ateny – podział na metojków – cudzoziemcy mieszkający na stałe w Attyce lub Atenach, handlowali i upr. rzemiosło, brak praw politycznych i cywilnych, brak prawa do nabywania nieruchomości, obowiązki: wciągnięcie na listę, posiadanie patrona, podatek; wyzwoleńców – zbliżony status do metojków, ich patronem był dawny pan, niewolników – dzielący się na prywatnych i państwowych, źródła niewoli: jeniectwo, urodzenie, niewypłacalność, nabyucie za granicą, niewolnicy prywatni byli własnością pana, rzeczą, panowie nie mogli ich zabić, ale mogli karać cieleśnie
IV. USTRÓJ POLITYCZNY
POLIS ARYSTOKRATYCZNA:
- od VIII pne, w Sparcie do końca istnienia państwa, w Atenach do reform Solona
Król – basileus, na czele państwa, w Sparcie było ich dwóch – władza kolegialna, całość władzy ust., wyk. sąd., wojsk., w czasie wojny prawo życia i śmierci, kontrola w czasie pokoju przez radę starszych i zgromadzenie ludowe, od VII pne: elekcyjność tronu, dożywotniość władzy, ograniczanie czasu władzy i kompetencji: została tylko władza kapłańska i wojsk.
w Sparcie – kontrola króla przez eforów, przysięga króla, towarzystwo eforów w wyprawach wojennych, sąd w postaci drugiego króla eforów i gerentów mógł króla skazać,
w Atenach – król staje się archontem basileus, tylko funkcje religijne i kapłańskie, godność ta dostępna dla całej szlachty
Rada Starszych: w Sparcie – jej funkcje pełniła Geruzja: 2 królów, 28 gerontów, wybór dożywotni przez zgrom. ludowe, warunki: spartiata, 60 lat, przewodnictwo: najpierw królowie, potem eforowie, kompetencje: rozpatrywanie ważnych spraw państwa, sąd w sprawach karnych zagr. karą śmierci, wygnania, pozbawienia czci, projekty uchwał, uchylanie złych uchwał
w Atenach – Aeropag – skład: byli archonci kończący urzędowanie, przewodniczył archont basileus, kompetencje: sądzenie przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, zagr. karą śmierci, administracja państwa, nadzór nad władzą wykonawczą, powoływanie urzędników i archontów, kontrola ich działań
Zgromadzenie Ludowe – w okresie polis arystokratyczniej istniało tylko w Sparcie jako Apella, tworzona przez Spartiatów, zwoływanie i przewodnictwo najpierw zadaniem królów, potem eforów, zebranie co miesiąc, przemawiali królowie, geronci i eforowie, kompetencje (Wielka Retra): przyjmowanie / odrzucanie projektów ustaw bez dyskusji nad nimi, wybór gerontów, eforów, dowódców wojskowych, wychowawców młodzieży, sąd nad urzędnikami, powierzanie któremuś z królów naczelnego dowództwa, głosowanie odbywało się przez wydawanie okrzyków
Urzędnicy: w Sparcie: eforowie, od połowy VIII pne, wyznaczali ich najpierw królowie, potem Apella, warunki: spartiata, 30 lat, kadencja 1 rok, urząd kolegialny – tworzony przez 5 eforów, przewodniczył pierwszy efor, uchwały zapadały większością, kompetencje: kontrola nad życiem i wychowaniem spartiatów, kontrola periojków i helotów, od 730 r. kontrola nad królem w wyprawach wojennych, karanie dowódców oddz. wojsk., nadzór ludności zależnej, polityka zagraniczna, zwoływanie i przewodniczenie Appelli i Geruzji, ograniczone sądownictwo, składanie sprawozdań po upływie kadencji
w Atenach: archonci: polemarchos – funkcje wojskowe, eponymos – sprawy wewnętrzne, przewodniczenie kolegium 9 archontów, basileus – dotychczasowy król, uprawnienia kapłańskie, tesmoheci – powołani w VII pne, sądownictwo i ustawodawstwo, kadencja: najpierw dożywotnio, potem 10 lat, od 683 jednoroczna
TYRANIA:
- od VII pne w większości polis z powodu antagonizmów w arystokracji i walk wewnętrznych, upadła ok. 500 pne
- arystokracja powołała ajsymnetów, aby przeprowadzili reformy i uspokoili bunty, nie udało się to – zamach stanu i tyrania
- faworyzowanie ludu, tępienie arystokracji, przywileje dla ludu, władza oparta na przemocy, jednowładztwie, gwałcie
- tyrania w Atenach – po rządach Solona nastąpiły walki ludności, diakria czyli stronnictwo górali chciało nowego podziału ziem, tyrania Pizystrata 560-527 pne, jednowładztwo i reforma rolna, aby pozyskać chłopów, potem tyrania Hiparcha i Hipiasza do 510 pne
POLIS OLIGARCHICZNA:
- rządy oligarchii od przełomu VII/VI pne – w Atenach od reform Solona (podstawy) - do 560 r. (rządy Pizystrata)
Wielka Rada (bule) – organ najważniejszy polis, 400 członków, po 100 z każdej fyle, warunki: 30 lat, przynależność do klas I-III, kompetencje: rozpatrywanie projektów ustaw,potem niektóre uprawnienia Aeropagu
zgromadzenie obywateli (Ekklezja) – obywatele klas I-IV, 20 lat, kompetencje: decyzje o wojnie i pokoju, przymierza, wybór urzędników, nie posiadali inicjatywy ustawodawczej
archonci – najważniejsi urzędnicy, wybór: Ekklezja wybierała 40 kandydatów, po 10 z fyli, potem losowanie 9 archontów i sekretarza, archonci musieli zasięgać opinii buli w ważnych sprawach, kontrolowała ich Ekklezja,
Aeropag – część jego kompetencji przeszła na radę, mógł zawiesić każdą uchwałę Ekklezji niezgodną z prawem
grupy społeczne – arystokracja ziemiańska (pediakoi), biedni chłopi (diakrioi), chłopi średni i rzemieślnicy (paralioi)
POLIS DEMOKRATYCZNA (ATEŃSKA):
- podstawy utorzył w swoich reformach Klejstenes: zastąpienie 4 fyl plemiennych fylami terytorialnymi, podział polis ateńskiej na miasto, wybrzeże i centrum kraju, każda z części podzielona została na 10 dzielnic (trittrii), fyla terytorialna składała się z trzech dzielnic: po jednej z każdej części polis
- rządy: fyla miała własny samorząd, dzieliła się na demy (gminy) na czele z demarchami wyb. co roku w drodze losowania
- reformy Temistoklesa – dopuszczenie obywateli II klasy do archonatu, ograniczenie uprawnień archontów i Aeropagu, zwiększenie uprawnień ekklezji i buli, losowanie kandydatów na urzędy (z wyjątkiem strategów i urzędników skarbowych)
- rządy Peryklesa – 461-429 – równość głosu na Eklezjach, dostęp do urzędów, równość wobec sądu i podatków, płatność urzędów i stanowisk sędziowskich, udziału w eklezjach, sądach przysięgłych i uczestnictwa w przedstawieniach teatralnych, dostęp do urzędów dla obywateli III klasy, obywatel ateński musiał mieć oboje rodziców obywateli,
- polis ateńska zakończyła żywot z chwilą bitwy pod Cheroneą w 338 r. pne
INSTYTUCJE W POLIS DEMOKRATYCZNEJ:
Ekklezja – zgromadzenie 20 letnich obywateli, zwoływano je raz w miesiącu, potem 40 razy w roku (4 razy w miesiącu – prytanii, w roku prytanii było 10), w razie potrzeby były też zgromadzenia nadzw., raz w miesiącu było zgromadzenie główne – kontrola urzędników, sprawy obronne,
zwoływanie – rada poprzez swych urzędników, kworum 6000 obywateli, obrady na siedząco, przewodniczył wylosowany prytan, potem kolegium dziewięciu, głosowanie jawne (podniesienie rąk), tajne w sprawach personalnych
kompetencje – ustawodawstwo, sprawy administracyjne, sądownictwo, podatki i cła, wybór urzędników i nadzór nad nimi, wybór dowódców wojskowych, sądownictwo w sprawach przestępstw przeciw państwu, przekupstwa mówców itp.
ścieżka ustawodawcza – inicjatywę miał każdy obywatel na pierwszym zgromadzeniu (głosowanie czy zmienić prawo), jeśli chciano prawo zmienić, projekt ustawy opracowywłał wnioskodawca, obrady nad projektem należały do rady, potem dyskusja nad projektem w formie procesu sądowego i głosowanie w specjalnej komisji
skarga – mógł jej dokonać każdy w ciągu roku od uchwalenia danej ustawy, zaskarżona ustawa od razu była zawieszana, rozstrzygał sprawę specjalny sąd przysięgłych, jeśli skarga została uznana, karano autora ustawy i ją unieważn.
ostracyzm – inaczej sąd skorupkowy, raz w roku na zgr. głównym 6tej prytanii, wskazywano osoby zagrażające demokracji, w tajnym głosowaniu na skorupkach glinianych, decydowała większość głosów przy quorum 6000 obywateli, kary: wygnanie na 10, potem 5 lat, bez utraty praw obywatelskich
Rada Pięciuset – główny organ administracji państwowej
skład – 500 osób – po 50 z każdej fyle terytorialnej, pełnopr. obywatele którzy ukończyli 30 lat, kadencja 1 rok (max 2 razy)
wybór – losowanie, po nim dokimazja – badania kwalifikacji kandydata do pełnienia stanowiska buleuty
organizacja – obrady codziennie z wyjątkiem świąd i dni feralnych, podział na 10 wydziałów po 50 członków z 1 fyli, każdy z wydziałów pełnił swe funkcje przez 1 miesiąc
prytani – urzędujący buleuci, okres ich władzy to prytania, codziennie losowano przewodniczącego na 1 dobę, pełnił to przewodnictwo wspólnie z 1/3 prytanów
kompetencje – projekty ustaw, wprowadzanie w życie nowych aktów, nadzór nad urzędnikami, finanse państwa, polityka zagraniczna, decyzje w sprawach armii i floty, rozpoznawanie przestępstw zagrożonych karą grzywny
obsadzanie urzędów – w drodze wyboru, głosowanie jawne na Eklezji lub losowanie z chętnych obywateli, potem dokimazja, wszystkie urzędy oprócz wojskowych kadencyjne (1 rok, max 2 razy), wszystkie urzędy kolegialne (10 członków, po 1 z każdej fyle), odp. przed sądem przysięgłych, wieniec mirtowy na skroniach urzedników (insygnia urzędu)
urzędnicy – pierwotnie najważniejsi byli archonci, potem mieli tylko funkcje kultowe i mały zakres sądownictwa, od V pne na czele urzędników strategowie – urząd kolegialny złożony z 10 osób, do V pne wybierani przez fyle, potem przez Eklezja, wymagano od nich kwalifikacji i posiadania ziemi w Attyce, nie dotyczyła ich zasada kadencyjności, najpierw kompetencje wojskowe, potem polityka zagraniczna, sądownictwo wojskowe i prawo wniosków ustawodawczych do Rady 500 i Ekklezji
V. SĄDOWNICTWO
SĄD PRZYSIĘGŁYCH (HELIAIA):
- wprowadzony przez Solona, 6000 osób, po 600 (500 przysięgłych i 100 z-ców) z każdej fyli terytorialnej, losowani przez archontów, pełnoprawni obywatele >30 lat; od IV pne nie losowano, przysięgłym mógł być dożywotni każdy chętny
- dzieliła się na 10 sekcji (dikasterii), przewodniczył składowi jeden z thesmothetów, sprawy ważniejsze rozstrzygano na obradach 2-3 połączonych sekcji, w procesach publicznych 501 orzekało heliastów, w cywilnych z wartością sporu >1000 drachm orzekało 401 heliastów, poniżej 100 drachm 201 heliotów
- dokonywał też dokimazji urzędników, przyjmowanie ich sprawozdań, ostateczne zatwierdznie ustaw Ekklezji
SĄDY KOLEGIALNE:
Aeropag – od połowy V pne organ tylko sądowy, rozstrzygał o popełnieniu: umyślnego zabójstwa, zranienia z zamiarem pozbawienia życia, trucicielstwa, podpalenia
Sąd efetów – 51 osób, wybieranych spośród >50letnich obywateli, rozstrzygał w: zabójstwach nieumyślnych, czynach wyłączających karalność (obrona konieczna, zabójstwo przypadkowe)
Kolegium Jedenastu – 10 członków losowanych z każdej fyli i pisarz, nadzór nad wykonywaniem kar więzienia, wyroków śmierci, kar cielesnych, sąd nad przestępcami schwytanymi na gorącym uczynku (np. złodziejami)
Kolegium Czterdziestu – sędziowie gminni losowani po 4 z każdej fyli, najpierw sąd objazdowy, od V pne stały, drobne sprawy cywilne z wartością sporu mniejszą niż 10 drachm
SĄDY JEDNOOSOBOWE:
sędziowie rozjemczy – mogli nimi być obywatele >60lat musieli się do tego zgłosić sami pod rygorem utraty praw obywatelskich, dzieleni na rozjemców publicznych (rozpatrywali sprawy niesporne i dochodzone skargami prywatnymi – doprowadzali strony do ugody a jeśli to się nie udało, kierowano sprawę do heliai) i prywatnych (ustalani przez prywatne osoby, nie było odwołania od ich decyzji)
ROZDZIAŁ V – SYSTEM PRAWA (POZA PRAWEM RZYMSKIM)
§ 1 – Prawo prywatne
I. PRAWO OSOBOWE
zdolność prawna (prawo antyczne) – faceci, pełnoletni, wolni i z pełnią praw obywatelskich
pełne prawa obywatelskie (Ateny) – urodzenie z legalnego małż. obywateli ateńskich i wciągnięcie na listę obywateli – pełnoletność od 18 lat
zdolność do czynności prawnych – ograniczana wiekiem, płcią i zdrowiem, władza opiekuńcza ojca, opiekuna lub prawnego zastępcy: u mężczyzn do pełnoletności, u kobiet całe życie (ojciec>>pełnoletni brat>>mąż), opiekę nad wdową sprawował pełnoletni syn
II. PRAWO RODZINNE
małżeństwo – musiało być zawarte w określonej formie (pisemnej), najpoierw umowa między narzeczonym a ojcem, potem narzeczony uiszczał ojcu narzeczonej wiano, potem zaślubiny
rozwiązanie małżeństwa – śmierć naturalna, cywilna i rozwód, w Atenach o rozwód mogła wystąpić kobieta – decydował o nim archont eponymos
posag – był własnością żony, mąż tylko zarządzał lub użytkował, po śmierci żony posag zwracano opiekunowi lub jej potomstwu, po rozwiązaniu małżeństwa zaś żonie
rodzina – na czele ojciec, duże uprawnienia, władza ojcowka gasła z pełnoletnością syna lub zamążpójściem córki, dopuszczalna była adopcja – w prawie greckim za pomocą aktu inter vivos lub testamentu, a w KH przez samo przyjęcie na wychowanie i utrzymanie
III. PRAWO RZECZOWE
rzeczy – przedmioty materialne lub niewolni, podział na ruchome i nieruchome (właściciel nieruchomości musiał być obyw.)
nabycie własności – pierwotne i pochodne: kupno-sprzedaż, zamiana, darowizna, zastaw
ograniczone prawa rzeczowe – wolności gruntowe (wg KH drogowe, polne i wodne), zastaw (umowny – op. na porozumieniu stron lub wzięty – sądowy) i użytkowanie
IV. PRAWO ZOBOWIĄZAŃ
utwierdzanie umów – zakładnictwo, zastaw, kara umowna, dokument egzekucyjny
umowa kupna-sprzedaży – powinna być zawarta w obecności świadków, w niektórych przypadkach wymóg pisemności
umowa pożyczki – pisemna, wyjątkowo ustna, w Grecji przy świadkach
umowa depozytu – na piśmie i w obecności świadków najem – mógł dotyczyć rzeczy, usług i dzieła
emfiteuza – występowała w Grecji, emfiteuta płacił niewielki czynsz, a głównym dochodem jego były pożytki z gruntów
§ 2 – Prawo karne
przestępstwo – ujmowane było od strony wystąpienia skutku zewnętrznego, wina ma mniejsze znaczenie
kara – najczęściej odwet za wyrządzoną krzywdę, oparta była na zasadzie talionu lub kar odzwierciedlających
zasada talionu – oko za oko..., pochodzi z biblii, stosowana jest w p-stwach przeciw życiu i zdrowiu
kary odzwierciedlające – miały unaocznić rodzaj popełnionego p-stwa (np. ucięcie ręki za uderzenie ojca)
podział p-stw – przeciwko państwu i panującemu, wymiarowi sprawiedliwości, mieniu, moralności, czci
kary: śmierci (spalenie, utopienie, wbicie na pal, włóczenie po polu przez bydło), mutylacyjne (wykłucie oka, ucięcie ręki, ucha, języka), cielesne i hańbiące (chłosta, piętnowanie znakiem niewoli, ogolenie pół głowy, pozbawienie urzędu), na czci (atimia – pozb. praw obywatelskich, wygnanie), majątkowe (konfiskata majątku, zburzenie domu, kary pieniężne)
§ 3 – Prawo procesowe
proces w KH –skargowy, skargi mogły być karne / cywilne, ustne/jawne, dowody: zeznania, ordalia zimn. wody, dokumenty
proces attycki – skargowy, skargi publiczne/prywatne, zdolność procesowa tylko dla obywateli
etapy procesu attyckiego – pozew ustny, prywatny, w obecności 2 świadków, potem skarga do sądu i decyzja władzy, potem dochodzenie wstępne, dowody: ustawy, dokumenty, zeznania, przysięga, potem rozprawa główna (przed heliaią)
rozprawa – wyrok zapadał większością głosów, był ostateczny, kary śmierci i cielesne wykonywało kolegium jedenastu
CZĘŚĆ II – ŚREDNIOWIECZE
ROZDZIAŁ I – PLEMIENNE PAŃSTWA BARBARZYŃSKIE
§ 3 – Ustrój społeczno-gospodarczy
I. USTRÓJ RODOWO-PLEMIENNY I JEGO ROZPAD
ród – podstawowa jednostka organizacji społecznej, obejmował wszystkich pochodzących od jednego przodka (agnatyczny – oparty na krewnych od strony ojce), potem też kognatyczny (ze strony i ojca, i matki), dalszy podział rodu na rodziny na czele z mundium – ojcem rodziny, obejmowały też osoby mieszkające z nimi, z rodu można było zostać wywalonym, wystąpić dobrowolnie i można było do niego wstąpić, rozpad struktury rodowej nastąpił u Germ. w IV, u Słow. w VII
plemię – łączyło się w nie większa liczba rodów, zasada wspólnego pokrewieństwa lub pochodzenia, funkcje polityczno-wojskowe, powstały państwa szczepowe w wyniku tworzenia związków plemiennych
gospodarka – oparta na uprawie roli, hodowli, gospodarka ekstensywna – prymitywny poziom przemienno-pastwiskowy: ziemię uprawiano do wyjałowienia, po czym pasiono na niej cydło, a uprawę przenoszono gdzie indziej – wymagało to dużych terenów – byt nabrał charakteru osiadłego, bo napotykano trudności w takiej gospodarce
wspólnota sąsiedzka / związek gminny – u Germanów marka, u Słowian opole (PL), mir (Ruś), żupa (plemiona łd-słow), grunty i łąki były własnością prywatną, lasy, wody i pastwiska własnością wspólną
społeczeństwo – rozwarstwianie ludności u Germanów V/VI, u Słowian IX: na czele arystokracja rodowa – miała majątek i uznanie ludzi dzięki wojnom, utrzymywała swoje boskie pochodzenie, wolni – pozbawieni znaczenia gosp i polit. w państwie, półwolni – osoby należące do plemienia, które poddało się innemu; niewolni – źródłem było jeniectwo wojenne i urodzenie, można było się wyzwolić, wykorzystywani do uprawy ziemi
II. ROZWÓJ I KATEGORIE WIELKIEJ WŁASNOŚCI ZIEMSKIEJ
frankowie – zajmowali ziemie opuszczone przez cesarstwo, nie potrzebowali stosować się do systemu kwaterunkowego, przejęte grunty rozdzielano poszczególnym rodom
zdobywcy ziem cesarskich – dzieląc ziemię krzywdzili ludność miejscową , własność prywatna była najczęściej drobna lub średnia, własność większa należała tylko do arystokracji rodowej
ziemie w centrum cesarstwa – zajęli te tereny i sprzymierzeńcy i Frankowie, dominowała tu wielka własność ziemaska uprawiana przez kolonów, rzadziej przez niewolników, przeżyła nawet upadek cesarstwa
monarcha – największy właściciel ziemi w państwie, mieli ziemie domeny królewskiej – germanowie: rzymskie domeny cesarskie i fiskalne, nieużytki, pustki, majątki skonfiskowane i ziemie podbite, a książęta ruscy dodatkowo ziemie należące do wspólnot, król dokonywał nadań ziem dla duchownych i możnych świeckichudzielających mu poparcia
duchowni – własność ich rozwinęła się z nadań monarchy i możnowładców świeckich, wolni chłopi oddawali im też ziemię chcąc uiknąć służby wojskowej, kościół posiadał ziemie bardzo rozległe, w związku z tym oddawał je w dzierżawę osobom, które o to poprosiły (za opłatą i z warunkiem odnawiania umowy co 5 lat), nadanie takie nazywano prekarią:
precaria oblata – przenies. prawa własności ziemi na rzecz feudała, przekazywał on ją dawnemu właśc., ale tylko w użytk.
precaria renumeratoria – przekazanie dzierżawcy ziemi przez niego oddanej, do której dołączano z gruntów feudała obszar ziemski leżący odłogiem;
precaria data – nadanie ziemi w użytkowanie bezrolnym, z obowiązkiem płacenia czynszu
feudałowie świeccy – pochodzili z arystokracji rodowej, ziemie mieli z nadań królewskich, będących formą nagrody, potem także z klęsk żywiołowych, wojen, bezprawnych zajęć ziem, mogli obciążać chłopów karami, popierali prekarię, uciskani chłopi przenosili prawa własności ziemi na pana – nastąpił zanik własności chłopskiej
III. WŁADZTWO GRANICZNE. IMMUNITET:
władztwo gruntowe – połączenie własności z władzą i jednoczesne wykonywanie przez właścicieli ziemi uprawnień prywatno i publicznoprawnych nad ludnością zamieszkującą ziemie danego właściciela;
immunitet – przywilej na rzecz dóbr zimmunizowanych, zwalniający je z powinności wobec monarchy, przyznawany z reguły możnowładcom, zamykał urzędnikom królewskim prawo jurysdykcji na ziemiach nim obdarowanego;
immunitet sądowy – oddawał panu sprawowanie na obszarze nim objętym własnego wymiaru sprawiedliwości;
immunitet ekonomiczny – zwolnienie ludności zamieszkującej teren nim objęty z opłat, danin i posług na rzecz monarchy, które przejmował pan w formie renty gruntowej, musiał on jednak stworzyć własny aparat skarbowy;
immunitet generalny – uchylał od razu całe lub niemal całe uprawnienia monarchy w jednym dokumencie;
immunitet częściowy – dotyczył tylko nielicznych, ściśle określonych służebności, świadczeń, spraw i świadczeń sądowych.
§ 4 – Ustrój polityczny
I. WIEC:
wiec – inaczej concilium, najwyższy organ władzy, brali w nim udział wszyscy wolni zdolni do noszenia broni (ustrój demokracji wojskowej), decydował o najważniejszych sprawach w państwie: wypowiedzenie wojny, pokój, sąd w najważniejszych sprawach, nadawanie praw obywatelskich, wybór króla lub dowódcy wojskowego na czas wojny, wyznaczanie naczelników okręgów administracyjnych, aprobata: potrząsanie włóczniami, dezaprobata: szemranie;
czynniki upadku znaczenia wiecu – wzrost uprawnień monarchy, rozwój terytorialny państwa, rozwarstwianie ludnoścui wolnej, zmiana ich zajęć, rozszerzanie zakresu władzy państwowej;
zjazd feudalny – przekształcił się w niego wiec w państwach słowiańskich, uczestniczyli tylko możni i panujący, rycerstwo, przedstawiciele miast, zwoływano częściej wiece prowincjonalne niż ogólnokrajowe.
II. KRÓL:
POWSTANIE WŁADZY PATRYMONIALNEJ – na czele państwa plemiennego stał władca tytułujący się jako król (rex), był to król członków państwa, a nie samego państwa, król wywodził się od zwierzchniego dowódcy wojskowego, symbolem wyboru nowego króla było podniesienie go na tarczy na wiecu w obecności wojskowych;
uprawnienia króla – w okresie demokracji wojennej: przewodzenie wiecowi, realizacja jego uchwał i dowództwo wojskowe, kompetencje wzrastały kosztem uprawnień wiecu, rozciągano władzę na każdego mieszkańca państwa, nie tylko na członków plemion;
państwo patrymonialne – monarcha uważa swoje państwo za osobistą własność prywatną, stało się ono rzeczą prywatnoprawną, król mógł dysponować państwem jako całością, poszczególnymi jego ziemiami i ludnością;
NASTĘPSTWO TRONU – ustaliła się zasada dziedziczności tronu, w miejscach gdzie była elekcja wybierano zazwyczaj najstarszego syna, praw do tronu nie posiadały córki ani synowie którzy wstąpili w stan duchowny, jeśli było kilku równouprawnionych potomków, to np.ielono państwo na dzielnice; potem zaczęto stosować zasadę elekcyjności w obrębie rodu i wyboru następcy przez króla (Ostrogoci), w razie braku potomków tron przechodził na braci monarchy
intronizacja– uroczyste wyniesienie nowego króla na tron, atrybutami były długie włosy i broda
ZAKRES WŁADZY KRÓLEWSKIEJ – bardzo szeroki, faktycznie zależał od wielu czynników (ostatni Merowingowie utracili uprawnienia na rzecz Arnulfingów – dziedzicznie sprawujących urząd majordoma); w zakresie sprawowania władzy germańscy królowie przenieśli na siebie uprawnienia cesarza (ostrogoci-władza delegowana);
ban (bannus) – podstawa władzy monarszej, prawo wydania przez króla rozkazów i karanie za ich nieprzestrzeganie, rozwinął się z niego zakres obowiązków króla – władza wojskowa, najwyższe zwierzchnictwo sądowe, skarbowość, pax regia (pokój królewski).
III. ADMINISTRACJA CENTRALNA:
dwór królewski – inaczej palatium, był ośrodkiem zarządu państwa, u franków przenosił się wraz z królem, skład osobowy określał król, ważna była drużyna królewska jako gwardia i zaufanych urzęników, dwór skupiał też duchownych i możnych;
zebrania nadworne – inaczej placita, nawiązywały do synodów kościelnych, zwoływał je król w celu omówienia ważnych spraw państwowych, zbierały się najczęściej 2 razy w roku: pierwsze –przeglądy wojskowe; drugie – roztrzygały sprawy aktualne;
w Anglii – zebranie możnych nazywano wienagemot, król powoływał członków, skład: król i jego rodzina, abp, bp i opaci, najwyżsy dygnitarze królewscy (eldormani) i możnowładcy (tanowie), zebraniom przewodniczył król;
URZĘDNICY NADWORNI:
minister dworu – magister officiorum ,najwyższy urzędnik bez kompetencji wojskowych;
kanclerz – questor palatii; minister skarbu, minister majątku królewskiego – comes patrimonii
majordomus – najważniejszy urzędnik w państwie frankońskim, z-ca i główny doradca króla, zarząd państwem w okresie małoletności lub niedołężności króla, wymusili na królu najpierw dożywotniość, potem dziedziczność urzędów, urząd zlikwidowany przez Pepina Małego – utworzył on nowych urzędników:
cześnik (zarządzanie piwnicami i winnicami), marszałek (nadzór nad stajniami), skarbnik (zarząd dochodami i wydatkami), stolnik (nadzór nad funkcjonowaniem dworu), potemutworzono też kancelarię królewską kierowaną przez referendarzy sporządzających pisma i dokumenty królewskie;
Anglia – główni urzednicy to komornik (zarządca dworu), stolnik, marszałek, potem też koniuszy;
IV. ADMINISTRACJA LOKALNA:
PAŃSTWO OSTROGOTÓW – podzielone na prefektury: Italii i Galii z prefektami pretorianów na czele (upr. adm, skarb, sąd), w ramach prefektur podział na prowincje z namiestnikami oraz okręgi miejskie, w Rawennie odrębna administracja, w Rzymie utrzymano dawną administrację;
Senat – znajdował się w Rzymie, organ doradczy króla, członków wybierał król spośród rodów senatorskich;
urzędy lokalne – pełniła ludność Rzymska, kontrolowali je hrabiowie wyb. przez króla, hrabiowie (comes Gothorum provinciae na szczeblu prowincji i comes Gothorum civitatis w miastach) dodatkowo dowodzili wojskiem, dux sprawował władzę w prowincjach przygranicznych, a ogólną kontrolę nad wszystkimi urzędnikami sprawował sajon;
PAŃSTWO WIZYGOTÓW – rzymski podział na prowincję z wojewodą (dux) na czele, one dzieliły się na gminy z miastami jako ośrodkami i z hrabiami (comes civitatis) na czele, podlegali mu sedzia i tysięczni;
PAŃSTWO BURGUNDÓW – podział na okręgi (pagi) na czele z mianowanymi przez króla hrabiami, rzymskie instytucje utrzymane były tylko w miastach, gdzie władza należała do kurii i defensora przez nią wybranego;
PAŃSTWO LONGOBARDÓW – województwa (ducatus) z wojewodą na czele (dux); potem namiestnictwa (sculdasia) z namiestnikami, potem dekanie;
PAŃSTWO FRANKOŃSKIE – podział na hrabstwa (comitatus) z hrabią (comes) mianowanym przez króla, pełniącym funkcje wojskowe, sąd, adm, skarb, polic; hrabia posiadał również ban; zastępcą hrabiego był wicehrabia; hrabstwa dzieliły się na okręgi (wikariaty w zachodniej., centeny/setnie we wschodniej części państwa), zarządzane przez wikariuszy lub setników, czyli urzędników pomocniczych hrabiego wybieranych najpierw przez lokalne zgromadzenia, potem też z hrabią;
ANGLIA – hrabstwa (shires) z eldormanem na czele – najczęściej dawny władca plemienny, z którego terytorium utworzono okręg, mianował go król przy współudziale witanu, szeroka władza; obok nich rządzili też szeryfowie (gereta, reeve) powoływani przez króla, zadanie troski o interesy fiskalne króla, potem pomoc eldormanom, zwłaszcza w wym. sprawiedliwości, wzrost znaczenia; hrabstwa dzielono na setnie (hundred) z setnikami na czele, najpierw wybierani na zgromadzeniach setni, potem przez króla; najniższa jednostka terytorialna to gmina wiejska (tun, vicus) ze starostą (tun-gareta) na czele, dla celów policyjnych tworzono we wsiach dziesiętnice (tithings).
§ 5 – Wymiar sprawiedliwości:
w okresie rodowo-plemiennym należał do wiecu – sądownictwo w sprawach głównych, sądy pod gołym niebem, na wzgórzu sądowym pod przewodnictwem thunginusa, sprawy lżejsze rozstrzygali naczelnicy ziem, egzekucja natychmiastowa;
monarchia patrymonialna – najwyższą władze sądową miał król, wyrokował w towarzystwie dostojników dworu; w I instancji w sprawach których rozstrzygnięcia odmówiły inne sądy lub z nim zwlekały; w instancji wyższej rozpatrywał odwołania od sądów niższych, miał ius evocandi – czyli przekazania sobie do rozpatrzenia jakąkolwiek sprawę;
SĄDY POWSZECHNE:
państwo Wizygotów – na szczeblu prowincji: sędzia (sprawy Rzymian) i tysięcznik (sprawy Wizygotów), po 654 roku tysięcznik rozstrzygał tylko sprawy wojskowe, a w miastach z administracją rzymską sądownictwo sprawował defensor;
państwo Ostrogotów – funkcje sądowe w rękach hrabiów, sprawy między ludnością rzymską rozpatrywali lokalni urzędnicy rzymscy (prefekci pretorianów i namiestnicy);
państwo Burgundów – sądownictwo lokalne należało do hrabiego, obejmowała całą ludność i burgundzką i rzymską, spór pomiędzy ludnością rzymską a burgundzką rozstrzygano z pomocą biegłego rzymskiego, sprawy karne rzymian rozstrzygał na podstawie prawa rzymskiego, ich sprawy cywilne oddawał defensorowi, można było odwołać się od wyroku do króla;
państwo Longobardów – wojewodowie i niżsi urzędnicy lokalni, sądzący w sprawach drobnych
PAŃSTWO FRANKOŃSKIE:
sądownictwo zwyczajne - sprawowali setni – brali udział wszyscy wolni, wybierali przeowniczącego sedziego (thunginus), on z kolei brał do pomocy siedmiu rachimburgów, którzy proponowali treść wyroku, nabierał on moc prawną po uzyskani u zgody zgromadzonych i ogłoszeniu przez thunginusa, sąd setni zbierał się na roki zwyczajne (3 dni co 6 tygodni) i potoczne (w miarę potrzeby);
hrabia – przejął kometencje sądowe thunginusa w połowie VI wieku, nie stworzył jednego sądu dla całego hrabstwa, na każdą setnię przypadały po dwa zgromadzenia sądowe rocznie, zwiększono roki potoczne,
ANGLIA:
zgromadzenia setni – zbierały się co 4 tygodnie, brali w nim udział właściciele, dostojnicy duchowni, starosta i po 4 Vip-ów z każdej wsi, przewodniczył mu szeryf lub jego z-ca od X wieku, rozpatrywano sprawy karne, cywilne i dokonywano aktów prawnych;
zgromadzenie hrabstwa – 2/rok, przewodniczył eldorman potem szeryf, rozstrygano sprawy cywilne (setni karne) – od Xw.
JEDNOLITA MONARCHIA FEUDALNA
§ 3 – Ustrój polityczny:
I. IDEE UNIWERSALNE: CEZAROPAPIZM:
CESARZ WSCHODNIORZYMSKI (BIZANTYJSKI):
Bizancjum – inaczej imperium Romajów, istniało 395-1453, na czele stał cesarz z tytułem basileus (od VII w.);
cesarz bizantyjski – władca absolutny, źródło prawa, najwyższy sędzia, zwierzchnik administracji, wódz naczelny, namiestnik Boga na ziemi z tytułem „trzynastego apostoła”,
władza cesarza – uniwersalna i impernialna, obejmowała cały świat i wszystkich chrześcijan, podlegali mu wszyscy władcy, cesarz był głową Kościoła, podlegało mu pięciu patriarchów kościoła chrześcijańskiego, cesarza wybierali: wojsko, Senat i lud, rządził w teorii dopóki Bóg nie odebrał mu delegacji do rządzenia, w praktyce upadał wraz z przewrotem pałacowym.
CESARZ FRANKOŃSKI (KAROLIŃSKI):
pierwszy był Karol Wielki, przyjął koronę cesarską z rąk papieża Leona III w 800 roku; jego tytuł Konstantynopol uznał w 812 roku;
koronacja – dokonywał jej papież, miała charakter namaszczenia, dzięki temu królowie tytułowali się władcami z bożej łaski – władza powierzana im była przez Boga;
funkcje cesarza jako zwierzchnika kościoła – mianował dostojników kościelnych, czuwał nad moralnością duchownych, walczył z pogaństwem, organizował akcje misyjne, ograniczało go tylko prawo boskie – gdyby je złamał, poczułby negatywne konsekwencje prawa oporu - Kościół miał prawo obłożenia niewygodnego cesarza ekskomuniką – klątwą kościelną – pozbawiającą go władzy i wyłączającą go z chrześcijan.
CESARZ NIEMIECKI:
Otton I w 962 roku przyjął z rąk papieża Jana XII koronę csarską, związał ją do 1806 roku z I Rzeszą, od tej pory niemieccy królowie tytułowali się cesarzami, a ich państwo było cesarstwem;
uniwersalizm ottoński – później nazwany cesarskim uniwersalizmem niemieckim – prezentowali go Otton I, II i III; dążąc do podporządkowania sobie całego świata chrześcijańskiego: cesarz miał być symbolem jedności europejskiej, władcą wielu krajów i ludów, sukcesorem imperium rzymskiego, mieli wizję państwa ogólnoświatowego; rządził w sprawach świeckich i duchownych, a w sprawach duchownych jego pomocnikiem był papież;
uniwersalizm późniejszy – następcy Ottona III dążyli do wzmocnienia Rzeszy kosztem innych państw, powodowało to prowadzenie wojen sąsiedzkich, zdobywali kolejne ziemie;
władza cesarska – cesarstwo uznawano za cesarstwo rzymskie i chrześcijańskie, potem też za święte cesarstwo rzymskie, cesarz zaś był panem świata, władza jego pochodziła od Boga – skoro 1 Bóg, to i jeden cesarz, jedno państwo boże; tezę tę uzasadniano uznając cesarstwo za schedę po imperium rzymskim, która musi być nasladowana i kontynuowana, cesarz był jedynym źródłem prawa i sprawiedliwości, władza ta obejmowała wszystkich ludzi, uniwersalizm cesarski zanikł w XIVw.
PAPOCEZARYZM (PAPALIZM):
reformy kościelne - zapoczątkowane w klasztorze w Cluny w X w.: usunięto symonię (sprzedaż urzędów); nikolaizm (nieprzestrzeganie celibatu) i nepotyzm (krewni na urzędach); potem w 1059 r. wprowadzono zasadę wyboru papieża spośród zamkniętego grona kandydatów (wcześniej wybierał kler i lud rzymski);
papalizm (papocezaryzm) – doktryna głosząca uniwersalną władzę papieża, papież Grzegorz VII wydał Dictatus papae – uznał się za jedynego namiestnika Boga na ziemi, władcą wszystkich ludzi, dysponentem władzy cesarskiej i królewskiej, sędzią najwyższym, upadek tej doktryny datuje się na XIV wiek (niewola awiniońska i wielka schizma zachodnia);
spór o inwestyturę – spór kościoła z cesarstwem o sposób obsadzania urzędów kościelnych (nie chcieli tam ludzi świeckich i protestowali przeciwko formie nadawania tych urzędów), spór zakończył się konkordatem wormackim (pomiędzy Henrykiem V a Kalikstem II w 1122 roku); dokonano podziału inwestytury na kościelną (biskupów wybierały kolegia kanoników w drodze wyborów kanonicznych) i świecką (cesarz dokonywał nadania nowowybranemu biskupowi uposażenia biskupiego);
hierokracja – doktryna głoszona przez papiestwo w XIII w. – papież był źródłem wszystkich władz państwowych, cesarz zaś administrował państwem tylko z woli łaski apostolskiej.
II. WŁADZA CESARSKA I KRÓLEWSKA:
ZAKRES WŁADZY:
władza królewska – państwo nadal było monarchią patrymonialną, król miał władzę ust., wyk., sąd. , wojsk., czuwał nad pokojem królewskim, władza królewska miała silne podstawy finansowe (oprócz Rzeszy);
przysięga wiernopoddańcza – władca wymagał przysięgi wierności od ludności,stosowano tę procedurę w państwie frankońskim od 789, a w normandzkiej Angli od czasów Wilhelma Zdobywcy.
NASTĘPSTWO TRONU:
państwo francuskie – zasada dziedziczności i podział państwa między synów, potem tron w zasadzie elekcyjny
państwo niemieckie - po wymarciu Karolingów tron niemiecki stał się elekcyjny – wybierali najpierw możnowładcy świeccy i duchowni; w X w. elekcja połączona była z desygnacją za życia następcy, a nawet jego wyborem; przyjęto zasadę: prawo do tronu przysługuje synowi tronu, a wyboru dokonuje się w obrębie rodu królewskiego
państwo angielskie – początkowo starcie elekcyjności w obrębie rodu z dziedzicznością; po śmierci W. Zdobywcy realizowano elekcyjność w obrębie rodu, po 1154 roku dziedziczne rządy dynastii Plantagenetów
Ruś Kijowska – nastepstwo tronu przechodziło na najstarszego syna, od Jarka Mądrego rozdrobnienie państwa (1054)
OGRANICZENIA WŁADZY KRÓLEWSKIEJ NA RZECZ MOŻNOWŁADZTWA – PRZYWILEJE:
państwo francuskie – za Ludwika Pobożnego władza królewska osłabiona, uprzywilejowanie możnych poprzez układy lub kapitularzy (ustaw króla), za Karola Łysego feudałowie mogli być pozbawieni urzędu tylko wyrokiem sądowym; mogli udzielać instrukcji władcy, wprowadzono dziedziczność urządu hrabiego
państwo niemieckie – wyrazem osłabienia pozycji cesarza było powstanie księstw terytorialnych w 1180 roku, osłabienie było na rzecz władców księstw terytorialnych: monarcha zrzekł się ius spolii (prawa dziedziczenia rzeczy ruchomych po zmarłych biskupach i opatach) i większości regaliów, potem przywileje Fryderyka II – zrzeczenie się uprawnień sąd. i skarb.
państwo angielskie – pierwsza karta swobód Henryka I z 1100 roku: ustępstwa fiskalne na rzecz możnych, Stefan I ponadto zagwarantował wolność majątków kościelnych,
Wielka Karta Wolności (magna charta libertatum): wydana przez Jana bez Ziemi w 1215, skład: wstęp, kontekst z 63 artykułami i eschatokół (zakończenie); postanowienia: powołano Walną Radę Królestwa – w jej skład wchodzili bezpośredni lennicy króla, wyrażała zgodę na ściąganie tarczowego i innych danin lennych; kontrola zobowiązań króla należała do komisji 25 baronów – w razie nadużyć ludność państwa występowała przeciwko władcy; potwierdzono przywileje kościoła i miast, zatwierdzono wiele przywilejów dla rycerstwa i dziedziców lenn; ustalono nietykalność osobistą i majątkową ludzi wolnych, spory hrabiów i baronów rozstrzygał sąd równych itd., postanowienia Wielkiej Karty Wolności obejmowały wyłącznie ludność wolną
ZGROMADZENIA NADWORNE:
państwo francuskie – utrzymały się zgromadzenia nadworne, kompetencje raczej bez większych zmian
państwo niemieckie – organem centralnym był zjazd nadworny (Hoftag) – zwoływany przez króla, udział brali bezpośredni wasale i inni, od 1180 również książęta terytorialni, decydowano o najważniejszych sprawach państwa; poza tym wokół króla działała rada nadworna (Hofrat) – jego najbliższy organ doradczy
państwo angielskie – dwór królewski był głównym ośrodkiem zarządu państwa; działała rada królewska – tworzona przedz urzędników nadwornych; oraz kuria królewska – licząca do 30 wasali bezpośrednich, w miejsce witanu, posiadała głos doradczy i była sądem panów; podzieliła się na Radę Wielką (Magnum Consilium) – zbier. się 3 razy w roku, bezpośredni wasale króla, tylko głos doradczy; oraz na Radę Ściślejszą (Consilium Ordinum) – urzędnicy najwyzsi i wasale aktualnie przebywający w otoczeniu króla – działania administracyjne; Exchequer – w XII wieku wyodrębnił się z kurii, był najwyższym organem skarbowym, posiadał sądowe uprawnienia fiskalne; dzielił się na urząd niższy (skarbiec) i wyższy (izba obrachunkowa i sąd skarbowy)
Ruś Kijowska – książę radził się i członków drużyny i wielmożów, brak stałej instytucji
URZĘDNICY NADWORNI:
państwo francuskie – seneszal (stolnik)– na miejsce majordoma, główne funkcje dworskie, wzmocnienie pozycji kanclerza i palatyna, cały szereg niższych urzędów
państwo niemieckie – administracja dcentralna jak we Francji, potem urzędy nadworne były dziedzicznymi lennami
państwo angielskie – wielki justycjariusz – najważniejszy urząd nadworny, od casów W. Zdobywcy, zastępca, główny doradca króla i pierwszy pomocnik w sprawach sądowych i skarbowych, zazwyczaj urząd ten pełnił duchowny, w XIII w. zlikwidowano ten urząd, kompetencje przeniesiono na kanclerza, potem wzrosła pozycja marszałka i skarbnika
Ruś Kijowska – najważniejszy był ciwun dworski, po nim koniuszy, stolnik, klucznik itp.
IV. ADMINISTRACJA LOKALNA
państwo francuskie – hrabstwo z hrabią na czele, potem podział na v-cehrabstwa z v-cehrabią na czele, na terenach przygranicznych tworzono marchie – awarską ,bretońską, duńską, friulską i hiszpańską, z margrabiami na czele mianowanymi przez monarchę i ze zwiększonymi kompet. wojskowymi; w części wschodniej państwa, na terenach podbitych tworzono księstwa / województwa (ducatus) z mianowanymi przez króla wojewodami (dux, Herzog); ponadto działali wysłannicy królewscy (missi dominici) dla kontroli administracji lokalnej, w tym celu kraj podzielono na okręgi inspekcyjne (missatica), dla każdego powołano inspektora świeckiego i duchownego na okres roku; kompetencje insp.: odbieranie przysiąg wierności, sprawdzanie stanu prawnego beneficjów nadawanych przez króla, sądownictwo w przydzielonych im sprawach, kontrola wykonywania służby wojskowej
państwo niemieckie – księstwa szczepowe – saskie, bawarskie, frankońskie, szwabskie i lotaryńskie; na czele dziedziczni książęta, KS zlikwidowano po 1180 roku, utworzono wtedy księstwa terytorialne; Otton I wprowadził urząd palatyna dla pilnowania interesów króla w księstwach; landgraf – inny urząd kontroli królewskiej – zarząd dobrami królewskimi, egzekucja prawa; księstwa dzielono na hrabstwa (Gau, Grafschalten) i marchie (Markgrafschaften) z hrabiami i margrabiami na czele
państwo angielskie – utrzymany podział na hrabstwa i setnie, ta sama hierarchia urzedów lokalnych
§ 4 – Wymiar sprawiedliwości
państwo francuskie – główny sąd powszechny to sąd hrabiego – orzekał jednak przy udziale stałych ławników (scabini) ustanawianych przez niego samego lub wysłanników królewskich, w każdym posiedzeniu brało udział 7 ławników – proponowali wyrok, mocy prawnej nabierał po milczącej zgodzie uczestników zgromadzenia, wolni w zgromadzeniach sądowych brali udział w rokach głównych – 2 -3 razy w roku; roki mniejsze odb. się pod przewodnictwem setnika lub wikariusza co 14 dni, udział obowiązkowy tylko dla ławników, sąd gorącego prawa – musieli uczestniczyć ci wolni, którzy słyszeli wołanie poszkodowanego; sąd królewski: od schyłku VIII przewodniczył mu palatyn, w Ix stał się samodzielnym sądem palatyna; król odtąd rozstrzygał sprawy wagi największej, reszta dla palatyna, sąd królewski rozpatrywał formalni wszystkie sprawy, faktycznie sprawy możnych zagr. karą śmierci
państwo niemieckie – do XIII w. sądownictwo z państwa karolińskiego, król był najwyższym zwierzchnikem sąd., przewodniczył sądowi nadwornemu z siedzibą ruchomą, który zanikł w XV w., w terytoriach działały sądy nadworne książąt; sądy wyższe rozst. najważniejsze sprawy karne i cywilne (o wolność i własność); sądy niższe – sprawy mniej ważne
państwo angielskie – tak jak dawniej, reforma dopiero za czasów monarchii stanowej
państwo ruskie – na szczeblu centralnym w ręku księcia – sądził osobiście i w otoczeniu bojarów, albo przez z-cę – ciwuna dworskiego, sądownictwo lokalne władca sprawował przez urzędników; dla spraw specjalnych delegował wirników
ROZDZIAŁ III – ROZDROBNIONA MONARCHIA FEUDALNA
§ 3 – Ustrój polityczny
I. WŁADZA KRÓLEWSKA
FRANCJA:
król Franków (rex) i książę Franków (dux) – król panował na całym teryorium państwa, dux w granicach własnej domeny
przywileje - spadkobiercy władców frankońskich, sakra królewska dawała im tytuł Dei gratia (z łaski Boga), koronowano ich w katedrze w Reims, niezależni od papieża i cesarza
uprawnienia rexa– najwyższe zwierzchnictwo lenne (faktycznie tylko w stosunku do wasali bezpośrednich), utrzymywanie pokoju w państwie, najwyższa władza wojsk. i sąd, wykonywanie obowiązków głowy państwa, polityka zagraniczna
uprawnienia duxa – wykonywali władzę w ramach domeny prywatnej, nie uznawali zwierzchności lennej nad sobą
wojny prywatne – sposób pozasądowego rozstrzygania sporów (również lennych), zakazane w 1258 przez Ludwika IX
pokój boży (pax Dei) – wprowadzony w XI w., brał pod ochronę prawa osoby nie prowadzącej wojen (duchowni, oracze)
rozejm boży (treuga Dei) – zabraniał wszczynania i prowadzenia wojen w dni uroczyste i od środy rano do pon. wieczór
KONFEDERACJA RZESZY NIEMIECKIEJ:
koronacja na króla Niemiec– najpierw w Akwizgranie, od XIV wieku we Frankfurcie nad Menem, przeprowadzał prymas
koronacja na cesarza – dokonywana przez papieża w Rzymie
uprawnienia króla niemieckiego na terenie Rzeszy – reprezentowanie państwa na zewnątrz, najwyższe zwierzchnictwo lenne, inicjatywa ustawodawcza, do 1663 zwoływanie sejmu Rzeszy, zatwierdzanie ustaw na nim uchwalonych, legitymacja dzieci nieślubnych, moratorium na długi (to wszystko było iura cesarea reservata)
iura comitialia – pozostałe uprawnienia króla, wykonywanie wspólnie z Sejmem Rzeszy
iura cesarea limitata – uprawnienia króla wykonywane wespół z elektorami, wystawiającymi listy zgody
kapitulacje wyborcze – zaprzysięgane przez nowo wybranych króli od 1519 roku, zawierały ramy polityki panowania
Złota Bulla – ustawa Karola IV, regulowała wybór króla – wybierało 7 elektorów (w tym 3 duchownych): król czeski, margrabia brandenburski, książę saski, palatyn Renu i abp Moguncji, Trewiru i Kolonii, od 1623 władca Bawarii, od 1692 władca Hanoweru (czyli łącznie 9), od 1777 łącznie 8
bezkrólewie – władza w rękach dwóch wikariuszy cesarstwa: palatyn Renu dla obsz. pr. frank., książe saski dla prawa sask.
HISZPANIA:
władza królewska – oparta na autorytecie wodza z szerokimi uprawnieniami – naczelne dow. wojskowe, zwierzchność lenna, najwyższy sąd i administracja kraju, w małych państewkach władcy mieli prawa przyrodzone (seňorio natural)
RUŚ KIJOWSKA:
władza – należała do książąt dzielnicowych i wielkiego księcia
książęta dzielnicowi – polityka zagraniczna, najwyższa władza sąd. wojsk. adm., większe znaczenie od wielkiego księcia
typy zakresu władzy książęcej – jedynowładztwo, współrządy z bojarami, wykonywanie funkcji wojskowych
księstwa ruskie – na czele wlk książę włodzimierski od 1240, tronem dysponował chan, nadawał jarłyk na sprawowanie władzy w tronie, upoważniający księcia do dowództwa wojskowego, stos., dyplomatycnzych z Ordą, ściągania podatków i ograniczonej polityki zagranicznej
następstwo tronu – na zasadzie senioratu (od 1054) – państwo podzielono na 5 dzielnic: najstarszy syn władał Kijowem i Nowogrodem, pozostali kolejno: Czernichowem, Perejesławem, Włodzimierzem Wołyńskim i Smoleńskim
senior kijowski – miał władzę wielkoksiążęcą i zwierzchnictwo nad seniorami
dziedziczność poszczególnych dzielnic – uchwalona w 1097 na zjeździe w Lubeczu
II. ADMINISTRACJA CENTRALNA
ZGROMADZENIA NADWORNE:
Francja – ośrodek zarządu państwa to dwór królewski – król + dygnitarze koronni, obok niej kuria królewska – wybierana przez władcę, i walna rada – powoływana przez króla w najważniejszych sprawach jako organ doradczy, potem z kurii wyłoniły się: Ścisła Rada Królewska, Izba Obrachunkowa i Parlament (organ sądowniczy)
Niemcy – zjazd nadworny, rada nadworna z cesarzem lub prezydentem na czele, zajmowała się: lennami Rzeszy, cesarskimi prawami zastrzeżonymi, przywilejami i sprawami karnymi przeciwko książętom
Hiszpania – rady przyboczne przy monarchach i kurie królewskie
Ruś Kijowska – w każdym księstwie dzielnicowym istniały rady, nie były one stałe, zwoływane dla określenia kierunku polityki zagranicznej, zwoływano też wiece – uchwalano na nich jednomyślnie istotne sprawy księstwa
URZĘDNICY NADWORNI:
Francja – wielcy dygnitarze korony – mianowani dożywotnio przez króla, najważniejsza pozycja wśród nich: wielki seneszal – naczelnik królewskich sił zbrojnych, zwierzchnik urzędów lokalnych, z-ca króla, urząd zlikw. w 1191, kanclerz – przowadzenie kancelarii + kompetencje cywilne seneszala, zlikwidowany w 1227, odtworzony w 1315, poza tym: konetabl (sprawy wojskowe), cześnik, miecznik, koniuszy
Niemcy – Kancelaria Rzeszy – z arcykanclerzem na czele (abp moguncki) i z-cą – protonotariuszem, ochmistrz dworu – załatwianie mniej ważnych spraw państwa, palatyn dworu – z-ca króla w sądownictwie, nadawał prawa i przywileje za zgodą władcy, mianował notariuszy, poza tym: podkomorzy, koniuszy, marszałek dworski
Hiszpania – KRÓLESTWO LEONU: majordom – najwyższy urzędnik, zajm. się funkcjonowaniem dworu królewskiego, alferez – dowódca przybocznej drużyny króla, ARAGON: majordom, szambelan - urzędy prywatne, kanclerz, maestre racional – urzędy publiczne
Ruś Kijowska – urzędy tak jak w jednolitej monarchii feudalnej, zastrzeżone jednak TYLKO DLA BOJARÓW
III. ADMINISTRACJA TERYTORIALNA
Francja – prewot lub bajul (płd. Francja) – podlegał im obszar zwany okręgiem prewotalnym, sprawowali funkcje – administr., skarbowe, wojskowe i sądowe, prewoci pochodzili z niższych warstw; baliwowie – zwierzchnicy prewotów (od 1190), każdemu baliwowi podl. kilka okręgów prewotalnych – na płd Francji baliw = seneszal, okrąg prewotalny = seneszalia, w Paryżu – funkcje baliwa pełnił prewot, podlegali mu niżsi prewoci, baliwów mianował król dożywotnio
Rzesza – centralna adm. dworska = stolnik, podkomorzy, cześnik, marszałek, potem ochmistrz dworu (XII/XIV w) i kancelaria z kanclerzem na czele, państwo podzielono na obwody (6, od 1512 aż 10), w każdym obwodzie Kreistag (sejmik), wybierał władzę wykonawczą: starostę i 4 radców, państwa terytorialne: podział na okręgi, na czele z amtmanami mianowanymi przez władcę
Aragon – pełnomocnicy (procuradores reales) w Aragornie i Katalonii; delegaci (gerenti vices) w Walencji i Majorce, Aragon podz. na honores i municipios (na czele sędzia lub alkad), municipia łączyły się w juntas (związki); Katalonia podz. na 10 veguerti z veguerami i batlle’ami na czele, potem z kolegium urzędników lokalnych, ciało doradcze – Consell (20 osób), Kastylia – podział na5 jednostek
Ruś Kijowska – szereg księstw z wielkimi książętami na czele, ujezdy (małe księstwa terytorialne lub ich części) podz. na wołosti, stany itp. zarząd – namiestnicy mianow. przez księcia spośród bojarów i wiernych sług na max 3 lata, kompetencje: sprawy adm i sąd, w mniejszych jednostkach zarządzali wołostiele
§ 4 - Sądownictwo
FRANCJA:
SĄDOWN. KRÓLEWSKIE: sądy prewotalne – podlegali wszyscy oprócz mieszczan z miast komunalnych i konsularnych i osób podl. bezpośrednio sądowi królewskiemu; baliwowie – orzekali w I inst. w sprawach naruszających interes króla i w wypadku odmowy rozpatrzenia sprawy przez prewota, jako inst. odwoławcza w apelacjach od wyroków prewotów i sądów senioralnych; Parlament – najwyższa instancja od XIII w.
SĄDOWN. SENIORALNE: w rękach feudałów, sądy senioralne – sprawy wynikające z kontraktów lennych i rozstrz. w ramach sąd. powszechnego
RZESZA:
sąd nadworny – najwyższy sąd cesarski, sędzia nadworny przewodniczącym składu, pochodz. szlacheckie, urzedował codziennie bez niedziel i świąt, przy sądzie kancelaria, sąd ten rozp. sprawy nie zastrzeżone dla sąd. powsz., zanikł w 1456; Sąd Kameralny – król najw. sędzią, zastępował sędzia kameralny, w składzie również radcy nadworni, przy sądzie kancelaria, rozpatrywał sprawy z całej Rzeszy napływające pośr. lub bezpośr. pod koniec XV w. przekształcony w Sąd Kameralny Rzeszy
sądy pokoju ziemskiego – rozstrzyg. sprawy o naruszenie pokojów ziemskich
femy – wolne sądy w Westfalii z hrabią na czele, rozp. sprawy należące do kompetencji mających bannus królewski i sprawy, których inne sądy nie chciały rozstrzygnąć
sądy ziemskie niższe – rozpatrywały tylko sprawy chłopów zagrożone karą śmierci lub dotyczące ziemi
sądy ziemskie wyższe – sądy cywilne dla szlachty, w skłądzie osoby pochodzenia szlacheckiego
sąd nadworny księcia – najwyższa terytorialna instancja sądowa, sprawy karne szlachty + apelacje od sądów wyższych
KSIĘSTWA RUSKIE:
wymiar sprawiedliwości – w rękach książąt dzielnicowych i upoważnionych organów centralnych
sądownictwo lokalne – wołostiele i namiestnicy przy współudziale miejscowej ludności
ROZDZIAŁ IV – MONARCHIA STANOWA
§ 1 – Ustrój społeczny. Struktury stanowe
I. DUCHOWIEŃSTWO
duch. wyższe katolickie – arcybiskupowie, biskupowie, opaci, przeorzy, członkowie kapituł i kolegiat; niższe - prezbiterzy
duch. wyższe prawosławne – arcybiskupowie, władycy, archimandryci, klirosi; niższe – popi
podział z racji ślubów i święceń – na diecezjalno-świeckie i klasztorno-zakonne
cechy – stan otwarty, w kościele katolickim raczej celibat, w prawosławnym tylko zakonnicy byli bezżenni
przywileje – prawo kanoniczne, własne sądownictwo (privilegium fori), zwolnienie z danin i służebności (privilegium immunitas), wyłączne prawo do korzystania z beneficjów kościelnych, nie mieli obowiązku służby wojskowej
II. STAN SZLACHECKI
PODZIAŁ WEWNĘTRZNY:
sposoby wejścia do stanu – nobilitacja, sprawowanie urzedu uprawniającego do szlachectwa, urodzenie z ojca szlachcica
podziały – szlachta rodowa, urzędnicza, szlachta dworska (na dworze królewskim) i prowincjon. (w majątkach ziemskich)
SZLACHTA WYŻSZA (bezpośredni wasalowie króla):
Francja –wasalowie korony (książęta, baronowie i hrabiowie), trudnili się turniejami, polowaniami i wojną
Rzesza – książęta (243 rody) – na szczycie książęta elektorzy – prawa: wybór króla, osobne kolegium w Sejmie Rzeszy, najwyższe sądownictwo, regalia monarsze, godność elektorska dziedziczna – primogenitura, niepodzielność terytoriów elektorskich, książęta Rzeszy – władcy teryt. z prawem zasiadania w Sejmie jako wiryliści (1 księstwo = 1 głos), panowie Rzeszy – reprezentowani w Sejmie Rzeszy, 6 głosów kurialnych
Anglia – baronowie – więksi (maiores) i mniejsi (minores), po powstaniu parlamentu nazywano baronów lordami/parami
Hiszpania – ricos hombres – z dawnej arystokracji plem. i urzedników, mieli przywileje (łaski henrykowskie w Kastylii)
Skandynawia – szlachta wyższa nastawiona raczej negatywnie do króla
Rosja – książęta służebni – dawni władcy dzielnicowi, po utracie niezależności przeszli na służbę do wielkiego księcia; bojarzy – wielmożowie wywodzący się ze starszyzny rodowo-plemiennej (ziemscy) lub z urzędników książęcych (książęcy), potem obie warstwy zlały się w jedną
SZLACHTA NIŻSZA (pośredni wasale króla):
Francja – małe znaczenie, zeszli do roli szlachty prowincjonalnej
Rzesza – szlachta krajowa – zależna od władców, stacjonowała w swoich lennach, wolne rycerstwo – rycerze posiadający bezpośredniość cesarską, niepodlegający innym panom feudalnym, około 1500 osób, ministeriałowie – od X w., wywodzili się z niewolników, którym nadawane były funkcje wasali
Anglia – rycerstwo – stan otwarty, od 1290 roku swoboda sprzedaży lenn (Edward I)
Rosja – dzieci bojarskie – potomkowie członków dawnych drużyn książęcych, dostali się pod bezpośrednią zależność wielkiego księcia, obowiązkiem była służba wojskowa; dworianie – wyw. się z sług dworskichza służbę dostali część dochodów książęcych i ziemię w użytkowanie (pomiestiję)
PRZYWILEJE:
cechy – szlachta miała własne prawo lenne i ziemskie, odrębne sądownictwo, w niektórych państwach rezerwacja wyższych dygnitarstw świeckich i duchownych
zróżnicowanie w prawie – nietykalność osobista, majątkowa, nie dotyczyły ich kary hańbiące i tortury, zakazy małżeństw z nieszlachtą, upośledzenie prawne dzieci z takich związków
różnice szlachty – herby, tytuły, styl życia, kodeksy obyczajowe, ordery, ubiory, bronie
III. STAN MIESZCZAŃSKI
ORGANIZACJA SPOŁECZNA:
podział majątkowy – patrycjat – najbogatsi kupcy i rzemieślnicy, bankierzy, członkowie władz miejskich, decyzje o osadzie urzedów i polityce miasta; pospólstwo – drobni kupcy, rzemieślnicy, czeladnicy, ograniczony wpływ na władzę miejską; plebs – pozostali – służba najemna, włóczędzy, żebracy, pracownicy dniówkowi, bez wpływu na sprawy miasta
podział prawny – obywatele – obywatelstwo dziedziczne lub nabyte, piastowali urzędy, posiadali nieruchomości, prowadzili handel, mogli warzyć piwo itd., mieszkańcy – wywodzili się z napływającej do miasta ludności wiejskiej
ORGANIZACJA GOSPODARCZA. GILDIE I CECHY
gildia – zawodowa organizacja kupców miejskich, ze starszym (Olderman) i 4 asesorami (wardensami) na czele, tworzyli oni zarząd gildii, który wraz z wybieralną radą zarządzał jej sprawami i majątkiem
hanza – związek gildii poszczególnych miast w celu wzajemnej współpracy – największa była Hanza Niemiecka
Hanza Niemiecka – siedziba w Lubece, dzieliła się na kantory – placówki zagraniczne kupców z państw pozaniemieckich (Bergen, Nowogród, Brugia, Londyn, Gdańsk), faktorie – podlegały kantorom, utworzyły się 4 grupy miast: westfalska (Kolonia), saska (Brunszwik), wendyjska (Lubeka), prusko-inflancka (Gdańsk)
cechy – zrzeszały rzemieślników wykonujących w mieście ten sam zawód lub pokrewną specjalizację, organizacja przymusowa i zamknięta, należeli mistrzowie, czeladnicy i uczniowie, nauka trwała od 4 do 6 lat, po nauce było się czeladnikiem, aby zostać mistrzem trzeba było wykonać majstersztyk i zdobyć doświadczenie
organizacja cechów – na czele cechu stało kilku starszych cechowych, kierujących jego sprawami i zarządzających jego majątkiem, mieli też uprawnienia sądowe
IV. STAN CHŁOPSKI
podział – poddani (osobiści i gruntowi); wolni (czynszownicy, wolni posiadacze), podlegali wszyscy prawu dworskiemu
Francja – poddaństwo stopniowo zanika w XIV wieku od 1315 r. chłopi uwalniali się z poddaństwa – stawali się dzierżawcami ziemi płacącymi stały czynsz
Rzesza – masowe uwalnianie chłopów z poddaństwa za opłatą, od XV wieku jednak powrót do poddaństwa
Anglia – poddaństwo zanikło po powstaniu Wata Tylera, chłopstwo oczynszowano i dano im wolność za wykupem, copyholders – chłopi-dzierżawcy wieczysci, którzy otrzymali ziemię w dzierżawę od feudałow, płacili rentę pieniężną z tytułu dzierżawy; freeholders – byli właścicielami ziemi, opłaty symboliczne, brali udział w wyborach do Parlamentu
Rosja – wspólna nazwa dla chłopów – krestjan, podział: chłopi książęcy (czornyje ludi/czarnososzni) – mieli działki ziemi i swobodnie nimi dysponowali; chłopi prywatni – byli poddanymi, wyodrębniły się wśród nich warstwy: starożilcy i nowoprichodcy, ustalono 26 listopada dniem wychodu chłopa z wsi (tolerancja +- tydzień), wychód chłopów zakazany w XVI wieku
§ 3 – Ustrój miast
I. WŁOCHY
OKRES KONSULARNY (koniec XI w. – koniec XII w.):
aregnum / concio – ogólne zebranie obywateli posiadających pełnię praw polit., decydowało o kierunkach polityki miasta
Rada Wielka (consilium generale) – do 500 obywateli, wyparła concio, kadencja pół roku
Rada Ścisła (consilium minus) – wybierana z grona Rady Wielkiej, organ ścisłej władzy miejskiej
konsul – pojawił się w końcu XI w., władza wykonawcza w mieście, wybór przez elektorów lub poprzedników, pobierali wynagrodzenie (feudum), musieli składać sprawozdanie po końcu kadencji, mogli być wybrani ponownie
konsulat – kolegialny organ, 2-21 członków, kadencja rok, rzadziej 2 lata
OKRES PODESTY:
podesta – urząd władzy konsularnej, jednoosobowy, władza wykonawcza – warunki: 30 lat, stan rycerski, zamieszkanie w promieniu 50 mil, odpowiednie wykształcenie, nie mogli sprowadzać rodzin do miasta i prowadzić interesów, kadencja: rok lub pół roku, stałe wynagrodzenie, po upływie kadencji sprawozdanie
kompetencje podesty – władza adm., wojsk., sąd., ściąganie podatków, utrzymywanie pokoju publicznego
OKRES CECHOWY:
cechy – powstawały od XII w., na czele starsi cechowi (kapitanowie, konsulowie, pierwsi), w obrębie cechów skupiał się lud miejski,służył w oddziałach piechoty (pedites) lub kawalerii (cavalieri)
gmina właściwa – wyodrębniła się w połowie XII wieku, nazwy: komuna podesty / wielka, stary zarząd miasta
gmina ludowa – podesta = kapitan ludu, Rada Wielka = Rada Starszych, Rada Mniejsza = Rada Tajna, zgromadzenie ogólne = Rada Ludowa
SIGNORIE:
signor / pan miasta – podeści i konsulowie byli wybierani na dłużej i mieli coraz szersze kompetencje, w końcu uzyskiwali tytuł panów miast – zachowano stare komunalne instytucje, bez większego wpływu na politykę miasta
REPUBLIKI MIEJSKIE (Florencja – republiki mieszczańskie):
władza – podesta, Rada Wielka (300 osób) i Rada Mniejsza (90 osób) – stan rzeczy utrzymał się do 1250 r.
warstwy społeczne – patrycjat (poplo grosso), pospólstwo (popolo medio), plebs (popolo magro)
władza po 1250 – w rękach ludu, mieszczaństwo podizelone na 20 kompanii z chorążym na czele, nadzór nad całocią – kapitan ludu, a przy jego boku rada złożona z 12 starszych
władza po 1294 – wg „Zarządzenia Sprawiedliwości” – naczelna władza w rękach Rady 21-osobowej (przedstawiciele cechów) – władza wyk i wojsk. – chorąży sprawiedliwości
REPUBLIKI MIEJSKIE (Wenecja, Genua – Republiki arystokratyczne):
WENECJA:
Wielka Rada – naczelna władza w mieście, wybierana corocznie, 480 osób, członkostwo dziedziczne, ustawodawstwo, uchwalanie podatków, nadawanie godności, przyjmowanie do prawa miejskiego, decyzje o wojnie i pokoju, nazwiska rodów członkowskich wpisywano do złotej księgi
doża – władza wykonawcza, formalny naczelnik Wenecji, wybier. przez kolegium elektorów (z Rady, >30 lat), elekcja 9-stopniowa, doża zaprzysięgał kapitulacje określające jego uprawnienia, był kontrolowany przez Rade Mniejszą i Rade Dziesięciu
Senat – wykształcił sięz Rady Mniejszej, około 300 członków, sprawy polityki zagranicznej, kościelne, finansowe, urzędowe
Rada Dziesięciu – wybierana przez Wielką Radę, od połowy XIV wieku, przeciwdziałanie zamachom na republikę, sądownictwo w sprawach zastrzeżonych dla rady dziesięciu, kompetencje ograniczone w XVI wieku
Najjaśniejsza Signoria Wenecji – organ reprezentujący państwo, skł się z doży i 6-osobowej Tajnej Rady (po 1 przedstawicielu z każdej dzielnicy), kadencja rok, czuwała nad wykonaniem uchwał RW i Senatu, najwyższe sądow. itp.
GENUA:
ustrój – władza naczelna w rękach zgromadzenia generalnego obywateli, władza wykonawcza najpierw 4 konsulowie, od 1257 roku również kapitan ludu, od 1309 roku zm. nazwę na dożę,
ustrój w XVI wieku – na czele państwa doża z 2-letnią kadencją, obok niego Senat (12 gubernatorów), Rada Wielka (400 os. – wybór losowy spośród najlepszych rodów), Rada Mniejsza (funkcje kontrolnę, wybierała ją Rada Wielka)
II. FRANCJA
miasta prewotalne – w środkowej Francji, prewot – wł. adm., wymiar sprawiedliwości, z-cą był mer i 12 przysięgłych
miasta komunalne – na północy, głowny organ władzy – ogólne zebranie obywateli (ustaw. + wybór władz miejskich), ławnicy + mer (władza adm. i sąd., ławników od 24 do 100, mer wybierany spośród ławników), mer (naczelnik administracji, dowódca milicji i przewodniczący sądu)
miasta konsularne – na południu – Parlament – ogólne zebranie obywateli, naczelny organ władzy, uprawnienia ustawodawcze, wyparty przez Wielką Radę, konsulowie – władza wyk. i sąd., organ kolegialny, 2-24 osoby, od XII wieku w ich miejscu podesta
III. NIEMCY
miasta cesarskie – zakłądane przez cesarza i mu podlegaly, (Norymberga, Ulm, Frankfurt nad Menem) itp.
miasta krajowe – zakładane przez władców terytorialnych i feudałów świeckich, (Wiedeń, Drezno)
miasta biskupie – zakładane przez biskupów diecezjalnych
wójt/sołtys – najwyższy organ władzy w mieście (okres przedsamorządowy, główne sądownictwo w ograniczonym zakresie
rada miejska – najwyższy organ władzy w okresie samorządowym, składała się z rajców wybieranych corocznie, liczba nie byłastała, wybierali mieszczanie z pełnią praw obywatelskich, kompetencje: ustawodawstwo miejskie, zatwierdz. statutów cechowych, utrzymanie bezpieczeństwa, sądownictwo w sprawach handlowych i porządkowych
burmistrz – w niektórych miastach na czele władzy, wybierani corocznie przez obywateli lub radę spośród swego grona
ława – organ sądowniczy, składała się z sołtysa-sędziego jako przewodniczącego i ławników
system filialny powstawania miast – wykształcono miasta macierzyste w oparciu o których ustrój i prawo lokowano nowe miasta – miasta-córki / miasta filialne
IV. ANGLIA
przywileje (karty) – wydawane miastom, zawierały prawo wybierania własnych urzedników przez miasta (burmistrz i rada 12-24 osobowa), miasto wyjmowano spod sądownictwa hrabiów i setni, przyznawano mu prawo stworzenia własnego wymiaru sprawiedliwości, mogło też wydawać własne rozporządzenia
charter of incorporation – przywilej nadający miastu osobowość prawną (od XIV/XV wieku) – zawierał prawa do statusu korporacji, własnej pieczęci, wydawania rozporządzeń i nabywania ziemi
§ 4 – Ustrój polityczny
I. KONSTRUKCJA KORONY KRÓLESTWA
Korona Królestwa (Corona Regni) – pojęcie powstałe w Anglii w XII wieku, prawno-ustrojowy wyraz monarchii stanowej, charakter państwa zmienił się z prywatno- na publicznoprawne, korona została związana z państwem jako całością, państwo było rzeczą publicznoprawną (res publica)
II. WŁADZA KRÓLEWSKA
ZAKRES WŁADZY:
Francja – władzę królewską określili legiści, urzędnicy szlacheccy i mieszczańscy, znawcy prawa rzymskiego, monarcha był najwyższym zwierzchnikiem lennym, źródłem sprawiedliwości i suwerenności władzy
Anglia – władza królewska na podstawie „Wielkiej Karty Wolności” – królowie stracili na znaczeniu na rzecz Parlamentu, monarcha miał prawo wydawania stautów, dowództwo wojskowe, politykę zagraniczną, mianowanie + odwoływanie urzęd.
Rzesza – przepisy Złotej Buli z 1356 r., od 1539 zaprzysięgano kapitulacje wyborcze (warunki przestrzegane przez króla)
Hiszpania i Portugalia – utrzymanie władzy królewskiej
Dania – określono zakres władzy królewskiej w Kalundborgu w 1360 roku (Landfreden) – król obiecał poddanym stare prawa i przywileje: zwoływanie Danehofu raz w roku, nietykalność, odwołania od wyroków sądów królewskich, poddani przyrzekli w 11 artykułach przestrzegać prawa itp., od 1250 (tron elekcyjny) zaczęto królom narzucać haandfaestning
Rosja – od Iwana IV książęta tytułowali się carami, a władzę swoją określali jako samodzierżawie (wszelka władza państwowa + ius vitae ac necis nad poddanymi), kompetencje: polityka zagraniczna, obsadzanie urzędów, zwoływanie soborów ziemskich i kontrola ich działalności, od 17 wieku władza królewska była ograniczana
NASTĘPSTWO TRONU:
Francja – system agnatyczny bez kobiet do 1420 roku, od około 1422 teoria statutowa – dziedzicem korony z mocy prawa mógł być tylko najstarszy syn zmarłego władcy, prawa tego nie można było się zrzec ani zmienić, w razie niepełnoletności regencję sprawowała osoba wyznaczona
Anglia – system primogenitury, od 1301 roku następca miał tytuł księcia Walii, w razie niepełnoletności regencję sprawowała rada regencyjna lub królowa-matka, potem regenta wyznaczał Parlament
Hiszpania i Portugalia – system primogenitury w Kastylii i Portugalii, potem też w Aragonie
Dania – tron elekcyjny od 1250 roku, wybierał Danehof, spośród męskiego potomstwa króla
Szwecja – tron elekcyjny przez cały okres średniowiecza; Norwegia – tron dziedziczny przez cały okres średniowiecza
Rosja – najpierw sukcesja tronu przez syna (lub córki jeśli brak syna), ostatecznie wybierał car, od 1598 roku cara wybierał Sobór Ziemski, od 1613 roku wybierano cara w obrębie dynastii Romanowów
III. ADMINISTRACJA CENTRALNA
RADA KRÓLEWSKA:
Francja –Rada Królewska – od XIII wieku, organ kolegialny, skład ustalony na stałe w XVI w., kompetencje: polityka zagraniczna, administracja państwem, sprawy finansowe, wykonanie sądownictwa (kasacja i ewokacja) – od 1497 roku kompetencje przekazano Wielkiej Radzie; Izba Obrachunkowa – kontrola rachunków urzedników prowincjonalnych, administracji królewskiej, sąd skarbowy i wydawanie rozporządzeń
Anglia – Rada Ścisła – skład określał król, kompetencje adm., ustawod. (ordonanse), sądownicze (później jej odebrane)
Rzesza – Rząd Rzeszy – cesarz jako przewodniczący + 20 członków, od Karola V 22, siedziba – Norymberga, kompetencje: wszystkie sprawy wewnętrzne i zagraniczne, wymagana większość głosów
Hiszpania – w Kastylii Rada Monarsza, w Aragonie: Generalitat w Katalonii (przedstawiciele 3 stanów), Diputacio del Reino w Aragonie (8 członków – po 2 z każdego stanu), Diputacio del Regne w Walencji (sprawy podatkowo-skarbowe)
Portugalia – funkcje rady królewskiej spełniała curia, w składzie dostojnicy swieccy i duchowni
Dania – Rada Królestwa – około 40 osób, główny organ władzy państwowej, dokonywał elekcji króla, sprawował regencję, współrządził państwem, uchwalał podatki, współdecydował o polityce zagranicznej, pośredniczył między królem a ludem
Szwecja – Rada Królestwa (Riksrad) – w skłądzie najwyżsi urzednicy (drost, kanclerz i marszałek) i osoby mianowane przez króla, kompetencje: sprawowanie regencji, polityka zagraniczna, podatki, współrządzenie państwem, dysponowanie zamkami, zdobytymi ziemiami itp. Rada Ścisła – powołana w 1441, 6 osób: abp, drots, lagman Upplandu + 3 członków z Rady Królestwa – kompetencje: w razie śmierci królamiała przejąć wszystkie lenna i zamki i sprawować zarząd państwem
Rosja – Duma Bojarska – od XV wieku, skład ustalał car, do Iwana IV tylko bojarzy (dumni), od Iwana IV dworianie i urzędnicy (dumni diakowie), kompetencje: ciało doradcze, potem pomaganie królowi w rozstrzyganiu spraw państwa
URZĘDNICY NADWORNI I PAŃSTWA:
Francja – wzrost pozycji kanclerza, nowe kompetencje: kontrola nad administracją i wymiarem sprawiedliwości, potem wzrost znaczenia urzedników skarbowych
Rosja – w XV w. pojawiły się prikazy – organy powołane do zarządzania różnymi dziedzinami państwa, na czele ich stali bojarzy mianowani przez króla, prikazów było około 40, kompetencje: sprawy dworsko-skarbowe, sąd., wojsk., specjalne
IV. ZGROMADZENIA STANOWE OGÓLNOPAŃSTWOWE
GENEZA:
geneza – zgr. stan. wywodzą się z dawnych wieców (dalsza geneza) lub ze zgromadzeń duchownych (bliższa), oraz ukształtowania ustroju stanowego
PARLAMENT W ANGLII:
geneza – nazwa ustaliła się od XIII wieku (autor: Henryk III), mieszczanie w pralamencie od 1265 roku
Struktura:
Izba Wyższa (Lordów) – możnowładztwo: abp, bp, opaci, przeorowie zakonów (wyższe duchowieństwo), bezpośredni lennicy króla (posiadający określone lenno), potem aby wejść do Izby Lordów, trzeba było mieć tytuł para
Izba Niższa (Gmin) – zasiadali rycerze i mieszczanie – skład: od 1295 r. po 2 rycerzy z hrabstwa i po 2 przedstawicieli z każdego uprzywilejowanego miasta (miasta uprzywilejowane określał szeryf hrabstwa do końca XIV w.), mieszczanie mieli w Izbie Gmin przewagę, wybór rycerstwa: najpierw szeryf desygnował przedstawicieli z hrabstw, potem ograniczono rycerstwodo osiadłego na stałe w hrabstwie
obrady – miejsce i termin ustalał król, od XIV w. opactwo westminsterskie było stałym miejscem obrad, zwoływano parlament zazwyczaj raz w roku
kompetencje = ustawodawstwo ogólnopaństwowe + sądownictwo + sprawy finansowe
ustawodawstwo – wywodziło się z prawa gmin do przedstawienia projektu ustawy, który monarcha mógł przyjąć lub odrzucić,jeśli przyjął, to tekst redagowała kancelaria, a od XV w. Izba Gmin redagowała odpowiedzi sama (w postaci bill) – inicjatywę miała też Izba Lordów i król, aby projekt mógł obowiązywać, musiał być przyjęty przez obie izby i zatwierdzony przez króla (act)
sądownictwo – Izba Lordów – najwyższa instancja sądowa państwa i sąd równych dla przestępstw popełnionych przez lordów, potem uzyskała prawo sądzenia przestępstw urzędniczych
impeachment – skarga wnoszona przez IG przeciw oskarżonym o nadużycie władzy, rozstrzygana przez Izbę Lordów
act of attainder – ustawa Parlamentu, skazująca danego urzędnika na karę śmierci lub wygnania bez procesu, na podstawie głosowania
sprawy finansowe – Izba Gmin od XV w. wnosiła wszystkie projekty ustaw skarbowych, zatwierdzał je król
STANY GENERALNE WE FRANCJI:
geneza – najpierw Trzy Stany, potem Stany Generalne (1484), pierwsze stany generalne zwołano w 1302 roku
Struktura:
Izby: duchowna, szlachecka i mieszczańska
nominacje – szlachtę i duchowieństwo zapraszał król imiennie do 1484, stan mieszczański reprezentowali przedstawiciele wybranych przez króla miast – miasta komunalne i konsularne wybierały same swych posłów, w miastach prewotalnych wybierał prewot – miejsce i termin obrad zależne od woli króla
organizacja – każda z izb obradowała oddzielnie, razem tylko na otwarcie i zamknięcie zgromdzenia, uchwały większością
wybory od 1484 r. – okręgiem wyborczym był baliwat, każdy stan wybierał delegatów osobno (szlachta i duchowni bezpośrednio – w szlachcie posiadacze lenn w baliwacie, w duchowieństwie posiadacze beneficjów i kapituły + klasztory), mieszczanie wybierali posłów pośrednio
kompetencje – uchwalanie podatków, prawo przedstawiania zażaleń i postulatów dotyczących reformy ustroju państwa, wyrażanie zgody na alienację domeny, wybór nowej dynastii w wypadku wygaśnięcia starej
Zgromadzenie Notablów – substytut stanów generalnych, składało się z przedstawicieli wszystkich stanów, ale pochodących z imiennego zaproszenia władcy – kompetencje podobne do Stanów Generalnych, oprócz podatków
SEJM RZESZY (REICHSTAG):
geneza – Reichstag wywodził się ze zjazdu nadwornego (Hoftag), zwoływany był od XII wieku, terminu Reichstag użyto po raz pierwszy w roku 1495
charakter federalistyczny Reichstagu – zasiadające w nim osoby nie reprezentowały poszczególnych stanów, ale tylko terytoria i miasta
organizacja – sejm składał się z trzech kolegiów (kurii, izb), miejsce termin i cel zjazdu ustalał król, zaproszenie następowało na mocy memoriału wydanego 6 tyg. przed zjazdem, od 1356 r. 1. sejm po koronacji króla zwoływano w Norymbergii, każde kolegium obradowało oddzielnie, przyjęta uchwała = opinia, a po zatwierdzeniu przez króla = ustawa, od 1663 Reichstag obradował w Ratyzbonie
kuria książąt elektorów – utworzona w 1356 przez „Złotą Bullę”, najpierw 7 osób, mogli wybierać króla niemieckiego i spotykać się w 4 tyg. po Wielkiejnocy dla omówienia najważniejszych spraw państwa, przewodnicz. abp moguncki (prymas)
kuria książąt i panów Rzeszy – książęta świeccy i duchowni – 94, głosy wirylne, panowie Rzeszy – 141 – 6 głosów kurialnych, przewodniczyli: abp salzburski i arcyksiążę austriacki
kuria mieszczan – przedstawiciele 51 miast cesarskich i biskupich, dzieliło się na: ławę reńską (14 miast) i ławę szwabską (37 miast), każde miasto = 1 głos, przewodniczył delegat miasta, w którym Sejm Rzeszy aktualnie obradował
SOBÓR ZIEMSKI W ROSJI:
geneza – zwołano go po raz pierwszy w 1549 roku
organizacja – sobór składał się z trzech kolegiów (izb) – Dumy Bojarskiej, Świętego Soboru i izby przedstawicieli (izby poselskiej) (dworiaństwa, lokalnych urzędników, mieszczan, gości, dzieci bojarskich, strzelców i chłopów (od 1613 r.); sobór zwoływali: car lub poprzedni sobór, a w okresie bezkrólewia Duma Bojarska lub patriarcha, koelgia obradowały osobno
Duma Bojarska – element arystokratyczno-urzędniczy, rodzaj senatu
Święty Sobór – skupiał hierarchów kościoła prawosławnego Izba poselska – była najliczniejsza
wybory do Soboru – od XVII wieku, okręgiem wyborczym był ujezd (powiat), wybory przeprowadzali wojewodowie, obowiązywał system kurialny – listę przedstawicieli każdej warstwy określało pismo zwoławcze cara
kompetencje – wybór cara w razie wymarcia dynastii, nakładanie podatków, uchwal. najważn. ustaw, decyzja (wojna/pokój)
V. ADMINISTRACJA LOKALNA
Francja – podział adm. bez zmian, prewot utracił większość uprawnień, zostało tylko sądownictwo, baliwom też odebrano główne funkcje, wprowadzono okręgi skarbowe – elekcje
Anglia – szeryf utracił większość kompetencji, od XIV w. szeryfów nominował król tylko na rok, szeryfowie nie objeżdżali już hrabstwa, w hrabstwach i miastach wytworzył się samorząd
Rzesza – podzielono państwo na obwody (1500 – 6, 1512 – 12), w każdym obwodzie sejmik obwodowy (Kreistag), organy wykonawcze: starosta obwodowy, 2-6 radców
Kastylia – podział na merindades, zarządzane przez merinos, którzy podlegali merino mayor
Portugalia – alkadowie – terytorialni urzędnicy króla, do pomocy mieli od XIII w. meirihos-mores
Rosja – zlikwidowano namiestników w powiatach oraz system kormlenija, wprowadzono reformę administracji – zarząd lokalny oparto na samorządzie na szczeblu guby (okręgu) oraz ziemi
samorząd gubny – upraw. sądowe, ściganie rozbójników, organy: izba gubna (starosta + 4-6 przysięgłych), diak gubny
samorząd ziemski – upr. sąd., skarb., gosp., polic., podlegali mu mieszczanie, cchłopi państwowi i duchow. klasztorne, organy: izba ziemska (starosta ziemski i 2-6 przys.), diak ziemski
wojewodowie – mianowani przez cara+Dumę Bojarską od XVII w., w każdym obwodzie, kadencja 2 lata, obowiązki: sprawy wojsk, policyjne, administracyjne, skarbowe, urząd wojewody zniesiono w 1661, przywrócono w 1679
§ 5 – Wymiar sprawiedliwości
I. SĄDOWNICTWO KRÓLEWSKIE
FRANCJA:
prewoci – sądy I inst. w drobnych sprawach cyw. i kar., sąd odwoławczy od wyroków niższych sądów senioralnych
baliwowie – odwołania od sądów prewotalnych i wyższych senioralnych, w I instancji zas sprawy królewskie
namiestnicy – od XV wieku przejęli komp. sąd. baliwów – jeden dla spraw cywilnych, jeden dla karnych
Parlament w Paryżu – od XIII w. najwyższy sąd królewski, skład ustalony od XIV w.: 78 radców: 44 duchownych i 34 wieckich, mianowani dożywotnio przez króla potem kooptacja; składał się z 4 izb:
Izba Wielka (Rozpraw) – instancja odwoławcza od baliwów i prewota Paryża, sąd I i ostatniej instancji zarazem w sprawach: obrazy majestatu króla, niektórych osób prawnych, dóbr królewskich i apandaży, p-stw popełnianych przez parów i członków sądów najwyższych (karne i cywilne)
Izba Wieżyczki – do XVI w. komisja Izby Wielkiej do spraw karnych zagrożonych karą śmierci, od XVI w. apelacje w sprawach karnych
Izba Dochodzeń – sporządzanie projektu wyroku, który miała wydać Izba Wielka, od XVI orzekała niezależnie
Izba Skarg – najpierw komisja decydująca o przekazaniu złożonych do króla skarg właściwym sądom, potem sama wydawała orzeczenia, od których przysługiwało odwołanie do Izby Wielkiej
ANGLIA:
NAJWYŻSZE TRYBUNAŁY KRÓLEWSKIE (siedziba – Westminster):
Sąd Spraw Pospolitych – od Henryka II 5 sędziów, sprawy cywilne z wyjątkiem tych dotyczących uprawnień Korony,
Sąd Ławy Królewskiej - przewodniczący + 3 sędziów, sprawy karne osób posiadających przywilej rozp. ich sporów przez króla, cywilne naruszające mir królewski, dotyczące interesów korony
Sąd Exchequeru – w XIII w., przewodniczący (baron główny) + 3 sędziów baronów, był to sąd skarbowy – rozpatrywał skargi w sprawach fiskalnych skierowane przeciw koronie
Sąd Kanclerski – na czele Lord Kanclerz, podlegało mu 6 sędziów i nadzorca zwojów, ponadto 6 pisarzy, postępowanie uproszczone, sądzono bez ławy przysięgłych
cechy NTK: sesje odbywały się 4 razy w roku, sędziowie królewscy ponadto objeżdżali kraj jako sądy koronne delegowane
SĄDY LOKALNE:
strażnicy pokoju – ściganie osób naruszających mir i przekazanie ich szeryfowi / sędziom delegowanym, od 1328 sądownictwo karne, od XIV w. strażnicy pokoju przekształcili się w sędziów pokoju – 6 w każdym hrabstwie, od 1390 8, mianowani przez króla
sądy przysięgłych – rozwijały się od XIII w., przysięgli rekrutowali się spośród właścicieli ziemskich mających pewien dochód i dobrą opinię, formowano z nich ławy:
Ława Wielka – 23 przysięgłych, wstępne badanie sprawy, celem stwierdzenia istnienia podstaw do oskarżenia – decyzja zapadała większością głosów (umorzenie / skierowanie sprawy do Ławy Małej)
Ława Mała dla spraw karnych – 12 przysięgłych, orzekała tylko o winie, zaś sędziowie zawodowi o karze, rozprawę prowadzili sędziowie fachowi, zadawali Ławie pytana
Ława Mała dla spraw cywilnych – podobnie jak powyższa, ale decydowała o istniejącym stanie faktycznym
II. SĄDOWNICTWO STANOWE
sądy kościelne – rozpatrywały sprawy kleru, niezależne były od sądownictwa państwowego
sądy miejskie prawa niemieckiego – kolegialne (radziecki, ławniczy, wetowy) lub jednoosobowe (sądy: burmistrza-prezydenta, burgrabiego, sołtysa)
sąd radziecki – rajcy + burmistrz, sprawy o p-stwa przeciw miastu, cywilne mniejszej wagi, odwołania od innych s. miejsk.
sąd ławniczy – skł. się z sołtysa + ławników, najważniejszy sąd do rozp. spraw naruszających miejskie prawo zwyczajowe
sąd wetowy – sprawy wynikające z ustawodawstwa miejskiego, kupieckie, gospodarcze
ROZDZIAŁ VI – ZAGADNIENIA OGÓLNE PRAWA ŚREDNIOWIECZNEGO
§ 1 – Główne nurty i cechy
nurt prawa rodzimego – wystepował do XII w., ukształtowany na rodzinnej tradycji, opartej na prawie zwyczajowym
nurt prawa rzymskiego – w późnym średniowieczu, wsparty przez prawo kanoniczne
źródła powstania prawa średn. – w znaczeniu formalnym: zwyczaj, stanowienie i precedens; w znaczeniu poznawczym: spisy, dokumenty, ziory wyroków, literatura prawnicza, przekazy historyczne
cechy charakterystyczne prawa śr. – dominacja prawa zwyczajowego, partykularyzm, stanowość i kazuistyka prawa
§ 2 – Dominacja prawa zwyczajowego
minusy prawa zwyczajowego – było najpierw niepisane, wyjaśniane na wiecach, potem w sądach, potem pierwsze spisy, prawo zwyczajowe było bezradne wobec przemian
prawo stanowione >> zwyczajowe – najpierw tworzono prywatne zbiory prawa zwyczajowego, potem je sankcjonowano w drodze postanowień sądów / władców, potem nastąpił zaś rozwój ustawodawstwa królewskiego
§ 3 – Partykularyzm prawa
partykularyzm osobowy – wyrażany przez zasadę osobowości prawa – jednostka podlegała prawu plemienia, z którego pochodziła – bez względu na miejsce pobytu
professio iuris – wyznanie prawa, instytucja służąca do ustalenia, czyim prawem będzie się trzeba posłużyć w danym proc.
terytorialność prawa – wypierała osobowość – wyłącznie stosowane było prawo obowiązujące na określonym terytorium
partykularyzm terytorialny – sięgał korzeniami związków plemiennych, pogłębił się w okresie rozdrobnienia feudalnego
§ 4 – Stanowość prawa
stanowość prawa – każdy stan sądził się swoim prawem – szlachta – ziemskim i lennym; duchowieństwo – kanonicznym; mieszczaństwo – miejskim, chłopstwo – wiejskim (dworskim)
§ 5 – Kazuistyka prawa
kazuistyka prawa – treść prawa określana była przez rozstrzygnięcia przypadków indywidualnych – normy miały charakter pojedynczych orzeczeń w konkretnych sprawach – kazusów
ROZDZIAŁ VII – ŹRÓDŁA PRAWA
§ 1 – Prawo barbarzyńców
I. SPISY PRAW ZWYCZAJOWYCH GERMANÓW. LEGES BARBARORUM.
CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA:
leges barbarorum – zbiory praw zwyczajowych, powstałe w państwach germańskich Europy Zachodniej, sporządzane od V do IX wieku, obejmowały prawa poszczególnych plemion, brak jest zachowanych zbiorów z państwa Wandalów, spisy te nie były ustawami, a jedynie zbiorami prawa, były to wyłącznie zbiory prywatne, stosowano je jednak w sądach, spisane były w zwulgaryzowanej łacinie, poprawna łacina tylko w leges barbarorum; w Anglii spisano je w języku ojczystym
Podział leges barbarorum:
- zbiory z V i VI w. – utrwalały władzę i umacniały pozycję Germanów na podbitych terenach; stanowiły wzorzec dla innych
- opracowane w VIII w. – opracowane przez mniejsze plemiona zachodniogermańskie podbite przez Franków za panowania Merowingów , widać wpływ prawa slickiego ustawodawstwa kościelnego i królewskiego
- zbiory sporządzone w VIII/IX w. – przez plemiona Sasów, Fryzów i Turyngów, rozmiary niewielkie
LEGES BARBARORUM SZCZEPÓW WSCH-GERMAŃSKICH (WIZYGOCI, OSTROGOCI, BURGUNDOWIE):
Codex Euricianus – z inicjatywy króla Euryka, rok 475, wpływy romanistyczne, wielokrotnie nowelizowany i uzupełniany przez Codex Revisus (568-586) i Lex Visigothorum Reccesvindiana – z 654 roku (obowiązywał Wizygotów i Rzymian) i nową redakcję z 681 roku (za króla Erwiga)
Edykt Teodoryka – rok 508, 155 artykułów, opierały się na źródłach rzymskich, obowiązywał Ostrogotów i Rzymian, w sprawach spoza edyktu stosowano prawo zwyczajowe germańskie
zbiór króla Gundobada – lata 480-501, 88 artykułów, obowiązywał Burgundów, uzupełniony przez redakcję z 517 r. (Liber Constitutionum – za króla Zygmunta)
LEGES BARBARORUM SZCZEPÓW ZACHODNIOGERMAŃSKICH (FRANKOWIE):
Pactus Legis Salicae – lata 508-511 z inicjatywy Chlodwigsa, txt oryginalny liczył 65 artykułów, późniejsze redakcje: za Pepina Małego 763 i Karola Wielkiego 802, wnosiły niewielkie poprawki formalne, nie było wpływu prawa rzymskiego
Lex Ribuaria - przeróbka powyższego, obowiązywała franków rypuarskich z okolic Kolonii, natomiast franków chamawskich z dolnego Renu obowiązywały leges barbarorum z roku 802 za Karola Wlk
LEGES BARBARORUM PLEMION ANGLOSASKICH:
zbiór króla Etelberta – władca Kentu, zbiórwydany 597-616, potem Ercenbryt 640-664, Hlotar 685, Wihtraed 695 – wydał ustawę regulującą stosunki kościelne
ustawa Alfreda Wielkiego – wydana 890, pierwszy zbiór ogólnoangielski, skład: prolog, kontekst (77 artykułów);
zbiór Knuta Wielkiego – lata 1027-1034, 110 artykułów, z czego 26 to prawo kanoniczne
II. WCZESNOŚREDNIOWIECZNE PRAWO STANOWIONE. KAPITULARZE
kapitularze (capitularia) – ustawy królów frankońskich, których podstawą wydawania był bannus królewski upoważniający króla do stanowienia zakazów i nakazów, upowszechniły się od Karola Wielkiego, najstarsze wydali Chlotar i Childeryk w 524 roku
PODZIAŁY KAPITULARZY:
ze względu na treść: świeckie (mundana), kościelne (ecclesiastica), mieszane (mixta)
ze względu na moc obowiązującą: dodane do leges barbarorum (capitularia legibus addenda) i właściwe (capitularia per se scribenda) – obowiązujące na całym lub części terytorium królestwa
wyróżniano także instrukcje dla wysłanników królewskich (capitula missorum)
II. SPISY I USTAWY PRAWA ZWYCZAJOWEGO
ŹRÓDŁA PRAWA WE FRANCJI:
Najstarsza księga prawa zwyczajowego Normandii – kompilacja prywatna, rok 1200, najpierw po łacinie, potem starofr.
Wielka księga prawa zwyczajowego Normandii – zastąpiła powyższą w 1250, stosowana do dziś jako prawo posiłkowe na wyspach anglonormandzkich Jersey, Anglesey i Guernsey, zbiór prywatny
Zwyczaje Beauvaisis (hrabstwa Clermont) – sporządzone przez baliwa Filipa de Beaumanoir w 1280, systematyczny i dokładny opis prawa francuskiego – kompilacja prywatna
proces powstawania spisów urzędowych – od XV wieku, Karol VII wydał ordonans w 1454, aby w każdym baliwacie powołano komisję złożoną z urzędników, prawników praktyków i przedstawicieli stanów w celu spisania lokalnego prawa zwyczajowego, które miało być przesyłane do Parlamentu w Paryżu – nie powiodło się to, w 1497 roku uproszczono procedurę
Coutume de Paris – urzedowa redakcja prawa zwyczajowego okręgu paryskiego z 1580 roku
ŹRÓDŁA PRAWA W RZESZY:
Zwierciadło Saskie (Sachsenspiegoel, Speculum Saxonum) – powstało w 1215-1235, autor Eike von Repkow (ławnik sądowy), tekst pierwotny w łacinie, potem przetłumaczone na dolnoniemiecki, składało się z prologu i 2 części – prawa ziemskiego (Landrecht) i lennego (Lehnrecht), obejmowała wschodniosaskie prawo zwyczajowe, autor nie miał wykszt. prawniczego i nie znał prawa rzymskiego, zbiór bardzo popularny, znnany w PL, Litwie, Czechach, Węgrach,
Zwierciadło szwabskie (Cesarskie prawo ziemskie i lenne) – rok 1275, uwzględniało prawo rzymskie i kanoniczne
Zwierciadło frankońskie – 4 księgi, lata 1328-1338; inflanckie – 1322-1337, fryzyjskie i styryjskie z XIV wieku
ŹRÓDŁA PRAWA RUSI KIJOWSKIEJ:
Prawda ruska – najstarszy zbiór ruskiego prawa zwyczajowego, jego trzy redakcje: Krótka, Obszerna, Skrócona
Prawda krótka – skł. się z prawdy Jarosława (lata 30. XI w.) i prawdy Jarosławowiczów (między 1054-1073), zawierała przepisy z prawa karnego i procesowego, przepisy pr. zwyczajowego uzupełniała praktyka sąd. i ustawod. książęce
Prawda obszerna – przeredagowana i uzupełniona Prawda krótka i statut księcia Włod. Monomacha wydany 1115-1125, przepisy tej prawdy uzupełniały postanowienia z zakresu prawa prywatnego
Prawda skrócona – wydana w XV w., wyciąg z prawdy obszernej, dostosowany do nowych stos. społ., Wszystkie trzy redakcje spisane w języku ruskim
III. USTAWODAWSTWO OGÓLNOPAŃSTWOWE I PARTYKULARNE
Francja – ustawy królewskie, czyli ordonanse – moc rozciągała się na obszar tylko domeny monarszej, moc na terytorium innym uzyskiwały po zgodzie właścicieli, od XIII wieku były ogólnopaństwowe
Rzesa – landfrydy – ustawy o pokoju ziemskim, ograniczały zemstę prywatną, pierwsze od XI wieku, potem landfryd Fryderyka I z 1152, konstytucja moguncka z 1235 (Fryderyk II), potem
Ruś Kijowska – statuty Włodzimierza Wielkiego i Jarosława Mądrego, statuty organizacyjne – czyli ustawnyje gramoty – dźwińska z 1397 r – autor książę Wasyl, białojezierska – Iwan III, 1488 – opierały się na prawdzie ruskiej
IV. PRAWO LENNE
Zwyczaje lenne / Księgi lenne – zbiór prywatny, sporządzony na przełomie XI/XII w płn. Italii, zawierał zwyczaje lenne lombardzkie, ustawy cesarskie w sprawach lennych, orzecznictwo sądów lennych, jego redakcją była Vulgata Accursiusza z XIII wieku – w której to włączono Księgi Lenne do Corpus iuris civilis – źródłem prawa lennego były też przepisy zwierciadeł
V. PRAWO MIEJSKIE
WŁOCHY:
komuny włoskie – najstarszymi źródłami prawa miejskiego były tu spisy lokalnych zwyczajów, orzeczenia sądowe i ustawy rad miejskich
Statuty – od końca XII wieku, systematyczne zbiory prawa, ułożone przez specjalne komisje, z reguły podz. na 4 księgi: prawo publiczne i administracyjne, prawo karne, proces i prawo prywatne, przepisy porządkowe i gosp., najpierw w łacinie, od XIV po włosku
statuty morskie – w miastach zajmujących się żeglugą, Tablice z Amalfi – 66 artykułów: łacińskie sporządzone przed 1131, starowłoskie w XIV w
NIEMCY:
pouczenia prawne – źródła prawa Magdeburga - wysyłane były do miast filialnych, najstarszym był przywilej abp Wichmanna z 1188 r., 9 artykułów, potwierdzenie zasad procesowych i przepisy porządkowe
pouczenia wysyłane przez Magdeburg – do Wrocławia 1261 i 1295, Środy Śląskiej w 1235, Zgorzelca w 1304
prawo zwyczajowe zawarte w Zwierciadle Saskim – 1215-1235
Weichbild magdeburski – połączenie kilku prac, a jednym z jego układów była Vulgata
ortyle – rozstrzygnięcia ławy miejskiej Magdeburga w sprawach wątpliwych na prośbę miast filialnych
fragment lubecki – 1227 r, 50 art., postanowienia wielkiego przywileju z 1226 i wilkierzy miejskich, do 1263 po łacinie, potem po staroniemiecku
ustawodawstwo niemieckie: wilkierze, ordynacje i rozporządzenia
wilkierze – uchwalane najpierw przez zgromadzenia obywateli miejskich, potem przez radę, od XVI w. przez ordynki miejskie, celem ich wydawania były potrzeby praktyki adm-sąd. i uzupełnianie luk w prawie zwyczajowym, zawierały przepisy handlowe, rzemieślnicze, finansowe, adm-publ., odrębną ich grupą były statuty cechowe
ordynacje i rozporządzenia – wydawane rada sama lub wspólnie z ordynkami, ordynacje były obszerniejsze, normowały wąskie dziedziny prawa, rozporządzenia były krótsze, podpisywane jedynie przez burmistrza, dotyczyły spraw specjalnych
inne źródła poznania prawa – księgi ławnicze (acta scabinalia) i radzieckie (acta consularia)
Waterrecht – powszechne prawo morskie, projekt (Ordinancie) na zjeździem miast Hanzy w 1407 w Lubece, potem dołączono 24 najstarsze artykuły zwojów olerońskich, tak powstał Waterrecht, redakcje liczyły po 70 artykółów, od jednej z nich powstała nazwa: prawo wisbijskie
FRANCJA:
karty komunalne, karty municypalne (miasta konsularne) i karty swobód (miasta prewotalne) – obejmowały organizację włądz miasta i nadane mu przywileje, przepisy prawa sądowego, uzupełniane przez ustawodawstwo rady
§ 3 – Odmienność systemu źródeł prawa angielskiego (po 1066 r.)
I. PRAWO STATUTOWE (STATUTORY LAW)
KRÓLOWIE NORMANDZCY:
statuty – tak nazywały się od Xiv w. ordynanse królewskie, pierwotnie łacińskie, potem francuskie, obejmowały sądownictwo, prawo lenne i karne
ryty (brevia, writs) – pisemne rozkazy wydawane przez kancelarię królewską
PARLAMENT:
bille – projekty ustaw przygotowane przez Parlament od Henryka V, król nie mógł ich zmieniać – mógł przyjąć/odrzucić, wtedy bill przekształcało się w act – prawo obowiązujące
declaratory – ustawa zmieniająca prawo, a nie je wyjaśniająca; remedial – ochronna, zmieniała prawo powszechne
amending – nowelizowała prawo stanowione; consolidating – jednoliciła kilka poprzednich ustaw bez zmiany ich treści
disabling – ograniczała przeniesienie własności; enabling – znosiła zakaz; penal – ustawa karna nakł. grzywnę lub inną karę
zbiory statutów – Nova Statuta – ustawy z lat 1326-1483; Antiqua statuta / Vetera statuta – 1508 rok, Wielka księga statutów – rok 1540, ustawy z 1326-1534, Statuty zebrane – ustawodawstwo od 1215 roku, ukazały się w 1587
statuty Edwarda I – westminsterski 1275; z Gloucester 1278, II westminsterski, Quia Emptores (1290)
II. SYSTEM COMMON LAW
źródła prawa – głównie orzecznictwo sądów królewskich, tworzone przez sędziów (judge-made law), prawo kazuistyczne (case law), likwidacja partykularyzmu, możliwość zmiany istniejącego precedensu przez sedziego i stworzenia nowego
III. SYSTEM EQUITY LAW
equity law – prawo tworzone przez Sąd Kanclerski, orzekającego na podstawie norm słuszności (equity), postępowanie tu było uproszczone i łatwo dostępne dla stron, ustalanie reguł wynikało z zasad moralności
Trybunał Admiralicji – siedziba w Southwark, rozpoznawał sprawy ratownictwa, grabieży, katastrof morskich
Trybunał Próśb – zajmował się zażaleniami ludzi biednych, dotyczącymi długów
§ 4 – Prawo kanoniczne
prawo kanoniczne – prawo stworzone przez kościół, pochodzące wyłącznie od władzy kościelnej, normowało stosunki świeckie i duchowne; prawo kościelne – było prawem dotyczącym kościoła, niezależnie, czy wydali je świeccy, czy kościół
źródła prawa kanonicznego: pochodzące od Boga (ius divinum) i od ludzi (ius humanum, ius ecclesiasticum)
źródła pochodzące od Boga – Pismo Święte – 27 ksiąg ST (źródło wzorcowe), 45 NT, tradycja z pism ojców kościoła: apostołów, ich uczniów i doktorów kościoła
źródła pochodzące od ludzi: dekretały papieskie i kanony uchwalane przez sobory (oba to prawo powszechne), źródłami prawa partykularnego były akty hierarchów kościłoa krajowego i synodów
§ 5 – Prawo rzymskie w średniowieczu
I. LEGES ROMANAE BARBARORUM
leges Romanae barbarorum – spisy prawa rzymskiego dokonane przez plemiona sprzymieżone w V/VI wieku:
Brewiarz Alaryka – wydany przez Alaryka II, króla Wizygotów w 506 r., obowiązywał rzymian zamieszkałych na terenie jego państwa, funkcjonował tam do 654 r.
Lex Romana Burgundionum – wydany w 506 r. król Gundobad, dla ludności romańskiej w państwie Burgundów do upadku tego państwa w 534 roku
Edykt Teodoryka – króla Ostrogotów, obowiązywał od 508 roku, do czasu podboju tych ziem przez Longobardów
II. RENESANS PRAWA RZYMSKIEGO W PÓŹNOŚREDNIOWIECZNYCH WŁOSZECH
szkoła glosatorów – powstała w Bolonii po odkryciu Digestów; Irneriusz dokonywał prac nad ich badaniem poprzez glosy – objaśnienia niejasności (interlinearne – pomiędzy wierszami, marginalne – na marginesie), jego następcy opracowywali prawo rzymskie za pomocą kazusów – konkretnych przypadków i sum – streszczeń wyjaśniających przepisy
Accursiusz – zebrał glosy w zbiorze Glossa Ordinaria z XIII wieku
szkoła postglosatorów (komentatorów) – rozwinięta w XIV w. kontynuacjaszkoły glosatorów, przystosowywano prawo rzymskie do potrzeb rozwoju ekonomicznego i gospodarczego, dokonywano obszerniejszych komentarzy – przedstawiciele: Baldus de Ubaldis i Bartolus de Saxoferrato, ich metodę wykładu prawa rzymskiego nazwano mos italicus docendi
III. RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO W RZESZY NIEMIECKIEJ
recepcja prawa rzymskiego w Rzeszy – teoretyczna: zakładała że prawo rzymskie jest prawem rodzimym, obowiązywało w Niemczech z racjii cesarstwa; praktyczna – przyjęcie prawa rzymskiego za obowiązujące przez organy wymiaru sprawiedliwości
przyczyny formalne recepcji – kontynuacja przez Rzeszę spuścizny Imperium Rzymskiego; materialne – rozkwit gospodarki towarowo-pieniężnej
Sposoby przeprowadzania recepcji:
działalność fakultetów prawa i jurystów – upowszechnianie znajomości prawa rzymskiego na uniwersytetach, fakultety prawa wydawały zaś uczone opinie (opinio doctorum)
działalność Sądu Kameralnego Rzeszy – utworzony w 1495, sędziowie składający się w połowie z doctores iuris mieli sądzić na podstawie prawa powszechnegro Rzeszy – prawo rzymskie zostało wtedy całkowicie zaakceptowane całkowicie
ustawodawstwo wewnętrzne – oparte było na prawie rzymmskim – władcy terytorialni wydawali spisy prawa lokalnego (landrechty, reformacje), które miały na celu unifikację prawa lokalnego – uległy wpływom prawa rzymskiego
przedmiot recepcji – dotyczyła ona jedynie kodyfikacji Justyniańskiej w zakresie, jaki był przedmiotem zainsteresowania glosatorów i postglosatorów, recypowano też prawo kanoniczne w zakresie norm prawa prywatnego oraz longobardzkie prawo lenne, włączone do Corpus iuris civilis
IV. RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO WE FRANCJI
działalność glosatorów na uniwersytecie w Montpellier – Rogerius i Placentinus badali zbiory Justyniańskie
legiści – uczeni doradcy króla, którzy z prawa rzymskiego wyprowadzli koncepcje sprzeciwiające się uniwersalistycznym poglądom cesarzy niemieckich, stosowanie prawa rzymskiego we Francji miało wynikać z nakazu rozumu, a nie z racji władzy cesarskiej
mos gallicus docendi – metoda wykładu francuskiego, zakładał tylko naukowe, a nie polityczne podejście do prawa rzymskiego, objęli badaniami nie tylko kodyfikację Justyniana
ROZDZIAŁ IX – PRAWO KARNE
§ 1 – Prawo karne wczesnego średniowiecza
I. PRZESTĘPSTWO
przestępstwo – czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce lub społeczeństwu (ogółowi) oraz naruszający porządek publiczny i społeczny ustalony przez zwyczaj i obowiązujące prawo
PODZIAŁ PRZESTĘPSTW:
p-stwa prywatne – naruszały interes jednostki lub rodziny (wcześniej rodu), wyrządzoną krzywdę traktowano jak sprawę prywatną, karę realizowano najpierw w formie samopomocy (krwawej zemsty), prowadziło to do walk rodowych (wróżd)
p-stwa publiczne – naruszały interes ogółu i pojawiły się z powstaniem państwa plemienno-szczepowego, zdrada kraju, zbiegostwo z wojska, tchórzostwo na polu walki itd., także p-stwa religijne: świętokradztwo, krzywoprzysięstwo; ścigane to było z urzędu, karę egzekwowano od razu
mir – ustalony porządek publiczny, którego naruszenie stanowiło przestępstwo publiczne
mir miejscowy – szczególna ochrona prawna określonego miejsca (targ, kościół itp.)
mir osobowy – ochrona określonych osób mir mieszany – chronił i osobę, i miejsce jej pobytu
RODZAJE PRZESTĘPSTW (PRYWATNE):
przeciwko życiu i zdrowiu – mężobójstwo (dzieliło się na morderstwo – potajemne zabicie człowieka + próba zatarcia śladów i zabójstwo – to samo, tyle że nie było próby zatarcia śladów); uszkodzenia ciała – p-stwa przeciwko zdrowiu
przeciwko mieniu – kradzież – wielka i mała (przedmiot kradzieży); kwalifikowana i zwykła (sposób popełnienia); rozbój – zabór cudzej rzeczy przy użyciu siły, z zamiarem pozbawienia życia; rabunek – to samo, ale bez zamiaru pozb. życia; podpalenie, wyrządzenie szkód polnych/leśnych
przeciwko czci – zniewaga czynna, słowna, lub pisemna (paszkwil)
przeciwko moralności - cudzołóstwo – kobieta i mężczyzna; kazirodztwo, nierząd, sodomia, homoseksualizm
przeciwko zaufaniu publicznemu – fałszerstwo (dokumentów prywatnych, fałszywe zeznania); oszustwo (podwójne komplety kart / kości); lichwa (pobieranie zbyt wysokich odsetek)
RODZAJE PRZESTĘPSTW (PUBLICZNE):
przeciwko władcy i państwu – zakres ścigania określał monarcha – zdrada państwa, obraza majestatu, ucieczka z kraju / pola bitwy, zamach na życie władcy
przeciwko religii – czarostwo, wróżbiarstwo (prawo wczesnośr.), ścigane były przez władze duchowe i świeckie, oprócz tego: krzywoprzysięstwo, świętokradztwo, bluźnierstwo
inne publiczne p-stwa – skierowane przeciw władzom, sądom, korporacjom terytorialnym, urzędnicze, skarbowe, wojskowe
ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA:
podstawa obiektywna (przedmiotowa) – w prawie wczesnośr. oparta na niej była odpowiedzialność karna – musiał wystąpić tylko skutek zewnętrzny, p-ca odpowiadał za przejawy i skutki czynu, pomiędzy czynem a postępowaniem sprawcy musiał wystąpić zw. przycz.-skut.
podstawa subiektywna (podmiotowa) – była nieużywana w prawie wczesnośr., obejmowała uwzględnienie stosunku sprawcy do popełnionego czynu
odpowiedzialność rodowo-rodzinna – ród, któremu członek innego rodu wyrządził szkodę / krzywdę, stosował krwawą zemstę wobec rodu, z którego ten członek pochodził
odpowiedzialność rodziny – realizowana w przypadku popełnienia najcięższych przestępstw
odpowiedzialność terytorialna – obciążała wspólnotę (markę opole, wieś, później miasto) – występowała w razie niewykrycia sprawcy zabójstwa popełnionego na jej obszarze
odpowiedzialność indywidualna – ponosił ją sam sprawca za własny czyn przestępczy, mógł być też odp. za cudze czyny
okoliczności bezkarności czynu – samopomoc, początek, obrona konieczna, pozbawienie ochrony prawnej itp.
samopomoc – dopuszczana i niekarana w czasach najdawniejszych, wykonywano głównie w formie krwawej zemsty, utrzymała się bezkarna za: zabicie złodzieja nocnego, podpalacza, cudzołożnika (po złapaniu na gorącym uczynku)
początek – zaczepka czynna / słowna, która wywołała reakcję zaczepionego w formie odwetu
inne przypadki bezkarności – zabicie osoby wyjętej spod prawa, popełnienie p-stwa w stanie wyższej konieczności, pozbawienie zdrowia / życia dłużnika zabezpieczającego własną osobą wykonanie umowy
bezkarność sprawcy z braku winy – powodowała ją nieletniość (w pr. salickim do 12 lat, w rypuarskim do 15 lat), za p-stwo pop. przez nieletniego odpowiadał ojciec lub opiekun; inne przyczyny: błąd co do faktu, afekt, zdrowie fizyczne, przymus fizyczny
sprawca – każdy, kto swym czynem bezpośrednim realizował znamiona p-stwa
współsprawstwo – dokonanie p-stwa wspólnie przez kilka osób na podstawie wcześniejszego umówienia się
odpowiedzialność (współ)sprawców – najpierw wszyscy jednakowo, potem większa kara dla sprawcy głównego
podżeganie – nakłanianie osoby do popełnienia p-stwa; pomocnictwo – umyślna pomoc w popełnieniu p-stwa
poplecznictwo – popieranie sprawcy po popełnieniu p-stwa (np. ukrywanie sprawcy)
odpowiedzialność – wszystkie trzy formy karalne, najdawniej nie karano podżegania i pomocnictwa
II. KARA
kara – dolegliwość zastosowana wobec sprawcy p-stwa – wymierzenie sprawiedliwości p-cy, wyrażające poteienie dla niego i jego czynu ze strony społeczeństwa
racionalizacja kary – wyjasnianie jej celu i sensu: religijna: kara = pokuta wymierzona za obrazę bóstwa; sprawiedliwościowa: (metafizyczna, bezwzględna) – oparta o zasadę talionu (oko za oko); prewencyjna – nie rozwinęła się we wczesnym średniowieczu, miała na celu zapobieganie popełniania p-stw w przyszłości
kary odzwierciedlające – miały w formie symbolicznej unaocznić rodzaj popełnionego p-stwa
kary mutylacyjne – okaleczały ciało, niekiedy były zarazem karami odzwierciedlającymi
WYMIAR KARY:
kary arbitralne – polegały na swobodnym określaniu ich wysokości przez wyrokujący organ, wymierzane wg uznania sądu
kary ściśle oznaczone – zawarte w prawie, musieli ich się trzymać sędziowie przy ferowaniu wyroku, nie mogli ich zmien.
okoliczności łagodzące – wiek sprawcy, zdrowie fiz./psych., pojednanie, działanie w afekcie, pozycja społeczna
ok. obciążające – dokonanie p-stwa w miejscach lub na osobach objętych mirem królewskim, gorący uczynek, stan społeczny sprawcy, wiek i płeć pokrzywdzonego, wysokość szkody, zacieranie śladów, ucieczka z miejsca p-stwa itp.
zbieg przestępstw – realny (co najmniej 2 p-stwa) – za każde z nich osobna kara, kary kumulowano
darowanie kary – ułaskawienie monarsze dokonane przez władcę, ułaskawienie prywatne – przez powoda, pokrzywdzonego
zamiana kary – dokonywał sędzia, pokrzywdzony lub jego krewni na prośbę sprawcy
KARY PRYWATNE:
krwawa zemsta – zakazano jej dokonywania w określonych miejscach i czasie (święta kościelne), stosowano ugodę stron (pojednanie) – przymus pojednania,
kary kompozycyjne – połączenie kary z pieniężnym odszkodowaniem, stosowane przy p-stwach prywatnych, wysokość określali: sąd, jednacze lub strony, potem ustalano je w prawie zwyczajowym – kazuistycznie
kara kompozycyjna – składała się z dwóch elementów: okupu na rzecz pokrzywdzonego lub jego rodziny i opłaty na rzecz władcy (fredus) za złamanie porządku publicznego (znajdowała się w samej np. główszczyźnie)
główszczyzna – zadośćuczynienie za zabójstwo, płacone rodzinie zabitego, wg prawa salickiego: zabicie dworzanina w domu -1800 solidów, zabójstwo dworzanina / kapłana – 600, wolnego franka – 200, Rzymianina – 100 itd.
nawiązka (pokutne, Busse) – kara pieniężna za uszkodzenie ciała – płacona za obcięcie włosów, obcięcie kończyny itp.
KARY PUBLICZNE:
ogólnie – groziły za popełnienie przestępst publ. i państw. oraz tych prywatnych, od których sprawca się nie wykupił
kara śmierci – zwykła: ścięcie, powieszenie; kwalifikowana: łamanie kołem, ćwiartowanie, utopienie, spalenie, wbicie na pal, ukamienowanie, uduszenie, zagłodzenie, wypuszczenie jelit, pogrzebanie żywcem
kary mutylacyjne – były karami odzwierciedl., obcięcie, połamanie, wyrwanie, przekłucie, wyłupanie, wypalenie narządów
kary na czci – proskrypcja – wyjęcie spod prawa, wywołanie – ukarany tracił osobowość prawną, można go było bezkarnie zabić, majątek jego ulegał konfiskacie, żona stawała się wdową a dzieci sierotami; wygnanie – odmiana wywołania, połączona zazwyczaj z konfiskatą (w Rosji: potok – banicja; rozgrablenije (konfiskata);
kary cielesne – chłosta – za drobne p-stwa, post, obcięcie włosów, wysmarowanie mazią, noszenie siodła itp.
kary majątkowe – konfiskata całego majątku – za najcięższe p-stwa, godziła też w rodzinę sprawcy, grzywny – rekompensata za naruszenie porządku publ.;
kara pozbawienia wolności – najmniejsze znaczenie, przetrzymanie p-ców do czasu wykonania kary np. śmierci
§ 2 – Zmiany w prawie karnym późnego średniowiecza
I. PRZESTĘPSTWO
NOWY PODZIAŁ PRZESTĘPSTW:
zbrodnie – czyny szczególnie naruszające porządek publiczny i wyrządzające duże szkody, za to kary były najcięższe
wykroczenia – wszystkie pozostałe przestępstwa
cause maiores (p-stwa większe) i cause minores (mniejsze) – kryterium podziału podobne
p-stwa gardłowe – groziły za nie kary na gardle i ręku niegardłowe – groziły za nie kary na skórze i włosach
p-stwa najcięższe, ciężkie i lekkie – podział przestępstw według doktryny włoskiej
p-stwa zwyczajne i nadzwyczajne – podział wg. tego, czy dane p-stwo jest uregulowane przepisami prawnymi
p-stwa z winy: umyślnej, nieumyślnej i przypadku – kryterium podziału było nastawienie sprawcy
crimen laese maiestatis – obraza majestatu, coraz więcej czynów było pod nią podciągane
herezja – uregulowano ją, była zbrodnią obrazy majestatu boskiego, nowe p-stwa: apostazja
ODPOWIEDZIALNOŚĆ I WINA:
odpowiedzialność subiektywna (podmiotowa) – subiektywizacja odpowiedzialności karnej w późnym średniowieczu wywodzi się z Włoch; podstawą odpowiedzialności było nastawienie woli sprawcy, musiała się ona ujawnić w złym zamiarze – wewnętrznym nastawieniu sprawcy, zmierzającym do popełnienia p-stwa
wina – związek między psychiką sprawcy, a skutkiem przestępnym, dzieliła się na umyślną i nieumyślną
wina umyślna – cechował ją dolus – zły zamiar, wola popełnienia p-stwa: dolus bezpośredni (d. directus) – celowe działanie zmierzające do wywołania skutku przestępnego; dolus ewentualny (d. eventualis) – świadomość, wyobrażenie możliwości skutku przestępnego, przewidywanego i aprobowanego
wina nieumyślna – brak zamiaru popełnienia p-stwa, wskutek nienależytej staranności i ostrożności skutek przestępny nastąpił – brak był w dwóch postaciach: lekkomyślności – sprawca przewidując możl. popełnienia p-stwa bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie; lub niedbalstwa – sprawca nie przewidywał możl. popełnienia p-stwa, ale powinien i mógł
przypadek (casus) – sprawca nie mógł przewidzieć skutku przestępnego, nawet przy zachowaniu należytej staranności
BRAK BEZPRAWNOŚCI CZYNU I WINY:
obrona konieczna (defensio) – siłę wolno odeprzeć siłą, podstawową przesłanką był bezpośredni zamach, mogący spowodować naruszenie dobra człowieka chronionego prawem warunki: musiała być dokonana dla uniknięcia rzeczywistego niebezpieczeństwa, nie z zemsty, środki powinny być adekwatne do środków używanych przez napastnika
pozostałe – bez zmian, zrównano jedynie odpowiedzialność karną mężczyzn i kobiet
II. KARA
kary na gardle i ręku – wymierzane były za zbrodnie (kara śmierci, kary mutylacyjne)
kary na skórze i włosach – za drobniejsze p-stwa (kary na czci i hańbiące) – podział wg Zwierciadła Saskiego
ROZDZIAŁ X – POSTĘPOWANIE SĄDOWE
§ 1 – Najdawniejsze sposoby dochodzenia sprawiedliwości
samopomoc / krwawa zemsta – prowadziła do wojen rodowych, z czasem ograniczona i zniesiona
droga sądowa – otwierana przez zawarcie umowy między stronami o oddanie sprawy sądowi, z czasem zastąpiono ją jednostronnym pozwaniem (składano pozew prywatny – mannitio – w domu krzywdziciela dokonywał tego powód)
§ 2 – Proces zwyczajny
I. PROCES SĄDOWY
pozew sądowy (bannitio) – wydawany przez sędziego na podstawie skargi pokrzywdzonego, było to formalne wezwanie na rozprawę, pierwotnie ustne
pozew pisemny – dopiero w późnym średniowieczu, forma: oznaczenie sędziego, imię i nazwisko pozwanego, termin i miejsce rozprawy, imię i nazwisko powoda, treść skargi, data + miejsce wystawienia, pieczęć sądowa – sporządzano pozew pisemny w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach
II. ZASADY PROCESOWE
jedność procesu cywilnego i karnego – każdy proces był post. karnym, podziału skarg dokonano w Anglii najwcześniej (na karne i cywilne; w Europie podział na karne (żądanie ukarania p-cy), cywilne (domagały się zasądzenia odszkodowania lub zwrotu rzeczy) i mieszane (i odszkodowanie, i ukaranie p-cy) – podział ten od XIII w.
skargowość – podstawą wszczęcia procsu było tylko złożenie skargi przez powoda lub oskarżyciela
dyspozycyjność (rozporządzalność) – strony miały całkowitą swobodę w zakresie rozporządzania przedmiotem postępowania i czynnościami procesowymi
kontradyktoryjność (sporność) – proces to spór między stronami, sąd jest biernym obserwatorem, wydaje tylko orzeczenie
formalizm – przestrzeganie w trakcie postępowania przewidzianych przez prawo symboli, gestów i formuł, każda pomyłka = przegrany proces
ustność - w średniowieczu miażdżąco przeważał proces ustny, forma pisemna była wyjątkiem
jawność – proces był dostępny dla publiczności, mogli w nim wziąć udział wszyscy zainteresowani
III. STRONY PROCESOWE I ICH ZASTĘPCY
warunki bycia stroną – zdolność sądowa, zdolność procesowa (dawała prawo występowania)
zastępcy procesowi: ustawowi – reprezentowali stronę z mocy prawa – przysługiwali osobom fizycznym i prawnym; sądowi – wyznaczani z urzędu; umowni – generalni (dla całego procesu), szczegółowe i honorowe (krewni stron)
IV. TERMINY I ODROCZENIA (DYLACJE)
dylacje – przyczyny usprawiedliwionego odroczenia rozprawy – zwyczajne – sąd musiał się na nie obligatoryjnie zgodzić – choroba, siła wyższa, służba publiczna, udział w pielgrzymka, równoległa rozprawa o większy majątek w innmym sądzie; nadzwyczajne – zależały od swob. woli sądu i stron: poroz. stron odraczające rozprawę, zawieszenie sprawy przez sąd
V. ROZPRAWA. WYROK
przedstawienie skargi przez powoda – poprzedzane przysięgą, stwierdzającą, że nie wnosi się jej lekkomyślnie, potem tangano – wezwanie do odpowiedzi na skargę
replika – pozwany odpowiadał na zarzuty powoda, mógł się od niej uchylić tylko z ważnych przyczyn prawnych (dylacji i ekscepcji)
wyrok końcowy (merytoryczny, bezwarunkowy) – powodowało go uznanie skargi przez pozwanego lub jej odrzucenie na podstawie niepodważalnego dla sądu świadectwa
wyrok końcowy (dowodowy, warunkowy) – wydawano go, gdy pozwany zaprzeczył skardze, postanawiano w nim o stronie mającej przeprowadzić dowód, środkach dowodowych i konsekwencjach postępowania dowodowego
VI. POSTĘPOWANIE DOWODOWE. ŚRODKI DOWODOWE
bliższość w dowodzie – przeważnie przysługiwała pozwanemu, chyba że schwytano go na gorącym uczynku
przysięga własna – składana tylko osobiście przez stronę (mającą bliższość w dowodzie) – zeznanie z powołaniem się na Bogai krzyż święty; oczyszczająca – składał ją pozwany; oskarżająca – składał ją powód
przysięga ze współprzysiężnikami – współprzysiężnicy nie składali przysięgi, a jedynie potwierdzały przysięgę strony; liczba współprzys. 2-72; nie mogli być nimi infamisi i osoby skazane za krzywoprzysięstwo
świadkowie – składali zeznania w formie przysięgi, dla ważności świadectwa wymagano 2-3 świadków, świadkiem mogła być osoba wolna pos. odp. majątek (nie kobiety i dzieci, nie krzywoprzysiężcy)
dokumenty – publiczne – sporządzane przez upoważnione osoby urzędowe, niepodważalne co do treści i autentyczności; prywatne – sporządzane ręką prywatną i przy świadkach; podważalna moc dowodowa
świadectwa urzędowe – obdukcja zwłok, opinia rzeczoznawcy, sprawozdania woźnych z wizji lokalnych
ordalia (iudicia Dei, sądy boże) – środek dowodowy oparty na przeświadczeniu ludzi, że najlepiej rozstrzyga sprawę bezpośredni sąd Boży – Bóg nie dopuści do krzywdy niewinnego; ordalia dopuszczane były już w leges barbarorum, zabronione przez Innocentego III w 1215 na soborze laterańskim
ordalia jednostronne – próby zimnej i gorącej wody, poświęconego kęsa chleba i sera, komunii, rozpalonego żelaza i marów, losowanie
ordalia dwustronne – próba krzyża i pojedynek
próba zimnej wody – związywano oskarżonego i wrzucano do wody - jeśli tonął, uznawano go za niewinnego
próba gorącej wody – wkładano gołą rękę do kociołka wrzącej wody i wydobywano przedmiot – brak oparzeń = brak winy
próba losowania – odwoływała się do ręki Boskiej, która kieruje przeznaczeniem
próba poświęconego kęsa sera i chleba / próba komunii – przełknięcie bez zakrztuszenia się poświęconych pokarmów
próba rozpalonego żelaza – przeniesienie w rękach rozpalonego żelaza przez 3-10 kroków, lub przejście po rozżarzonych lemieszach – w wypadku upuszczenia przedmiotu lub ominięcia lemieszy – sprawa była prezegrana, pozostali jeśli nie mieli bąbli po trzech dniach (byli ten czas związani), wygrywali sprawę
próba marów – oskarżony o zabójstwo trzykrotnie obchodził zwłoki na kolanach, całować je za każdym razem, wywoływać nazwisko zabitego i składać przysięgę swojej niewinności – jeśli rany ofiary się nie zmieniły, to oskarżony niewinny
próba krzyża – strony stawały pod krzyżem z podniesionymi rękami, kto wcześniej je opuścił – przegrywał
pojedynek – najpopularniejszy – wiadomo o co chodzi
VII. NAGANA WYROKU
nagana wyroku – występowała z nią strona niezadowolona, lub jakakolwiek osoba uczestnicząca w postępowaniu sąd., musiała zawierać zarzut, że proponujący jego treść świadomie złamał prawo, przedstawiano projekt swojego wyroku
§ 3 – Postępowanie z urzędu
I. POSTĘPOWANIE ARBITRALNE
p. arbitralne – rodzaj najdawniejszego procesu wszczynanego z urzędu, stosowany przy p-stwach publicznych, ściganych przez króla i jego urzędników, nie opierało się na ścisłych formach procesowych
przebieg – proces ten wdrażano od razu po uzyskaniu informacji o popełnieniu p-stwa, tryb był przyspieszony, ukaranie sprawcy zależało od uznania monarchy, kara była arbitralna
II. POSTĘPOWANIE RUGOWE
geneza – narodziło się w mon. frankońskiej, stosowane w p-stwach publ. i pryw., jeśli żadna z zainteresowanych stron nie wystąpiła ze skargą
przebieg we Francji – urzędnicy na danym terenie wybierali rugowników spośród mieszkańców, którzy ujawniali nie wykryte do tej pory p-stwa, oskarżony mógł oczyścić się przysięgą lub poddać się ordaliom
przebieg w Anglii – podstawą wszczęcia postęp. była zła fama publiczna, badali to sędziowie i szeryfowie, oraz przysięgli – po 12 z każdej setni, po 4 z każdej wsi, oskarżony mógł się oczyścić poprzez próbę zimnej wody
§ 4 – Postępowanie szczególne
I. PROCES WYDOBYWCZY
proces wydobywczy – stosowany w postępowaniu o zwrot skradzionej rzeczy ruchomej, którą odnaleziono u osoby trzeciej (gonienie śladem)
interiatio – licowanie rzeczy, powód ujmował rzecz i oświadczał że została mu skradziona – wdrażane to było jeśli w ciągu 3 dni nie odnaleziono skradzionej rzeczy – w przeciwnym wypadku można ją było po prostu zabrać
II. PROCES PRZECIWKO SCHWYTANEMU NA GORĄCYM UCZYNKU I ZABITEMU
szczegóły – jeśli p-ca złapany został na gorącym uczynku, doprowadzano go przed sędziego, jeśli zaś zabito go po złapaniu na gorącym uczynku, należało do sądu przynieść ciało zabitego
III. PROCES GOŚCINNY
szczegóły – rozwinął się w prawie miejskim, gościem był każdy, kto mieszkał na tyle blisko, że mógł przybyć do sądu w ciągu 1 dnia, sprawę rozpatrywano tego samego dnia, wyrok zapadał przed zachodem słońca,
IV. PROCES PRZECIWKO SZKODLIWYM LUDZIOM
szczegóły – wszczynany z urzędu, ze skargą przeciwko szkodliwym ludziom mógł wystąpić każdy
V. PROCES O ZBIEGŁYCH PODDANYCH
szczegóły – dotyczył odzyskiwania zbiegłych od pana chłopów i zbiegłych do innej prowincji
§ 5 – Postępowanie zapobiegawcze
I. POSTĘPOWANIE ZABEZPIECZAJĄCE
szczegóły – rozwinięte głównie w prawie miejskim, było pomocnicze do post. zwyczajnego, zabezpieczało wykonalność przyszłego wyroku, dwa rodzaje: dotyczące osób (nie posiadały mieszkania, podejrzani byli o możliwość ucieczki, marnotrawcy, cudzoziemcy); dotyczące mienia (zasekwestrowany majątek); skargę wnosił wierzyciel
II. POSTĘPOWANIE UPADŁOŚCIOWE
szczegóły – służyło wydowbywaniu wierzytelności od upadłych dłużników, oprócz spłacenia długu podlegali oni karze
§ 3 – Postępowanie egzekucyjne
geneza – sam wyrok nie był tytułem egzekucyjnym, powód musiał od pozwanego w drodze formalnej umowy uzyskać przyrzeczenie dopełnienia wyroku, jeśli dłużnik odmawiał umowy, mógł być wyjęty spod prawa; jeśli nie wypełnił przyrzczenia, powód domagał się od sędziego przejęcia władzy nad osobą dłużnika
prawo późnośredniowieczne – egzekucja prywatna zanikła całkowicie, a już sam wyrok stanowił tytuł egzekucyjny, w razie nieskuteczności egzekucji majątkowej wdrażano egzekucję osobistą