Kodeks cywilny. Komentarz
red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski
Rok wydania: 2008
Wydawnictwo: C.H.Beck
Wydanie: 5
Komentowany przepis
Art. 385. [Sprzeczność z umową, wykładnia] § 1. W razie sprzeczności treści umowy z wzorcem umowy strony są związane umową.
§ 2. Wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta.
1. Przepis § 1 rozstrzyga o pierwszeństwie postanowień umowy, uzgodnionych w toku pertraktacji prowadzących do jej zawarcia, przed postanowieniami wzorca. Rozwiązanie to stanowi odzwierciedlenie zasady, iż o treści stosunku prawnego wynikającego z umowy rozstrzyga przede wszystkim wola stron (por. np. uchw. SN z 3.7.1991 r., OSN 1992, poz. 41; orz. SN z 26.11.1991 r., III CZP 121/91, OSN 1992, Nr 6, poz. 99; z 27.10.1992 r., I CRN 146/92, OSN 1993, Nr 5, poz. 88; z 19.3.2002 r., IV CKN 885/00, OSN 2003, Nr 3, poz. 35; zob. też orz. SA w Białymstoku z 14.12.2005 r., I ACa 670/05, Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Białymstoku 2005, Nr 4, poz. 3).
2. Uregulowanie § 1 należy rozumieć w ten sposób, że w przypadku "sprzeczności" indywidualnie uzgodnionych postanowień umowy z postanowieniami wzorca (przepis nie znajduje zastosowania w przypadku "wewnętrznej" sprzeczności kilku równocześnie stosowanych wzorców, por. M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 617), strony nie są związane tymi właśnie postanowieniami wzorca (niezależnie od tego, czy postanowienie wzorca jest korzystniejsze dla adherenta od postanowienia indywidualnie uzgodnionego), natomiast w pozostałej części, "nie sprzecznej" z umową, pozostaje on w mocy (tak np. Radwański 2006, s. 156; K. Zagrobelny, w: Gniewek, Komentarz KC, 2006, s. 591; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 618; odmiennie, jak się wydaje, E. Łętowska, Ochrona 2001, s. 93, która stwierdza, że w przypadku sprzeczności "wzorzec nie stał się skuteczny").
3. Wykładnia postanowień wzorców dokonywana winna być wedle wskazówek zawartych w art. 65 § 1 (w orzecznictwie reprezentowany jest pogląd, że wzorce należy wykładać tak jak przepisy prawa, por. orz. SN z 12.12.1997 r., III CZP 65/97,OSN 1998, Nr 4, poz. 55; z 8.8.2001 r., I CKN 18/99, OSN 2002, Nr 5, poz. 64), a odnoszących się do oświadczeń woli skierowanych do adresata (co oznacza zaostrzenie obowiązków osoby składającej oświadczenie, por. M. Piekarski, w: Komentarz 1972, t. 1, s. 185). Wyłączenie tych wzorców z zakresu konsensu stron wyklucza sięganie do uregulowania art. 65 § 2, formułującego zasady wykładni umów (tak E. Łętowska, Ochrona 2001, s. 94; K. Zagrobelny, w: Gniewek, Komentarz KC, 2006, s. 591; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 614; odmiennie orz. SN z 22.7.2005 r., III CZP 49/05, niepubl.). O wykładni wzorców zob. zwłaszcza M. Lemkowski, Materialna ochrona, s. 73 i nast.
4. Przepis § 2 zd. 1 nakłada na proponenta obowiązek sformułowania wzorca "jednoznacznie i w sposób zrozumiały" (zasada transparentności wzorca o charakterze powszechnym, dotycząca wszystkich wzorców). Sankcją uchybienia temu obowiązkowi jest po pierwsze, możliwość uznania, że wzorzec nie został "doręczony" (art. 384 § 1), albo brak było możliwości "łatwego" zapoznania się z nim (art. 384 § 2), po drugie, ryzyko zastosowania reguły wykładni contra proferentem (art. 385 § 2 zd. 2; zob. orz. SN z 10.12.2003 r., V CK 35/03, MoP 2006, Nr 3), wreszcie, po trzecie, możliwość uznania konkretnego postanowienia za niedozwolone postanowienie umowne w rozumieniu art. 3851 (tak E. Łętowska, Ochrona, s. 94). Postanowienie ustawy w tym względzie nie jest jednoznaczne stąd rozbieżność poglądów w kwestii sankcji, bliżej zob. M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 609-610.
5. Pojęcie "jednoznaczność" odnosi się do treści sformułowań użytych we wzorcu (powinny one zostać sformułowane jasno, w sposób niebudzący wątpliwości, czyli właśnie "jednoznacznie" - bliżej zob. M. Lemkowski, Materialna ochrona, s. 68; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 607). To samo odnosi się wprawdzie do wymogu, by wzorzec był sformułowany "w sposób zrozumiały" (co do tego wymogu zob. bliżej M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 607), ale pod tym określeniem rozumieć należy także wymogi co do formy wzorca. Tak więc wzorzec "zrozumiały" to taki, który jest czytelny ze względu na sposób sporządzenia dokumentu, wielkość czcionki, język tekstu (jeżeli nie umówiono się inaczej, wzorzec zaproponowany w Polsce, przynajmniej konsumentowi, powinien być sformułowany w języku polskim - por. art. 7 ustawy z 7.10.1999 r. o języku polskim - Dz.U. Nr 90, poz. 999 ze zm.), wreszcie sposób udostępnienia (możliwość zapoznania się z wzorcem w określonym miejscu, ze względu na panujące tam warunki); zob. też E. Łętowska, glosa do orz. NSA z 21.2.2000 r., II SA 1707/99; OSP, Nr 12, poz. 183.
6. Pojęcia "jednoznaczności" i "zrozumiałości" powinny być zrelatywizowane do poziomu przeciętnego adresata wzorca (M. Bednarski, System PrPryw, t. 5, s. 608 i tam cyt. autorzy; zob. też orz. z 16.10.2002 r., IV CKN 1337/00, niepubl.). Tym adresatem, w zależności od okoliczności, może być albo konsument, albo przedsiębiorca, albo wreszcie osoba niemieszcząca się w żadnej z tych kategorii (nakaz wyrażony w § 2 zd. 1 odnosi się do wszystkich przypadków posługiwania się w obrocie wzorcami). W przypadku konsumenta wskazane jest jednak uwzględnienie wiedzy i doświadczenia konkretnego konsumenta (zob. bliżej E. Łętowska, Ochrona 2001, s. 49, 88-89; odmiennie M. Jagielska, Niedozwolone klauzule, s. 699, która wskazuje na konsumenta "rozsądnego"; tak też K. Kruszewska-Sobczyk, M. Sobczyk, Niedozwolone klauzule w umowach zawieranych przez konsumenta, R. Pr. 2004, Nr 4; K. Zagrobelny, w: Gniewek, Komentarz KC, 2006, s. 591).
7. W § 2 zd. 2 zawarto nakaz tłumaczenia postanowień "niejednoznacznych" (przez co należy rozumieć, jak sądzę, także postanowienia "niezrozumiałe"; tak też M. Lemkowski, Materialna ochrona) na korzyść konsumenta, zgodnie z dosyć powszechnie przyznawanym, tak w doktrynie, jak i w orzecznictwie, szczególnym znaczeniem regule in dubio contraproferentem (tak np. Łętowska, Wzorce, s. 219; Z. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992, s. 134; A. Szpunar, glosa do orz. SN z 13.3.1981 r., IV CR 88/81, OSP 1982, Nr 9-10, poz. 177; zob. też uchw. SN z 6.12.1975 r., III CZP 44/75, OSN 1976, Nr 7-8, poz. 153; orz. SN z 12.12.1997 r., III CZP 65/97, OSN 1998, Nr 4, poz. 55; orz. SA w Gdańsku z 20.8.1992 r., I AGCR 142/92, OSA 1993, Nr 1, poz. 11; orz. SA w Łodzi z 28.2.1996 r., I ACr 37/96, OSA 1996, Nr 9, poz. 43; orz. SA w Warszawie z 8.7.1997 r., I ACa 181/97, PG 1998, Nr 5, s. 41; orz. SR w Głogowie z 11.5.1993 r., PB 1994, Nr 4, s. 96). Zasada ta znajduje zastosowanie do wszelkich postanowień wzorców i klauzul umownych zaczerpniętych z wzorca (tak E. Łętowska, Ochrona 2001, s. 95).
8. W doktrynie zakwestionowano zasadność ograniczenia zakresu zastosowania sankcji wyrażonej w regule in dubio contraproferentem tylko do umów konsumenckich (tak np. E. Łętowska, Ochrona 2001, s. 95; M. Jagielska, Niedozwolone klauzule, s. 699). Wobec utrwalenia się tej zasady w dotychczasowym orzecznictwie (zob. np. orz. SN z 12.12.1997 r., III CZP 65/97, OSN 1998, Nr 4, poz. 55; z 8.8.2001 r., I CKN 18/99, OSN 2002, Nr 5, poz. 64) można oczekiwać, że znajdzie ona jednak zastosowanie także w obrocie niekonsumenckim, chociażby w drodze analogii (tak np. C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 145; M. Lemkowski, Materialna ochrona, s. 69; M. Spyra, F. Wejman, Zasady wykładni bankowych wzorców umów, PB 2000, Nr 11, s. 63; K. Zagrobelny, w: Gniewek, Komentarz KC, 2006, s. 591; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 616).
9. Dyrektywa in dubio contra proferentem znajduje zastosowanie w każdym przypadku kontroli wzorca, tak incydentalnej, jak i abstrakcyjnej (tak np. M. Jagielska, Niedozwolone klauzule, s. 699; M. Lemkowski, Materialna ochrona, s. 76; krytycznie np. P. Podorecki, F. Zoll, Ochrona konsumenta. Opracowanie analityczne, s. 139; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 650).
10. Przepis art. 385 KC nie ma zastosowania do oceny ważności i mocy wiążącej postanowień regulaminu pracy i innych wewnątrzzakładowych aktów prawnych (orz. SN z 29.6.2000 r., I PKN 715/99, OSNP 2002, Nr 1, poz. 9).
Popiołek