Laryngektomia to zabieg częściowego lub całkowitego usunięcia krtani. Zabieg ten pozbawia chorego fałdów głosowych, najistotniejszej dla mowy części anatomicznej krtani, które umożliwiają przekształcenie strumienia wydychanego z płuc powietrza w falę dźwiękową, czyli zamianę zjawiska fizycznego w zjawisko fizjologiczne. Zabieg ten nie pozbawia chorego możliwości komunikacji językowej, gdyż istnieją sposoby wykształcania głosu i mowy zastępczej.
Leczenie chorych po całkowitym usunięciu krtani powinno mieć charakter kompleksowy. Poza leczeniem chirurgicznym niezbędna jest rehabilitacja logopedyczna i psychoterapia, którą należy rozpoczynać już w okresie przedoperacyjnym, gdyż im lepszy stan psychiczny chorych po laryngektomii, tym lepszy efekt rehabilitacji i związany z tym szybszy powrót do normalnego życia w społeczeństwie.
Istotą rehabilitacji laryngektomowanych jest nauczenie ich wytwarzania głosu i mowy zastępczej, które polega na:
- wytworzeniu bani zapasowego powietrza w przełyku,
- wykorzystaniu fizjologicznego odruchu dźwięcznego odbijania się (ructus), w wyniku którego powstaje odpowiednie ciśnienie powietrza, umożliwiające wprawienie w ruch określonych struktur anatomicznych zastępujących wiązadła głosowe.
Rolę krtani (właściwego generatora dźwięków) mogą przejąć różne struktury anatomiczne zlokalizowane w obrębie gardła i przełyku. W rehabilitacji mowy i głosu po całkowitym usunięciu krtani ważne jest wytworzenie pseudogłośni. W zależności od umiejscowienia pseudogłośni wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje mowy zastępczej: przełykową i gardłową.
Mowa przełykowa:
- rolę generatora dźwięku przejmują fałdy śluzówki przełyku,
- pseudogłośnia zlokalizowana jest w przełyku,
- głos ma nienaturalnie niskie brzmienie, jest stosunkowo niski i ma małą rozpiętość,
- pozwala na przekazywanie treści semantycznych, ale ogranicza przekazywanie treści emocjonalnych (C. Tarnowska i in., 1982),
- czynność mówienia jest męcząca, zmusza to chorego do częstych przerw w toku wypowiedzi,
- rehabilitacja trwa długo i jej efektywność jest stosunkowo nie wysoka (12-24% rehabilitowanych opanowuje mowę przełykową w stopniu bardzo dobrym, a aż 33-54% nie jest w stanie w ogóle jej opanować).
Mowa gardłowa:
- pseudogłośnia znajduje się w gardle środkowym, między tylną ścianką gardła a nasadą języka,
- głos pacjenta jest skrzeczący i powstaje z widocznym wysiłkiem,
- jest stosunkowa mało ekonomiczna, chociaż dobrze rozumiana przez otoczenie,
- opanowuje ja około 10% chorych.
Przy odpowiedniej rehabilitacji około 60-70% chorych po całkowitym usunięciu krtani jest w stanie wytworzyć głos zastępczy – przełykowy lub gardłowy. (A Pruszewicz 1992)
Oprócz wymienionych rodzajów mowy zastępczej wyróżnia się jeszcze mowę przetokową( przetokowo-przełykową i przetokowo-gardłową):
- warunki anatomiczne uzyskuje się dzięki zabiegom chirurgicznym (miotomia), które polegają na wytworzeniu przetok głosowych i zastosowaniu odpowiednich protez,
- mowa przetokowa ma przyjemniejsza barwę dźwięku, dłuższy czas fonacji, lepsze zaznaczenie melodii, większą płynność wypowiedzi,
- potrzebny jest stosunkowo krótki czas rehabilitacji niezbędny do jej wytworzenia.
Krtań jest to rodzaj rury, przechodzącej ku dołowi w tchawicę, a ku górze otwierającej się do jamy gardłowej. W czasie spokojnego oddychania znajduje się na wysokości 5 kręgu szyjnego. Od góry krtań jest zawieszona na kości gnykowej. Szkielet krtani składa się z pięciu chrząstek. Podstawę stanowi chrząstka pierścieniowa, obejmująca całą krtań. Z przodu jest wąska, w tyle mocno się rozszerza. Z tyłu osadzone są na niej chrząstki nalewkowate, umieszczone symetrycznie. Każda chrząstka nalewkowa ma u podstawy dwa wyrostki:
- głosowy, zwrócony ku środkowi krtani, stanowią przyczepy wiązadeł głosowych;
- mięśniowy, do którego przyczepione są mięśnie zsuwające i rozsuwające głośnię.
Chrząstki nalewkowe mogą przechylać się w różnych kierunkach i wykonywać częściowy obrót dookoła swej osi. Są one najruchliwszą częścią aparatu krtaniowego.
Chrząstka tarczowa osłania przód i boki krtani. Z przodu się znacznie uwypukla, zwłaszcza u mężczyzn, u których tworzy tzw. jabłko Adama. Za pomocą wyrostków łączy się z kością gnykową w górze i chrząstką pierścieniowatą w dole. Tuż nad tarczowatą znajduje się chrząstka nagłośniowa, która w chwili łykania przechyla się do tyłu, zakrywając wylot krtani i tworząc pomost, po którym pokarm przesuwa się do leżącego za krtanią przełyku.
Rusztowanie krtani pokryte jest wewnątrz tkanką mięśniową i błoną śluzową. Błona ta tworzy dwie pary fałdów poprzecznych. Dolna para to więzadła głosowe, górna to fałszywe więzadła głosowe.. Właściwe więzadła głosowe są narządem bardzo ruchliwym. Z przodu przyczepione są do chrząstki tarczowatej – szpara między nimi to głośnia, a z tyłu do chrząstek nalewkowatych. O położeniu więzadeł głosowych decydują ruchy mięśni: zamykających i otwierających oraz wydłużających i skracających głośnię.
Głośnię zamyka para mięśni pierścienno-nalewkowych bocznych i międzynalewkowych, a otwiera para mięśni pierścienno-nalewkowych tylnych. Skurcz mięśni głosowych skraca i napina fałdy głosowe. Natomiast mięśnie pierścienno-tarczowe wydłużają i napinają.

Rehabilitację głosu i mowy laryngektomowanych należy rozpoczynać zaraz po zagojeniu się ran po zabiegu chirurgicznym. Najpierw zawsze podejmuje się próby wykształcenia głosu i mowy przełykowej lub gardłowej, co daje szansę opanowania naturalnej mowy zastępczej. Decyzję o zastosowaniu protez i różnych urządzeń elektronicznych podejmuje się dopiero wtedy, gdy zostaną wykorzystane wszystkie możliwości opanowania naturalnej mowy zastępczej i nie przyniosą one rezultatu.
Do wykształcenia mowy zastępczej (przełykowej i gardłowej) wykorzystuje się metody klasyczne, a mowy przetokowej metody chirurgiczne.
Metody klasyczne:
1. Metoda aspiracji (Seemana):
- wprowadzenie powietrza do przełyku odchylając głowę do tyłu,
- szybkie pochylanie się całym tułowiem do przodu, z jednoczesnym uciskaniem rękami klatki piersiowej,
- odbicie powietrza.
2. Metoda Sterna:
- wprowadzenie powietrza za pomocą napojów gazowanych lub połykanie go.
3. Metoda iniekcji:
- wprowadzenie powietrza do przełyku za pomocą strzykawki i jednoczesny pomiar zmian ciśnienia odpowiednim przyrządem,
- rejestrowanie ciśnienia powietrza w przełyku w czasie mówienia.
4. Metoda insuflacji:
- wprowadzanie powietrza do przełyku (do 50 ml) przez zgłębnik lub balon Pulitzera.
5. Metoda Cornuta:
- nabieranie dużej ilości powietrza do jamy ustnej,
- wypchanie policzków,
- mocne zaciśnięcie warg i wypowiadanie głosek wybuchowych z przydechem.
6. Metoda wokalistyczna Mitrinowicz (wykorzystuje umiejętność podparcia oddechowego (appoggio):
- jednoczesne napinanie mięśni wdechowych i wydechowych, co umożliwia wydłużenie fazy wydechowej i wessanie powietrza do przełyku,
- połączenie z ćwiczeniami artykulacji.
Metody chirurgiczne:
1. Wytworzenie przetok głosowych (chorzy mówią bezpośrednio po zagojeniu ran).
2. Założenie protezy wentylowej dzięki czemu nie trzeba z chorymi prowadzić ćwiczeń kształtujących umiejętność wprowadzania powietrza do przełyku, co znacznie skraca czas rehabilitacji.
WIEK DZIECKA ARTYKULACJA GŁOSEK

pierwsze miesiące życia powstają przypadkowe dźwięki tzw. głużenie

ok. 6 miesiąca życia powtarzanie usłyszanych dźwięków tzw. gaworzenie

1-2 rok życia pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, baba,dziecko wymawia samogłoski ustne: a, o, e, i, u, y oraz spółgłoski: p, b, m, d, t, n , a także zmiękczone: pi, bi, mi

2-3 rok życia pojawiają się proste zdania,dziecko wymawia samogłoski nosowe: ę, ą i spółgłoski: w, f, wi, fi, ś, ź, ć, dź, ń, l, li, k, g, ch, ki, gi, chi, j, ł, pojawiają się spółgłoski s, z, c, dz

4-5 rok życia pojawia się głoska r oraz głoski: sz, ż, cz, dź

5-6 rok życia utrwalane są głoski: sz, ż, cz, dż

7 rok życia technika mówienia opanowana

1. Budowę i sprawność narządów artykulacyjnych (wargi, język, podniebienie miękkie, twarde, zgryz, zęby, żuchwa).
2. Czynności fizjologiczne w obrębie narządów mowy (odgryzanie, gryzienie, żucie, połykanie)
3. Tempo mowy (normalne, zwolnione, szybkie).
4. Oddychanie (nawyk oddychania nosem czy ustami, czy oddech jest równy, rytmiczny, harmonijny, ile trwa faza wdechu i wydechu).
5. Płynność mowy (powtarzanie sylab, wyrazów, głosek, niemożność rozpoczęcia wypowiedzi – bloki, itp.).
6. Prozodię mowy ( rytm , melodię, akcent).
7. Słuch fizjologiczny (możliwość rozumienia mowy i szeptu – norma: szept słyszany z odległości co najmniej 6m.).
8. Słuch fonematyczny (umiejętność różnicowania głosek o zbliżonych cechach artykulacyjnych i akustycznych w izolacji, sylabach, wyrazach oraz analizy i syntezy słuchowej wyrazów).
9. Rozumienie mowy:
- pojedynczych słów – nazwy przedmiotów, zjawisk, czynności, stosunki przestrzenne, czasowe, wielkościowe;
- prostych połączeń słownych (rozumienie struktur gramatycznych);
- zdań złożonych (rozumienie struktur składniowych).
10. Nadawanie mowy (mówienie):
- w aspekcie fonetycznym (ustalenie zasobu dźwięków, czyli ustalenie w jaki sposób dziecko realizuje poszczególne głoski);
- w aspekcie leksykalnym (ustalenie zasobu słownictwa czynnego);
- w aspekcie gramatycznym (umiejętność stosowania form fleksyjnych, budowania struktur zdaniowych);
- w aspekcie ekspresyjnym (ocena prozodii mowy, tempa i płynności).

» Logopedyczne zestawienie klasyfikacji zaburzeń mowy

1. Zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi (głuchota, niedosłuch)
- alalia
- dyslalia
- oligofazja
2. Zaburzenia mowy związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych
- dysglosja (zaburzenie realizacji fonemów)
- mowa bezkrtaniowców, giełkot, jąkanie (zaburzenie realizacji ciągu fonicznego)
- anartria i dysartria (zaburzenie realizacji fonemów i ciągu fonicznego
3. Zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego
- afazja
- dysfazja
- schizofazja