Psychologia
Psychologia, nauka zajmująca się powstawaniem i przebiegiem procesów psychicznych człowieka, jego świadomością, stanami emocjonalnymi, procesami związanymi z poznaniem, rolą zmysłów, doświadczeniem wewnętrznym, wyobrażeniami oraz regulatorami stosunków człowieka z otoczeniem i zasadami ich funkcjonowania.
Do połowy XIX w. psychologia rozwijała się w ramach filozofii, następnie wyodrębniała się jako jedna z dyscyplin nauki.
Nastąpiło zróżnicowanie kierunków jej badań oraz podział na:
psychologię ogólną, zajmującą się analizą zjawisk psychicznych:
ich rodzajami i klasyfikacją,
strukturą,
wzajemnymi relacjami aktów psychicznych w granicach stanów, od których zależy tzw. normalny przebieg czynności ludzkich,
odchyleniami od normy,
możliwościami zapobiegania owym odchyleniom i ich przezwyciężania.
2) psychologię rozwojową, zajmującą się ogólnymi prawami rozwoju psychicznego oraz czynnikami, które dają się wyróżnić i od których rozwój ten jest zależny. W ramach tej dyscypliny szczególne miejsce zajmuje psychologia rozwojowa dziecka.
3) psychologię społeczną, zajmującą się wpływem zjawisk psychicznych na zachowania międzyludzkie w grupach społecznych oraz oddziaływaniem na te zachowania warunków ekonomicznych, kulturowych, politycznych itp.
4) psychologię fizjologiczną, obejmującą takie zagadnienia, jak: rozwój filogenetyczny i ontogenetyczny psychiki związany ze stanem układu nerwowego, fizjologicznym podłożem procesów postrzegania (percepcji), pamięci, uwagi, uczenia się, uczuć, zmęczenia, snu itp. Dla tej gałęzi psychologii wielkie znaczenie mają neurofizjologia i endokrynologia, ona zaś sama odgrywa ważną rolę w gałęziach psychologii stosowanej, takich jak: psychologia pracy, psychologia wychowania, psychologia kliniczna.
5) psychologię defektologiczną (defektologia), zajmującą się rozwojem, życiem psychicznym i problemami ludzi niepełnosprawnych, głuchoniemych, niewidomych, dzieci z porażeniem mózgowym, itp.
6) inne, np. psychologia prawa, psychologia reklamy, psychologia eksperymentalna, psychologia postaci, psychologia dynamiczna, psychologia głębi, psychologia różnic indywidualnych, psychologia twórczości, i in.
Świadomość.
1) w medycynie stan fizjologiczny ośrodkowego układu nerwowego uwarunkowany prawidłową czynnością kory mózgowej i układu siatkowatego, charakteryzujący się zachowaniem orientacji co do miejsca, czasu, sytuacji. Najwyższy stopień przytomności. Zaburzenia świadomości opisano pod hasłem przytomność.
2) termin psychologiczny używany w wielu znaczeniach
a) zdolność do zdawania sobie sprawy z własnego zachowania.
b) najwyższy poziom rozwoju psychicznego człowieka umożliwiający odzwierciedlenie rzeczywistości.
c) stan przytomności, czuwania, odbierania bodźców.
d) zdolność do przeżywania doznań i stanów emocjonalnych.
3) "pojęcie pierwotne" w filozofii, którego znaczenie wyjaśnia się w trakcie użycia, podobnie jak "pojęcia pierwotne" matematyki wyjaśniają się w trakcie ich stosowania. Oznacza (w przybliżeniu) przytomność, zdolność do celowej orientacji i odczuwania, stanowi podstawę tworzenia wiedzy i zapamiętywania. Jako samoświadomość jest specyficzną gatunkową cechą człowieka.
Zgodnie z ustaleniami fenomenologii, świadomość jest zawsze intencjonalna, nakierowana na jakiś materialny lub abstrakcyjny przedmiot i powiązana z odczuciem "ja".
W doktrynach religijnych bywa kojarzona z duszą. W wielu indyjskich systemach religijno-filozoficznych została utożsamiona z absolutem (Brahmanem), stanowiąc jego statyczny i dynamiczny aspekt, a także z bytem (sat-cit). W filozofii zachodniej do tych koncepcji zbliżają się np.: filozoficzne idee F. Hegla i J.G. Fichtego.
Pojęcie świadomości przeciwstawiane jest z reguły pojęciu przyrody, ciała i materii, co wiąże się na ogół z tzw. "problemem psychofizycznym" (mind-body problem), polegającym na pytaniu o pierwotność, autonomiczność i zależność od siebie tych dwóch kategorii.
W poglądach filozoficznych typu materialistycznego (np.: J. La Mettrie, P.H. Holbach, marksizm) twierdzi się, że świadomość jest pochodną funkcją materii (przyrody, ciała).
W innych systemach przyjmuje się, że albo materia (przyroda, ciało) pochodzi od świadomości (np.: Platon, Plotyn, św. Augustyn), albo jest kategorią niezależną, chociaż skorelowaną ze stroną cielesną (np.: Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu, Kartezjusz).
Współczesne badania nad świadomością angażują takie dziedziny wiedzy, jak: psychologia, filozofia, biologia (neurofizjologia), psychiatria i fizyka.
Poznanie.
Proces zmysłowo-psychiczny, intelektualny i doświadczalny, właściwy człowiekowi, mający na celu:
1) zdobywanie wiedzy o świecie i o samym sobie.
2) określenie stosunku do innych bytów, zjawisk i usytuowanie siebie wśród nich.
podjęcie działalności praktycznej i twórczej.
Poznanie stanowi jedną z podstawowych kategorii filozofii, a szczególnie teorii poznania i epistemologii, zajmujących się istotą poznania, procesami zdobywania przez człowieka wiedzy o rzeczywistości i o sobie samym, drogami do niej wiodącymi, jak też całokształtem tej wiedzy, jej sprawdzalnością, prawdziwością i użytecznością.
Współcześnie poznanie poza filozofią jest także przedmiotem badań szczegółowych: psychologii, naukoznawstwa, dydaktyki, rozumianych jako proces uczenia się, nauczania i zastosowania rezultatów poznania.
Układ nerwowy.
Zespół struktur w organizmie przewodzący impulsy w obrębie całego ciała oraz integrujący czynności innych układów. Podstawowym elementem strukturalnym układu nerwowego są komórki nerwowe - neurony. Układ nerwowy występujący u bezkręgowców jest już w dużym stopniu scentralizowany - składa się z mózgu i wzdłużnie położonego rdzenia kręgowego. Natomiast neurony i połączenia między nimi (synapsy) są w zasadzie identyczne z tymi występującymi u człowieka.
U zwierząt wyższych układ nerwowy osiągnął wysoki stopień rozwoju i specjalizacji. Pod względem czynnościowym możemy go podzielić na: somatyczny układ nerwowy - odpowiedzialny za ruchy odruchowe i podlegające świadomości zwierzęcia oraz autonomiczny układ nerwowy - odpowiedzialny za czynności niezależne od woli (np.: ruchy oddechowe, praca serca).
Obok tego podziału wyróżniamy też ośrodkowy (centralny) układ nerwowy - na który składają się mózg i rdzeń kręgowy oraz obwodowy układ nerwowy, który tworzą nerwy odchodzące od mózgu (nerwy czaszkowe) i rdzenia kręgowego (nerw rdzeniowy), tworzące zwoje i sploty.
Ewolucyjne zmiany układu nerwowego dotyczą przede wszystkim mózgu: w początkowych stadiach rozwoju powstaje jako pojedynczy pęcherzyk na końcu cewki nerwowej, później dzieli się na trzy odcinki: przodomózgowie, śródmózgowie i tyłomózgowie.
Pęcherzyki mózgowe różnicują się następnie na: kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie, móżdżek i tyłomózgowie (most, rdzeń przedłużony). W toku ewolucji z kresomózgowia powstają półkule mózgowe i płaty węchowe, z międzymózgowia szyszynka, oko ciemieniowe, oko i przysadka mózgowa, a z móżdżku rozwija się błędnik czyli ucho wewnętrzne.
U ryb wszystkie części mózgowia ułożone są liniowo, przodo- i międzymózgowie jest słabo rozwinięte. U płazów widoczny jest zaczątek rozwoju półkul mózgowych, natomiast u gadów widoczne są już dobrze rozwinięte półkule mózgowe i zaczątek kory mózgu. U ptaków wszystkie części mózgu dobrze rozwinięte za wyjątkiem międzymózgowia, charakterystyczny dalszy rozwój kory mózgowej, a u ssaków następuje już pełny rozwój wszystkich części mózgu, bardzo silnie rozwinięta kora mózgowa, osiągająca szczyt pofałdowania u człowieka.
Percepcja.
Proces poznawczy polegający na subiektywnym odzwierciedleniu przez człowieka przedmiotów, zjawisk i procesów. Proces spostrzegania przebiega dwupoziomowo:
1) poziom sensoryczno-motoryczny - ma charakter automatyczny i dokonywany jest przez narządy zmysłowe, najważniejsze z nich (wzrok, słuch, dotyk) odbierają bodźce, dzięki czemu rozpoznawane są np. dźwięki, kolory, szorstkość, gładkość.
2) poziom znaczeniowo-czynnościowy - występuje jako prostszy i bardziej złożony. Na prostszym poziomie odbieranym bodźcom nadawane jest znaczenie, np. można spostrzec człowieka, jego uśmiech. Na najbardziej złożonym poziomie percepcji możliwe jest nadawanie spostrzeżeniu pogłębionego znaczenia, tj. dostrzeganie tego, co przeżywa człowiek - jego uczuć, pragnień, postaw w stosunku do zjawisk itp.
Pamięć.
Jeden z podstawowych procesów psychicznych, dzięki któremu osobnik gromadzi informacje i zdobywa doświadczenie, co wpływa na jego aktualne zachowania. Do podstawowych funkcji pamięci należą: zapamiętywanie, przechowywanie i odpamiętywanie (przypominanie).
Zapamiętywanie polega na wytworzeniu w wyższych ośrodkach nerwowych śladu pamięciowego i kojarzeniu nowych informacji z wytworzonymi wcześniej śladami pamięciowymi. Przechowywanie to utrzymywanie się w układzie nerwowym zapamiętanego materiału. Odpamiętywanie polega na aktywizowaniu śladów pamięciowych i przybierać może formę przypomnienia, rozpoznania lub reprodukcji.
Ze względu na czas pamiętania, wyróżnia się: 1) pamięć bezpośrednią (krótkotrwałą) - pamiętanie bodźców bezpośrednio po ich zadziałaniu. 2) pamięć długotrwałą - pamiętanie bodźców, przedmiotów, czynności przez długi a czasem nieograniczony okres czasu.
W zależności od sposobu zapamiętywania wyróżnia się: 1) pamięć logiczną - zapamiętywanie materiału w formie myślowych struktur uwzględniających związki zachodzące między jego elementami; 2) pamięć mechaniczną polegającą na wiernym zapamiętaniu a następnie odtworzeniu danego materiału bez wnikania w jego sens.
U różnych osobników występować może zdolność do łatwego zapamiętywania określonego rodzaju bodźców i mamy wówczas do czynienia z różnymi typami pamięci. Najczęściej wyróżnia się typy: wzrokowy, słuchowy i ruchowy.
Cechy pamięci różniące osobników to:
trwałość - wiąże się z przechowywaniem zapamiętanego materiału i mierzona jest czasem, w którym się przechowuje;
szybkość - mierzona jest czasem lub liczbą powtórzeń potrzebnych do przyswojenia sobie materiału;
wierność (dokładność) - mierzona zgodnością odpamiętanego materiału z wcześniej zapamiętanym;
gotowość - łatwość przypominania sobie materiału wyrażana czasem potrzebnym danej jednostce na przypomnienie;
5) pojemność (zakres) określa ilość i różnorodność materiału, który może być zapamiętany.
Pamięć związana jest ze zjawiskiem zapominania polegającym na niemożności odpamiętania danego materiału. Zaburzenia pamięci spowodowane są najczęściej uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego, chorobami (np. psychozą depresyjną) lub zaburzeniami psychicznymi i dotyczyć mogą zarówno zapamiętywania, przechowywania jak i przypominania. Do najbardziej znanych zaburzeń należą amnezja, déjá vu.
Hormony kory nadnerczy, kortykosteroidy.
Część korowa nadnerczy trzy rodzaje hormonów:
1) mineralokortykosteroidy (aldosteron, dezoksykortykosteron - DOCA), które mają wpływ na gospodarkę sodu i potasu w ustroju, a pośrednio wody (aldosteronizm),
2) glikokortykoidy (kortyzon, kortyzol) uczestniczące w przemianie węglowodanów i tłuszczów, mające działanie przeciwalergiczne (alergia) i przeciwzapalne (reakcja zapalna),
3) androgeny, które wpływają na anabolizm białek oraz współdziałają w rozwoju drugorzędnych cech płciowych(cechy płciowe).
Czynność kory nadnercza regulowana jest na zasadzie mechanizmów zwrotnych przez układ podwzgórzowo - przysadkowy (ACTH).
Hormony.
Substancje wytwarzane w gruczołach wewnątrzwydzielniczych lub wyspecjalizowanych grupach komórek, przekazywane przez nie wprost do krwi, mające silne pobudzające lub hamujące działanie na procesy biochemiczne, poprzez które przejawia się ich regulacja i sterowanie czynnościami różnych tkanek i narządów.
Obecność hormonów jest niezbędna do prawidłowego przebiegu procesów życiowych (homeostaza). Hormony pełnią funkcje przekaźników informacji pomiędzy układem hormonalnym i nerwowym a resztą organizmu.
Pod względem chemicznym hormony stanowią niejednolitą grupę związków, dlatego można je podzielić na:
1) hormony o budowie białkowej - polipeptydy i oligopeptydy,
2) hormony steroidowe,
3) hormony będące pochodnymi aminokwasów.
Ad.1.
Do hormonów polipeptydowych należą hormony przedniego płata przysadki, choriongonadotropina (HCG) insulina, glukagon, parathormon, kalcytonina, relaksyna i hormony tkankowe.
Oligopeptydami są: neurohormony podwzgórza, wazopresyna (ADH), oksytocyna, angiotensyna, bradykinina.
Ad.2.
Hormony steroidowe można podzielić na:
a) 11- hydroksysterydy (hormony kory nadnerczy: kortyzol, kortyzon, aldosteron),
b) 11- dezoksysterydy (dezoksykortykosteron, gestageny - progesteron, androgeny - testoseron),
c) aromatyczne (estrogeny - estradiol).
Ad.3.
Pochodnymi aminokwasów są: tyroksyna, trójjodotyronina, adrenalina, noradrenalina, acetylocholina, serotonina, histamina.
Dla hormonów jest charakterystyczne działanie w małych stężeniach, a także niezużywanie się w reakcjach chemicznych.
Wpływ hormonów na procesy komórkowe przejawia się poprzez:
1) regulację aktywności lub produkcji enzymów komórkowych,
2) regulację transportu jonów i innych substancji (tj. glukoza) przez błony komórkowe,
3) oraz pośrednio przez wpływ na ilość substratów chemicznych we krwi dopływającej do określonych tkanek.
Hormony można podzielić również ze względu na sposób wydzielania na:
1) endokrynne - uwalniane bezpośrednio do krwi,
2) parakrynne - wydzielane pośrednio do krwi a bezpośrednio do tkanek (hormony tkankowe) ze względu na miejsce ich działania i właściwości (po dostaniu się do krwi ulegają szybko unieczynnieniu).
Dany hormon działa na komórkę jeśli ta posiada swoisty dla niego receptor. Jest to mechanizm, który decyduje o zasięgu działania określonego hormonu.
Adrenalina, suprarenina.
W terminologii amerykańskiej epinefryna, hormon istoty rdzennej nadnerczy oraz tkanki chromochłonnej ciałek przyzwojowych (należących do autonomicznego układu nerwowego), powstający w organizmie w sytuacjach stresowych. Jest niekiedy określana jako hormon 3 x f (z ang. fright, fight and flight), czyli hormon strachu, walki i ucieczki. Adrenalina należy do amin aktywnych, zw. katecholaminami. Jest pochodną aminokwasu fenyloalaniny, blisko spokrewnioną z noradrenaliną.
Adrenalina przekształca glikogen w glukozę, przez co podnosi poziom cukru we krwi, powoduje rozkład glikogenu mięśniowego do kwasu mlekowego, mobilizuje tłuszcz tkanki tłuszczowej przez aktywację lipazy, wywołuje skurcz naczyń tętniczych, z wyjątkiem naczyń wieńcowych serca, które rozszerza. Powoduje pobudzenie mięśnia sercowego, zwiększając wyrzut serca(wyrzucanie krwi z komór do tętnic). Wskutek zwężenia tętnic i zwiększenia wyrzutu serca podnosi skurczowe ciśnienie krwi.
Adrenalina hamuje ponadto skurcze mięśni gładkich (tkanka mięśniowa) przewodu pokarmowego, dróg oddechowych oraz dróg moczowych (noradrenalina działa tak samo, z tym że nie wpływa w ogóle na przemianę materii). W układzie nerwowym pośredniczy w przenoszeniu bodźców z włókien nerwowych do tkanek.
Stosowana jest jako lek w astmie, we wstrząsach i ostrych odczynach alergicznych. W laryngologii i stomatologii służy m.in. do zmniejszania krwawienia (silnie zwęża naczynia błon śluzowych). Używa się jej też w zabiegach resuscytacyjnych (reanimacja) przy zatrzymaniu czynności serca. Adrenalina jest pierwszym hormonem, który został otrzymany w stanie czystym - zsyntetyzował ją 1901 J. Takamine (1854-1922), chemik japoński pracujący w USA i Th.B. Aldrich.
Noradrenalina.
Według nomenklatury amerykańskiej norepinefryna, (HO)2C6H3-CH(OH)-CH2-NH2, neurohormon wytwarzany w rdzeniu nadnerczy i zakończeniach nerwów pozazwojowych układ sympatycznego (autonomiczny układ nerwowy).
Różni się od adrenaliny obecnością atomu H, zamiast grupy -CH3, przy atomie azotu. Działa podobnie do adrenaliny tzn. podwyższa ciśnienie krwi i poziom glukozy we krwi. Stosowana jest w ciężkich stanach niewydolności krążenia.
Hormony steroidowe, dzielimy ze względu na budowę chemiczną na:
a) 11- hydroksysterydy (hormony kory nadnerczy: kortyzol, kortyzon, aldosteron),
b) 11- dezoksysterydy (dezoksykortykosteron, gestageny - progesteron, androgeny - testoseron),
c) aromatyczne (estrogeny - estradiol).
Bodziec.
Czynnik wywołujący pobudzenie receptorów - pochodzący ze środowiska zewnętrznego lub ze środowiska wewnętrznego.
Bodźce zewnętrzne działają na telereceptory - receptory przystosowane do odbierania bodźców na odległość - np. oko, ucho - i receptory odbierające bodźce przez bezpośredni kontakt (dotyk).
Bodźce wewnętrzne działają poprzez proprioreceptory warunkujące czucie pozycji ciała, ruchu członków ciała oraz intereroreceptory reagujące na zmiany wewnętrznego środowiska organizmu.
Pobudzenie w receptorze przenoszone jest nerwami czuciowymi do ośrodkowego układu nerwowego, a z kolei nerwami ruchowymi i autonomicznymi (autonomiczny układ nerwowy) - do efektorów (np. do mięśni, gruczołów), występuje wówczas reakcja na bodziec.
Reakcje te mogą być wrodzone tj. nie wymagające uczenia się (odruchy bezwarunkowe), lub nabyte w trakcie uczenia się (odruchy warunkowe).
Receptory.
Struktury nerwowe (narząd zmysłowy), w którym dochodzi do przekształcenia energii działającego bodźca na impulsy nerwowe. Rozróżniane są dwie grupy receptorów:
1) eksteroreceptory - pobudzane przez bodźce wobec organizmu zewnętrzne tj.: czucia powierzchownego - dotyku, bólu(nocyreceptory) i temperatury (termoreceptory obwodowe) oraz czucia głębokiego (propioreceptory). Do eksteroreceptorów należą także narządy zmysłów: wzroku, słuchu, równowagi, smaku i węchu.
2) interoreceptory - pobudzane przez bodźce pochodzące z wnętrza organizmu tj. rozciąganie ścian narządów lub naczyń krwionośnych (mechanoreceptory: dilatoreceptory i pressoreceptory), poziom glukozy we krwi (glukoreceptory), stężenie dwutlenku węgla we krwi (chemoreceptory), temperatura ciała (termoreceptory ośrodkowe).
Czucie.
Zdolność odbierania przez organizm różnego typu wrażeń zmysłowych. Mechanizm czucia polega na pobudzaniu receptora przez bodziec, w wyniku czego powstają impulsy docierające do ośrodków nerwowych czuciowych.
Rozróżnia się cztery rodzaje czucia:
czucie powierzchniowe (eksteroceptywne), odbierane przez receptory skórne (np. czucie dotyku, bólu, temperatury, smaku),
czucie teleceptywne, np. widzenie, słyszenie,
czucie głębokie (proprioceptywne), odbierane przez proprioreceptory, odpowiedzialne za wystąpienie odruchów głębokich, czyli ścięgnistych, znajdujące się w mięśniach, ścięgnach, powierzchnia stawowych i błędniku (czucie równowagi),
czucie trzewne (interoceptywne), odbierane przez interoreceptory w narządach wewnętrznych i ścianach naczyń krwionośnych.
Wyróżnia się także podział na czucie protopatyczne - mało precyzyjne w różnicowaniu bodźców, w którym integracja impulsów odbywa się na poziomie podkorowym (np. niekiedy czucie bólu, czucie trzewne), i czucie epikrytyczne - precyzyjne w różnicowaniu bodźców, w którym integracja impulsów odbywa się na poziomie ośrodków podkorowych, korowych okolic czuciowych i kojarzeniowych mózgu.
Zaburzenia czucia są spowodowane uszkodzeniem nerwów obwodowych, korzeni tylnych rdzenia kręgowego albo określonych dróg nerwowych wstępujących. Mogą mieć charakter ubytkowy (np. obniżenie lub zniesienie czucia dotyku, bólu, niezborność ruchów) lub charakter podrażnienia (np. dotykowa lub cieplna przeczulica, bóle korzeniowe, nerwobóle, parestezje).
Zmysły.
Wrażliwość zwierząt i ludzi na bodźce, zdolność do odbioru i analizy zmian zachodzących w środowisku zewnętrznym i wewnątrz organizmu.
Rozróżnia się ogólnie 5 zmysłów: wzrok, słuch, węch, smak, dotyk.
Obecnie w fizjologii dodaje się jeszcze zmysł równowagi, a także wszelkie czynności związane z czuciem (np. temperatury, bólu).
Do odbioru bodźców przystosowane są specjalne narządy zmysłowe (narządy zmysłów), które przekazują impulsy do mózgu i rdzenia kręgowego. Najważniejszym składnikiem tych narządów są receptory, zwykle wyspecjalizowane komórki zmysłowe (receptorowe). W wielu narządach zmysłów komórki te są komórkami rzęskowymi (np. w narządach słuchu i równowagi u kręgowców lub w narządach linii bocznej ryb). Przekazują one stany pobudzenia wypustkom komórek nerwowych (neuronów zmysłowych).
Zmysł wzroku, wzrok.
Zdolność odbierania bodźców świetlnych przez organizm ludzki i zwierzęcy, zespół czynności związanych z widzeniem. Receptory wzroku znajdują się w siatkówce oka. Z komórek zwojowych siatkówki biegną do wzgórza mózgu nerwy wzrokowe. Korowe ośrodki wzroku umiejscowione są w płacie potylicznym mózgu, pamięć bodźców złożonych - w płacie skroniowym.
Słuch, zmysł słuchu.
Zdolność odbioru fal dźwiękowych przez zwierzęta i człowieka. Narządem słuchu jest ucho, a receptorem dźwięków - narząd spiralny (Cortiego) znajdujący się w przewodzie środkowym ślimaka w uchu wewnętrznym.
Komórki zmysłowe narządu Cortiego są pokryte rzęskami wrażliwymi na fale akustyczne o częstotliwości od 16 Hz do 20 kHz (drgań na s). Ucho ludzkie najlepiej odbiera częstotliwości 1000-3000 Hz.
Zmysł węchu, zmysł powonienia.
Część błony śluzowej jamy nosowej w górnej części tej jamy, zwana błoną węchową, w której znajdują się między komórkami nabłonkowymi komórki dwubiegunowe.
Jedna wypustka takiej komórki zaopatrzona we włoski węchowe zwrócona jest na powierzchnię błony śluzowej, a druga jako neuryt (akson) przechodzi do mózgu.
Pęczki tych ostatnich tworzą tzw. nitki węchowe przechodzące przez blaszkę sitową kości sitowej do jamy czaszki, gdzie kończą się w ośrodkach węchowych w mózgu.
Zmysł umożliwia rozpoznawanie niektórych lotnych substancji chemicznych znajdujących się w otoczeniu (odzwierciedlający zapachy). Receptory węchowe są w stanie wykryć pewne substancje nawet przy ich minimalnej obecności w otoczeniu (np. sztuczne piżmo).
Istnieje kilka teorii (np. teoria absorpcji promieni podczerwonych, teoria polarności cząsteczki, teoria składu chemicznego i inne), próbujących wyjaśnić sposób odbioru bodźców węchowych, brak jednak pewności co do ich prawdziwości. Wyróżnia się 9 kategorii zapachowych:
1) eteryczne (eter, wosk pszczeli),
2) aromatyczne (pieprz, migdał),
3) balsamiczne (kwiaty, balsam, wanilia),
4) ambro-moszusowe (ambra, żółć),
5) allylkakodylowe (siarkowodór, chlor),
6) spaleniznowe (dym tytoniowy, naftalina),
7) kaprylowe (pot, zjełczały tłuszcz),
8) przykre (pluskwiaki),
9) wstrętne (padliwo).
Powyższa klasyfikacja ma charakter subiektywny i emocjonalne kryterium podziału od przyjemnego do przykrego.
Utrata zmysłu węchu nazywa się anosmią.
Zmysł smaku, smak.
Zdolność rozróżniania substancji za pomocą zakończeń nerwowych znajdujących się w kubkach smakowych brodawek języka. Człowiek rozróżnia 4 zasadnicze rodzaje smaków: gorzki, słony, kwaśny i słodki. Smak współdziała ze zmysłem węchu.
Zmysł dotyku, dotyk.
Czucie dotyku, zdolność odczuwania działających na skórę i niektóre błony śluzowe bodźców mechanicznych (receptory).
Do receptorów dotyku należą: łąkotki dotykowe (Merkela, są odpowiedzialne za dokładną lokalizację dotyku), ciałka dotykowe (Meissnera, wykrywają powolne zmiany siły działania bodźca) oraz wolne zakończenia nerwowe oplatające pochewkę włosa (koszyczkowate zakończenie, które są pobudzane przy poruszaniu włosa).
Swoistą odmianą dotyku jest ucisk, którego receptorami są ciałka blaszkowate (Vatera-Paciniego, reagują na bodźce działające szybko i krótkotrwale np. wibracje) i ciałka buławkowate (Golgiego-Mazzoniego).
Receptory dotyku są rozmieszczone najgęściej w obrębie opuszek palców, skórze warg, na koniuszku języka. Receptory te współdziałają w odbieraniu bodźców z innymi receptorami czuciowymi co daje złożone wrażenia np. odczuwanie wilgotności powstaje poprzez pobudzenie receptorów dotyku i zimna (termoreceptory).
Dotyk jest stosowany w różnych działaniach o charakterze terapeutycznym, znajduje zastosowanie w zwalczaniu bólu i w relaksacji. Ma zastosowanie w akupressurze dla uwolnienia od przeżywanego napięcia.
Zmysł równowagi.
Zmysł dostarczający informacji o kierunku działania siły ciężkości, o przyspieszeniach kątowych i liniowych oraz o ruchach wykonywanych przez głowę w przestrzeni. Jego receptory (należące do proprioreceptorów) zlokalizowane są w błędniku ucha (tzw. narząd przedsionkowy), który składa się z trzech kanałów półkolistych i przedsionka. W przedsionku mieści się łagiewka i woreczek.
Funkcjonowanie narządu przedsionkowego jest ściśle związane z receptorami mięśniowymi, receptorami dotyku i ucisku oraz narządami zmysłów (szczególnie wzroku). W obrębie łagiewki i woreczka znajduje się narząd otolitowy (tj. komórki zmysłowe zaopatrzone we włoski, zatopione w galaretowatej masie zawierającej kamyczki soli wapnia zwane otolitami), który informuje o położeniu głowy w przestrzeni oraz o przyspieszeniach lub zwolnieniach liniowych. Te receptory są szczególnie wrażliwe na ruchy o niskiej częstotliwości, które wywołują chorobę lokomocyjną.
Natomiast kanały półkoliste są przystosowane do detekcji przyspieszeń kątowych, gdyż każdy z nich znajduje się pod kątem prostym w stosunku do sąsiedniego. Kanały wypełnia śródchłonka, która, wprawiana w ruch podczas ruchów głowy, powoduje drażnienie osklepków (komórek rzęsatych zatopionych w galaretowatej substancji) zlokalizowanych w bańkach tych kanałów.
Narządy zmysłów.
Grupa narządów u zwierząt zbudowanych z dwóch rodzajów tkanek - tkanki nerwowej i łącznej, których funkcja fizjologiczna polega na odbieraniu bodźców ze środowiska zewnętrznego i z wnętrza ciała.
Receptorami tych bodźców są wyspecjalizowane komórki zmysłowe, które wraz z właściwymi komórkami podporowymi tworzą nabłonek zmysłowy. Bodźce, które mogą mieć charakter fizyczny (ucisk, temperatura, fala świetlna) lub chemiczny (cząsteczki gazu lub w roztworze) są przekazywane do odpowiednich ośrodków w korze mózgowej.
W toku ewolucji narządy zmysłów rozwinęły swoja specyfikę, dzięki której jeden narząd wykrywa światło, drugi mechaniczny ucisk, trzeci substancje chemiczne itd. Wyróżnia się narządy zmysłów: dotyku, smaku, powonienia, słuchu i równowagi oraz wzroku.
Reakcja.
W psychologii zachowanie się jednostki wywołane przez określone bodźce. Często przybiera formy aktywności ruchowej, fizjologicznej lub słownej. Źródłem reakcji mogą być również przeżycia psychiczne jednostki.
Rozróżnia się następujące postacie reakcji:
optymalne, mające najwyższą wartość przystosowawczą spośród wszystkich potencjalnych reakcji osobnika.
2) instrumentalne, których pojawienie się jest narzędziem (instrumentem) uzyskania nagrody. O tym, czy określone zachowanie ma charakter instrumentalny, decyduje nie rodzaj reakcji, lecz jej funkcja: np. zachowanie agresywne może być sposobem zaspokajania potrzeb, uzyskiwania gratyfikacji od innych osób, walki o lepszą pozycję społeczną itp.
ekstrapunitywne, polegające na zachowaniu agresywnym związanym z niepowodzeniem, manifestowaniu wrogości, potępianiu otoczenia, obarczaniu winą za porażkę okoliczności i czynniki zewnętrzne.
4) impunitywne, charakteryzujące się brakiem agresji po niepowodzeniu, które jest uzasadniane i usprawiedliwiane przyczynami obiektywnymi.
intrapunitywne, przejawiające się w zachowaniu agresywnym skierowanym przeciw własnej osobie, m.in. w demonstrowaniu niezadowolenia z siebie, przypisywaniu sobie nieudolności i in. wad.
Odruch, refleks.
Reakcja przystosowawcza na bodziec zewnętrzny lub wewnętrzny zachodząca i kierowana przez układ nerwowy. Prosty i niezamierzony ruch mięśniowy lub czynność gruczołu wywołana specyficznym bodźcem wyzwalającym.
Podłożem neurologicznym najprostszego odruchu jest czynność neuronów: doprowadzającego podniety (czuciowego) oraz łączącego i odprowadzającego (ruchowego). W rzeczywistości sprawa jest bardziej złożona, nawet w najprostszych odruchach. Anatomicznym podłożem odruchu jest łuk odruchowy.
Wyróżniane są dwa podstawowe rodzaje odruchów: odruch bezwarunkowy i odruch warunkowy.
Odruch bezwarunkowy (wrodzony) jest to bezpośrednia reakcja na podnietę, np. wydzielanie enzymów trawiennych w czasie jedzenia. Odruch ten jest podstawowy dla utrzymania życia.
Odruch warunkowy (termin i badania I.P. Pawłowa) jest wyuczony (uczenie się), np. z czasem już na sam widok pożywienia wydziela się ślina i soki trawienne (badania I.P. Pawłowa na psach). To samo może występować na dźwięk dzwonka, jeżeli wcześniej dźwięk ten poprzedzał podanie pokarmu.
Warunkowanie może być bardzo skomplikowane, wieloetapowe. Wg I.P. Pawłowa integracja całości przystosowań ruchowych do środowiska polega na warunkowaniu coraz dalszych odruchów oraz ich zespalaniu w łańcuchy (serie odruchów prostych) i nadrzędne całości.
W neurologii klinicznej wyróżniamy odruchy powierzchowne, głębokie i trzewne:
odruchy powierzchowne są wyzwalane przez podrażnienie skory lub błon śluzowych. Należą tu m.in.: mruganie powieki przy drażnieniu rogówki lub spojówki, kichanie przy drażnieniu śluzówki nosa, napinanie mięśni brzucha przy drażnieniu skóry brzucha, odruch Babińskiego (zgięcie podeszwowe palców stopy przy drażnieniu podeszwy).
2) odruch głęboki powstaje w wyniku drażnienia proprioreceptorów i objawia się skurczem mięśnia, którego ścięgno zostało rozciągnięte uderzeniem młotka neurologicznego. Przykładem odruchów głębokich są: skurcz mięśnia dwugłowego ramienia i zgięcie kończyny w stawie łokciowym po uderzeniu w ścięgno tego mięśnia, wyprostowanie kończyny dolnej w stawie kolanowym i skurcz mięśnia czterogłowego uda po uderzeniu w jego ścięgno poniżej rzepki. Do odruchów głębokich należą także odruchy odpowiedzialne za przyjmowanie określonego ułożenia i postawy ciała.
Ośrodki odruchów głębokich mieszczą się w rdzeniu kręgowym, rdzeniu przedłużonym. śródmózgowiu (mózg) i korze mózgowej.
3) odruchy trzewne to reakcje autonomicznego układu nerwowego będące odpowiedzią na bodźce zewnętrzne np.: odruch źreniczy (zwężenie źrenic pod wpływem światła i przy zbieżnym ustawieniu gałek ocznych), odruch oczno-sercowy (przy ucisku gałek ocznych akcja serca ulega zwolnieniu).
Wyżej wymienione odruchy (ich wzmożenie, osłabienie lub zanik) mają olbrzymie znaczenie w diagnostyce chorób neurologicznych.
Uczenie się.
Proces zdobywania i gromadzenia doświadczeń, w wyniku czego powstają nowe formy zachowania się i działania lub następuje modyfikacja zachowań i działań wcześniej nabytych. Wskutek uczenia się opanowany zostaje cały system wiadomości, umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń, przekonań. Terminu uczenie się używa się zarówno w znaczeniu wąskim - dla określenia świadomego i zamierzonego zdobywania wiadomości i umiejętności, jak i w znaczeniu szerokim - dla określenia zarówno uczenia się zamierzonego, jak i nie zamierzonego (mimowolnego). Istnieje wiele teorii wyjaśniających zjawisko uczenia się.
Współcześnie wyodrębnia się dwie ich grupy:
1) teorie koneksjonistyczne, przyjmujące, że podstawą uczenia się są różnego typu połączenia między bodźcami i reakcjami (np. teorie I.P. Pawłowa, B.F. Skinnera, L. Thorndike'a),
2) teorie poznawcze, wyjaśniające uczenie się jako zmianę schematów poznawczych (np. teorie K. Lewina, E.Ch. Tolmana).
We współczesnej psychologii amerykańskiej procesy uczenia się uznawane są za główną dziedzinę badań psychologicznych. W zależności od przyjętych kryteriów rozróżnia się wiele rodzajów i form uczenia się.
W związku z rodzajem motywacji i nastawienia wyodrębnia się:
1) uczenie się umyślne, ukierunkowane na zdobycie wiedzy, umiejętności, sprawności itp.,
2) uczenie się mimowolne (uboczne), nie zamierzone.
Zależnie od przyjętych sposobów i technik wyróżnia się:
1) uczenie się pamięciowe (mechaniczne) metodą biernego powtarzania,
2) uczenie się przez zrozumienie (wgląd), wniknięcie w istotę zagadnienia, sens opanowywanego materiału,
3) uczenie się sensoryczne (spostrzeżeniowe, percepcyjne), polegające na wytwarzaniu się odruchów warunkowych pod wpływem wzmacniania określonych doświadczeń,
4) uczenie się metodą prób i błędów (porażek i sukcesów), występujące najczęściej u dzieci i zwierząt oraz w sytuacjach, gdy brak jest wskazówek, jak rozwiązać zadanie przejawia się w szukaniu, próbowaniu i eliminowaniu czynności zbędnych, ćwiczeniu się w czynnościach skutecznych, prowadzących do celu,
5) uczenie się przez naśladownictwo, czyli intencjonalne wykonywanie przez osobę uczącą się czynności, które przedtem wykonywał ktoś inny,
6) uczenie się przez działanie, tzn. wykorzystywanie opanowanej wiedzy do rozwiązywania zadań praktycznych,
uczenie się przez przeżywanie, co oznacza kształtowanie stosunku do określonych wartości moralnych, społecznych, estetycznych i innych.
Efekty uczenia się zależą od właściwości psychofizycznych ucznia, przede wszystkim od zdolności zapamiętywania oraz od koncentracji i trwałości uwagi. Od sytuacji uczenia się (struktura i rodzaj przyswajanych treści, lokal i jego urządzenie, stan organizmu uczącego się itp.).
Gruczoły.
Narządy zbudowane z tkanki nabłonkowej (gruczołowej) i tkanki łącznej wraz z naczyniami krwionośnymi. Gruczoly produkują określone substancje (np.: pot, ślinę, hormony, enzymy, łój itp.).
Wyróżnia się gruczoły:
1) gruczoły zewnątrzwydzielnicze (egzokrynne) - wyprowadzające wydzielinę przez przewody na zewnątrz (do światła np. przewodu pokarmowego lub na powierzchnię skóry), a zaliczają się do nich gruczoły potowe, łojowe, trawienne,
2) gruczoły dokrewne, wewnątrzwydzielnicze (endokrynne) - których wydzielina wydostaje się do krwi i które nie posiadają przewodów wyprowadzających (hormony).
Gruczoły dokrewne.
Ze względu na mechanizm wydzielania gruczołów zewnątrzwydzielniczych, mozna podzielić je na:
1) gruczoły mezokrynowe, w których wydzielina jest uwalniana przez nieuszkodzoną błonę komórek wydzielniczych (np.: wątroba, trzustka, ślinianki),
2) gruczoły apokrynowe - uwalnianie wydzieliny wiąże się z oderwaniem się wierzchołka komórki (gruczoly potowe, mleczne),
3) gruczoly holokrynowe - w których cała komórka przekształca się w wydzielinę i ulega zniszczeniu (gruczoły łojowe).
W organizmie znajdują się różne typy gruczołów od jednokomórkowych (komórki kubkowe) do tak dużych jak wątroba, czy trzustka.
Ze względu na budowę wyróżnia się:
1) gruczoły cewkowe pojedyncze (gruczoły jelita grubego, potowe),
2) cewkowe złożone (gruczoły wpustowe żołądka, łzowe),
3) pęcherzykowe i groniaste pojedyncze (gruczoły łojowe),
4) pęcherzykowe i groniaste złożone (gruczoły tarczkowe powieki),
gruczoły mieszane (gruczoły ślinowe -ślinianki, gruczoły mleczne).
Większe gruczoły zbudowane są z drobniejszych elementów gruczołowych (pęcherzyki, gronka) połączonych w płaciki, które z kolei łączą się w płaty oddzielone przegrodami łącznotkankowymi.
Czynność gruczołów pobudzana jest przez włókna nerwów współczulnych i przywspółczulnych (autonomiczny układ nerwowy), unerwiających komórki.
Autonomiczny układ nerwowy, wegetatywny układ nerwowy, trzewny układ nerwowy, część układu nerwowego kręgowców, zespół nerwów i zwojów nerwowych częściowo niezależnych od ośrodkowego układu nerwowego. Czynnościowo jest on związany z narządami wegetatywnymi: unerwia mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, płuca, nerki, serce i naczynia krwionośne, narządy rozrodcze, skórę oraz liczne gruczoły. Działanie neuronów autonomicznego układu nerwowego znajduje się poza kontrolą wyższych ośrodków mózgowych (nie podlega woli) bądź jest od nich zależne w sposób ograniczony. Większość bodźców trzewnych dociera tylko do zwojów autonomicznego układu nerwowego, w których napływające informacje są przetwarzane na bodźce ruchowe. Autonomiczny układ nerwowy jest zbudowany z neuronów ruchowych i czuciowych.
Składa się z dwóch części: układu nerwowego współczulnego, czyli sympatycznego, oraz układu nerwowego przywspółczulnego, czyli parasympatycznego. Nerwy trzewne autonomicznego układu nerwowego są zbudowane z dwuogniwowego łańcucha neuronów. Kadłuby neuronów pierwszego ogniwa leżą w mózgu i w rdzeniu kręgowym. Są to neurony przedzwojowe, których włókna nie docierają wprost do narządów efektorowych (efektor), lecz kończą się w zwojach autonomicznego układu nerwowego. Ze zwojów tych wychodzą włókna drugiego ogniwa nerwów trzewnych: włókna zazwojowe, dochodzące do narządów unerwionych przez autonomiczny układ nerwowy.
Układ sympatyczny (współczulny).
Kadłuby neuronów przedzwojowych układu współczulnego leżą u ssaków w piersiowo-lędźwiowym odcinku rdzenia kręgowego. Ich wypustki docierają do zwojów przykręgowych, połączonych gałęziami międzykręgowymi w parzysty pień współczulny (u ryb kostnych i kręgowców lądowych). Zwoje współczulne leżą blisko kręgosłupa, dlatego włókna przedzwojowe układu współczulnego są krótkie, a włókna zazwojowe, dochodzące do unerwianych narządów - długie. Zakończenia synaptyczne (synapsa) neuronów układu współczulnego uwalniają adrenalinę i noradrenalinę. Impulsy docierające do narządów z układu współczulnego zazwyczaj wywierają efekt pobudzający, np. przyspieszają czynność serca i ruchy oddechowe oraz zwężają naczynia krwionośne, podnosząc ciśnienie krwi, ale równocześnie obniżają aktywność przewodu pokarmowego i jego gruczołów.
Funkcją układu współczulnego jest więc podnoszenie ogólnej aktywności organizmu. Odgrywa on pierwszoplanową rolę w sytuacjach stresowych, w okolicznościach wywołujących napięcie emocjonalne, wymagających pełnej mobilizacji organizmu. Uzyskuje wówczas przewagę nad antagonistycznym układem przywspółczulnym, który zazwyczaj oddziałuje hamująco na unerwiane narządy, pobudza jednak pracę przewodu pokarmowego i jego gruczołów i, przyspieszając procesy trawienia, wywołuje równocześnie obniżanie się temperatury ciała, zwalnianie akcji serca itp.
Układ parasympatyczny (przywspółczulny).
Aktywność układu przywspółczulnego przeważa podczas snu, odpoczynku i psychicznego odprężenia, a zatem w okolicznościach sprzyjających nasileniu procesów wegetatywnych. Kadłuby neuronów przedzwojowych układu przywspółczulnego leżą w mózgu oraz w odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego. Włókna jego części mózgowej wchodzą w skład kilku nerwów czaszkowych: okoruchowego (III), twarzowego (VII), językowo-gardzielowego (IX) i błędnego (X). Gł. nerwem przywspółczulnym jest nerw błędny, którego gałąź brzuszna wysyła gałązki m.in. do przewodu pokarmowego, tchawicy, oskrzeli, płuc, serca, wątroby, trzustki, śledziony, nerek.
Zwoje przywspółczulne leżą w znacznym oddaleniu od ośrodkowego układu nerwowego, dlatego włókna przedzwojowe są długie, a zazwojowe krótkie. Mediatorem synaptycznym układu jest acetylocholina. Liczne narządy wewnętrzne mają podwójne unerwienie autonomiczne, współczulne i przywspółczulne (natężenie ich pracy jest wypadkową oddziaływań obu tych części autonomicznego układu nerwowego).
Nerwy.
Pęczki włókien (aksonów) nerwowych na obwodzie z osłonką rdzenną (mielinową), otoczonych osłonką łącznotkankową (głównie włóknami kolagenowymi, tkana łączna), zwaną nanerwiem, od której odchodzą przegrody zwane onerwiem, rozdzielające włóknka nerwowe i prowadzące naczynia krwionośne.
W obrębie każdego nerwu znajdują się takie włókna, które biegną dośrodkowo (z obwodu do ośrodkowego układu nerwowego) i takie, które biegną odśrodkowo (ku obwodowemu układowi nerwowemu lub autonomicznemu układowi nerwowemu).
Pod względem anatomicznym nerwy dzielimy na nerwy czaszkowe(12 par) i rdzeniowe, czyli obwodowe (31 par, nerw rdzeniowy).
Ze względu na funkcję wyróżniamy nerwy:
1) czuciowe (sensoryczne, biegną od receptorów czuciowych i narządów zmysłów), zwane włóknami aferentnymi czyli doprowadzającymi,
2) ruchowe (motoryczne, mające połączenie z mięśniami szkieletowymi, płytka nerwowo-mięśniowa), eferentne, odprowadzające,
3) autonomiczne (sympatyczne i parasympatyczne).
Koncentracja.
W psychologii ześrodkowanie, skupienie, natężenie uwagi na ograniczonej liczbie przedmiotów, zjawisk lub sytuacji, przy jednoczesnym ograniczeniu odbioru innych bodźców.