I semestr
Wydział zaoczny
Przedstaw koncepcję rozwoju człowieka według psychologii poznawczej.
Psychologia poznawcza, była odpowiedzią na niewielkie postępy w dziedzinie psychologii procesów poznawczych. Jej twórcy Bruner, Simon, Neisser, Rumelhart, Tomaszewski. Jest to nauka ściśle naukowa, a więc weryfikowalna. Lata 50-te i 60-te przyniosły dynamiczny rozwój psychologii poznawczej, bo wtedy właśnie wiedza na temat symulacji ludzkiej psychiki rozwinęła się, a to dało szereg warunków do rozwoju badań.
Główna teza, koncepcji zakłada, że człowiek przyjmuje, przechowuje, interpretuje, tworzy i przekazuje za pomocą języka- informacje, którymi są wiedza, czy dane. Zwolennicy uważają, że człowiek nie jest całkowicie sterowany przez środowisko zewnętrzne, ale jest samodzielnym podmiotem, który na ogół w dużej mierze decyduje sam o własnym losie oraz świadomie i celowo działa.
Koncepcja zajmuje się narzędziem poznawania, jakim jest umysł. Wprowadza pojęcie „umysłu uniwersalnego”, istniejącego w każdym systemie zdolnym do przetwarzania informacji. Centralne miejsce zajmuje korpus twierdzeń dotyczących architektury umysłu ludzkiego i jego podstawowych czynności. Umiejętność przyswajania informacji oraz wiedzy jest podstawową umiejętnością jednostki. Dzięki tym możliwościom powstają wszystkie osiągnięcia nauki, cywilizacji. Człowiek posiada umiejętność „wychodzenia poza posiadaną informację”. Umysł zwany układem poznawczym, czy też systemem reproduktywno-generatywnym, ma względnie stałe właściwości tzw. niezmienniki antropiczne- takie, które nie zmieniły lub niewiele zmieniły się w czasie cywilizacyjnym. Wśród nich wymienić trzeba inteligencję, zdolności specjalne, systemy pamięci trwałej i świeżej, umiejętność myślenia abstrakcyjnego i twórczego czy kompetencje językowe. Pomimo, że są to właściwości wrodzone, to na ich rozwój wpływa środowisko społeczne i kulturowe.
Koncepcja, uznaje człowieka za samodzielną jednostkę oraz badacza i eksploatatora, a nawet twórcę swej osobowości. Zwolennicy odrzucają zasady inżynierii behawiorystycznej i psychoterapii dynamicznej. Uważają, że podstawową metodą modyfikacji ludzi jest celowe wychowanie i autokreacja.
Informacje pochodzą z dwu różnych źródeł, ale zawsze stanowią podstawowy materiał w procesach myślenia. Pierwszy rodzaj to indywidualne doświadczenie, czyli system wiedzy zdobytej w przeszłości lub wytworzonej dzięki twórczemu myśleniu. Stanowią one system informacji wewnętrznych, utrwalonych w pamięci, zapisanych w mózgu za pomocą reprezentacji umysłowych- inaczej zwany strukturami lub schematami poznawczymi.
Reprezentacje mogą być oparte na sądach. Badania prowadzone w 1969 r. przez Collins i Quilian, wykazały iż wszystkie kategorie podrzędne zawierają się w nadrzędnych, a na każdym poziomie informacje o danej kategorii zapisane są tylko raz i przechodzą drogą dziedziczenia na coraz niższe poziomy. Analiza wyników dowiodła, że istnieje asymetria polegająca na tym, że przechodzenie od klasy nadrzędnej do podrzędnej trwa dłużej niż w sytuacji odwrotnej. Wykazano również wpływ utrwalonych skojarzeń przyspieszających podejmowanie, niektórych nie zawsze poprawnych decyzji. Badania nad struktura pojęć naturalnych (1973-76) spowodowały zakwestionowanie idei hierarchii. Rezultaty udowodniły, że pojęcia mają strukturę konstelacji obiektów rozmieszczonych w różnych odległościach od wzorca.
Drugi rodzaj reprezentacji stanowią oparte na systemach analogowych. Maja one charakter ciągły , odnoszą się do percepcji i związanej z nią wyobraźni. Na podstawie wyników z badań Kosslyn i Shepard , udowodniono, że wyobrażeniowe przetwarzanie informacji ma charakter przestrzenny a wyobrażenia funkcjonują podobnie do realnych obiektów.
Ostatni rodzaj stanowią tzw. reprezentacje proceduralne. Umysł nabywa wiedzę wynikającą z posiadanych procedur przetwarzania. Istnieją różnice w percepcji i myśleniu pomiędzy kulturami posługującymi się różnymi systemami językowymi.
Drugim źródłem informacji jest środowisko zewnętrzne. Człowiek dane uzyskane tą drogą przetwarza i wykorzystuje, a operacja taka nosi miano metabolizmu informacyjnego. Zarówno przeciążenie jak i brak informacji tego typu może być destruktywne dla człowieka.
Treść informacji zakodowanych w strukturach poznawczych najczęściej dotyczy sądów o środowisku naturalnym i relacji zachodzących między rzeczami, organizmami; wiedzy o kulturze będącej produktem wielu pokoleń; danych o świecie społecznym, oraz określonej wiedzy o sobie tzw. samowiedzy lub strukturze „ja”. Wiedza dzieli się na dwa rodzaje. Deklaratywna, inaczej narracyjna, dotyczy tego, że wiem, zawiera, nieraz zniekształcone, dane o faktach. Najczęściej jest ona przekazywana słownie.
Proceduralna, inaczej operacyjna, dotyczy tego, że wiem jak, zawiera w sobie sieć danych o metodach, strategiach czy programach działania. Nazywa się ją też umiejętnościami poznawczymi, które pozwalają osiągnąć cele. Przekazywanie tego rodzaju wiedzy wymaga zademonstrowania jej.
System struktur poznawczych, można scharakteryzować z punktu widzenia różnych kryteriów.
Istnieje w nich pewna złożoność, można je umieścić w określonym miejscu skali „proste- skomplikowane”. Jednym z kryteriów złożoności jest liczba aspektów, jakie człowiek bierze pod uwagę przy ocenie zjawiska. Im więcej posiada wiedzy o świecie tym bardziej złożone są jego struktury poznawcze.
Można scharakteryzować je z punktu widzenia „abstrakcyjności- konkretności”. Wysoki stopień konkretności powoduje ujmowanie świata jako ciągu przedmiotów i nieumiejętność tworzenia pojęć o wyższym stopniu ogólności, a wysoki stopień abstrakcyjności powoduje możliwość stworzenia systemu o wzrastającym stopniu ogólności oraz umiejętność rozwiązywania problemów teoretycznych.
System struktur poznawczych można podzielić ze względu na jego „otwartość- zamknięcie”. Struktura jest zamknięta, gdy człowiek nie zmienia swoich przekonań i poglądów pod wpływem nowych informacji. Otwartość jej polega na uleganiu zmianom pod wpływem nowej wiedzy i powoduje większą elastyczność oraz lepsze przystosowanie do odbierania świata. Rzadko cały system struktur jest otwarty lub zamknięty, cechy te dotyczą najczęściej pojedynczych aspektów życia.
System ten można klasyfikować pod względem „aktywności- bierności”, w zależności od częstości praktycznego wykorzystania nabytej wiedzy. Bierne struktury poznawcze odgrywają minimalną rolę w sterowaniu zachowaniem.
Dzięki strukturom poznawczym człowiek ma poczucie swojej tożsamości, własnego ja, w nich zawarta jest historia naszego życia, nasze poglądy. Jedna z funkcji pełnionych przez nie polega na możliwości orientowania się w świecie zewnętrznym. Struktury te ułatwiają również ocenę wartości działań i zdarzeń, a dostarczane informacje budują wiedzę o programach i strategiach działania.
Psychologia poznawcza dzieli się na psychologię procesów orientacyjnych i psychologię procesów wartościowania.
Psychologia procesów orientacyjnych dotyczy tego jak człowiek przetwarza informacje, zajmuje się rolą jaką pełni uwaga, procesy pamięci, percepcja. Istnieje tutaj pojęcie prawdopodobieństwa subiektywnego, czyli stopień pewności podmiotu, że znajdzie określony stan rzeczy, który przyniesie określony wynik, prawdopodobieństwo obiektywne dotyczy przewidywania wystąpienia niektórych stanów na podstawie konkretnej wiedzy fachowej. Im więcej wiedzy posiada człowiek o zjawisku subiektywnym, tym bardziej wierzy w to, że to zjawisko zajdzie. Istnieją dwa typy ludzi ze względu na to wyróżnione. Człowiek optymista opierający swe działania o posiadaną wiedzę o wartości i pesymista, którego działania oparte są o wiedzę prawdopodobieństwa wydarzenia jakiegoś zjawiska.
Psychologia procesów wartościowania polega na określeniu nie tylko prawdopodobieństwa podjęcia działania, ale też nadaniu wartości celowi do którego się dąży. Użyteczność celu jest subiektywną wartością celu i jego ocena zależy od struktur poznawczych i od aktualnych informacji. Możemy wyróżnić pięć grup wartości. „Wartości dionizyjskie”, w których najwyżej oceniane są takie dobra jak konsumpcja, komfort. Inaczej mówiąc chodzi o człowieka, który dąży do osiągnięcia życia pełnego radości i satysfakcji. Dążenie do dominacji nad innymi ludźmi, do zdobycia władzy i sławy, nikła rola komfortu i wygody ważna jest tylko kontrola nad otoczeniem, grupami i strukturami społecznymi.- cechy takie są charakterystyczne dla „wartości heraklesowych”. „Wartości prometejskie” są wyrażone przez podejmowanie działań altruistycznych, pro społecznych. Walka z cierpieniem, złem, okrucieństwem czy represjami jest najważniejszym celem z życiu człowieka, kierującego się tą grupą wartości. Człowiek, który w swych działaniach najwyższe znaczenie przypisuje twórczości, poznawaniu świata, rozwojowi nauki, reprezentuje „wartości apollińskie”. Ludzie dla, których najwyższym dobrem staje się poznawanie i rozumienie samego siebie oraz doskonalenie własnej osobowości, są reprezentantami „wartości sokratycznych”
Na potrzeby tej koncepcji został stworzony podział na myślenie twórcze typu P i H. Powstał on na podstawie negacji poglądu, że odkrycia i wynalazki są dziełem dokonywanym przez wąską grupę ludzi utalentowanych i genialnych. Margaret Boden wyróżniła dwa rodzaje twórczości i innowacji.
Twórczość psychologiczna (typu P), polega na tym, że w umyśle osoby pojawiają się pomysły, idee i hipotezy nowe z punktu widzenia jego indywidualnego życia.
Myślenie historyczne (typu H) prowadzi do odkryć i wynalazków technicznych, naukowych czy organizacyjnych, które do tej pory nie były znane ludzkości i stanowią wkład do kultury.
Zdolność do twórczego myślenia zwłaszcza twórczości psychologicznej posiadają prawie wszyscy ludzie.
Psychologowie poznawczy traktują tworzenie sztuki jako rolę motywacji poznawczej, która zaspokaja ciekawość świata, pozwala lepiej go zrozumieć i wyjaśnić zjawiska nieznane. Motywacja ta jest uruchamiana gdy jednostka styka się ze zdarzeniami nowymi, ciekawiącymi, lub gdy otrzymuje sprzeczne lub konfliktowe informacje. Motorem napędowym motywacji może być też chęć utrwalenia poczucia własnej wartości, dążenie do mistrzostwa.
Koncepcja poznawcza powstała po to aby, odpowiedzieć na pytania, z którymi inne koncepcje psychologii procesów poznawczych sobie nie radziły. Zajmuje się przede wszystkim językiem i spostrzeganiem, w których badaniu najwięcej osiągnęła.
Jako plus tej koncepcji można przyjąć założenie o uniwersalności umysłu. Udało się jej twórcą częściowo sformalizować, to co odnosi się do samego poznawania
Pominięte zostały jednak w przypadku człowieka, fizjologiczne nośniki informacji. Podejście tej koncepcji do badania myślenia jest podobne do podejścia tradycyjnego, które było przedmiotem krytyki w punkcie wyjścia.
Wśród zadań, które jeszcze stoją przed koncepcją poznawczą można wymienić system przekonań, czy świadomość. Inna dziedzina, która stanowi wyzwanie dla tej koncepcji, jest uczenie się czy pamięć.
Nauka ta nie uniknęła również dyskusji nad problemami filozoficznymi. I tak z założenia o uniwersalności umysłu i zredukowania jego cech do tych, które są wspólne dla wszystkich systemów przetwarzania informacji, wynika przyjęcie stanowiska filozoficznego zwanego solipsyzmem.
Postawienie znaku równości pomiędzy umysłem ludzkim a umysłem komputera umożliwiające symulacje procesów przetwarzania wymaga przyjęcia założenia, ze istotą tych procesów są spełniane przez nie funkcje, a więc filozoficznego funkcjonalizmu.
Bibliografia:
1)J. Kozielecki „Koncepcje psychologiczne człowieka” Wydawnictwo Akademickie „Żak” . Warszawa 1998 rok
2)M. Materska „Wstęp do psychologii z elementami historii psychologii” Wydawnictwo.
Naukowe „SCHOLAR” Warszawa 2001 rok