Małgorzata Szymoniak

Gustave Le Bon - "Psychologia tłumu" - psychologia

tłumu i zbiorowości

Gustave Le Bon, żyjący na przełomie XIX i XX wieku, był francuskim socjologiem,

psychologiem i antropologiem. Uznawany jest za jednego z głównych przedstawicieli
psychologii społecznej - w tym zakresie interesowało go szczególnie zagadnienie
psychologii tłumu i zbiorowości. W swojej książce "Psychologia tłumu", wydanej w 1895
roku, jako pierwszy dokonał psychologicznej analizy zachowań tłumu ludzkiego. Tłum,
jako jakaś zbiorowość ludzka, tworzy według niego jedną zbiorową istotę, w której nie
ma miejsca na indywidualność. Wypracował nowy sposób myślenia o istocie ludzkiej,
zauważył zatracenie całej indywidualności jednostki, gdy ta staje się częścią tłumu. W
tym sensie tłum ten jest ponad jednostkami, które go tworzą. Nadchodzący wtedy wiek
XX opisał właśnie jako "era tłumów", co ma bardzo pesymistyczny wydźwięk w jego
książce - "Być może, wystąpienie na widownię tłumów będzie jedną z ostatnich faz
cywilizacji Zachodu, zapowiedzią powrotu do pierwotnej anarchii, która poprzedza każde
kiełkowanie nowych form społecznych." -s.7

Le Bon o tłumie nie ma nic dobrego do powiedzenia. Wnikliwie omawia
psychologiczną zasadę jego jedności umysłowej. Jego koncepcja jest poczęści
obiektywna, a po części subiektywna. Posiada wiele cech charakterystycznych, które są
właściwe jednostce, ale też takie, które nie są. Tłum stanowi zbiór ludzi, niezależenie od
narodowości, rasy, wyzania czy płci. W psychologicznym sensie tworzy "jedną zbiorową
istotę, którą rządzi prawo jedności umysłowej tłumów" -s.9 - wtedy, kiedy "wszystkie
uczucia i myśli poddają się pod jeden i ten sam kierunek" -s.10- posiadają wspólny, jasno
określony cel. Tym celem może być zgromadzenie się na apelu w szkole, koncercie
muzycznym - aby zobaczyć i posłuchać na żywo swojego idola, demonstracja publiczna,
manifestacja pod siedzibą sejmu, msza w kościele itd. Pod tym względem tłum jest
chwilowy, nie stały. Jedną z głównych cech tzw. tłumu psychologicznego jest posiadanie
zbiorowej duszy. W jednostkach, z których powstał tłum, zanikają indywidualne cechy,
uczucia, pragnienia itd. Jednostka samodzielnie jest inna niż w tłumie, w którym
wyzbywa się własnego "ja". "Zaraźliwość uczuć i czynów w tłumie do tego stopnia potraf
opanować jednostkę, że poświęci ona osobiste cele dla celów wspólnych. Cecha ta jest

przeciwna naturze człowieka, ale każdy jest na nią podatny, kiedy staje się cząstką
tłumu." -s.11 Zatraca się poczucie swej osobowości, traci się swoją niezależność, zanika
świadomość własnej odrębności. Dokonuje się czynów sprzecznych z przekonaniami czy
charakterem. Jednostka w tłumie zostaje porównana przez Le Bona do osoby pod
wpływem hipnozy. Zarysowuje się tutaj koncepcja tłumu jako bytu obiektywnego -
społeczeństwo ponad jednostkami, kategoria przymusu konkretnego zachowania, brak
miejsca na indywidualność, brak zależności od indywidualnych jednostek, ustalony
porządek z góry narzucony na wszystkie jednostki. "Każda jednostka, stając się cząstką
tłumu, zstępuje tym samym o kilka stopni niżej w swym rozwoju kulturowym. Jako
jednostka posiada pewną kulturę, w tłumie zaś staje się istotą dziką i niewolnikiem
instynktów" -s.12- Le Bon dowodzi, że tłum pod względem intelektualnym i rozumowym
stoi znacznie niżej niż samodzielne jednostki. Rozumuje bardzo prymitywnie - na
podstawie analogii i następstwa. Jest łatwowierny i podatny na sugestie, za których
pomocą są mu narzucone wierzenia i poglądy. Kieruje się nieświadomymi pobudkami, na
których podłożu powstają ogólne cechy. Nieświadomość działalności tłumu góruje nad
świadomą działalnością jednostek. Dlatego "...obserwacje zbiorowe są najbardziej
błędne i najczęściej polegają na złudzeniu pewnej jednostki, która zaraźliwie narzuciła
swój pogląd innym." -s.17 Dzięki swojej liczebności ma przekonanie o swojej
niezwyciężonej mocy, siły (także brutalnej) - dzięki czemu jednostka w tłumie czuje się
silniejsza. Posiada cechy osobników o niższym szczeblu rozwoju, które oczywiście
udzielają się każdej jednostce tworzącej dany tłum. w swoich uczuciach i poglądach
popada w skrajność, jest nietolerancyjny, istnieje dla niego tylko absolutna prawda lub
absolutna nieprawda, nie ma zdolności osądu, nie posiada krytycyzmu, wątpliwości ani
niepewności. Wszelkie wystąpienia przeciw tłumowi budzą agresje, przez co jest prawie
niemożliwy do opanowania.

Osoba inaczej zachowuje się jako indywiduum, a inaczej jako element tłumu, w
którym interes osobisty nie odgrywa znacznej roli. To w nim dochodzą do głosu
pierwotne instynkty, zagłuszające to, co przez wieki usiłowała narzucić kultura i
cywilizacja. W tłumie jest podatna na sugestie, a jej racjonalne myślenie jest w dużym
stopniu stłumione, tak samo jak sam tłum idący za jakąś informacją czy sugestią jest
mało podatny na zmianę i próbę opanowania go - "...jednostki tworzące tłum posiadają
różne zdolności umysłu, nie ma to bowiem najmniejszego znaczenia w tłumie, gdyż
zarówno nieuk, jak i uczony, kiedy staje się cząstką tłumu, traci zdolność obiektywnej
oceny faktów". -s.15 Zostaje ustalony porządek narzucony z góry na wszystkie jednostki,
który funkcjonuje niezależnie od niej. W tym sensie, koncepcja tłumu Gustava Le Bona
ma podłoże obiektywne.

Jednak jak już wspomniałam powyżej - tłum jest chwilowy, nietrwały, co jest cechą

społeczeństwa jako bytu subiektywnego. Nie ma ustalonego porządku działania, jak to
jest w społeczeństwie jako bycie zobiektywizowanym. Tłum działa pod wpływem
impulsów, którym jednostka oddzielona od niego potraf się oprzeć. W swoich uczuciach
i poglądach popada w skrajność, jest nietolerancyjny, istnieje dla niego tylko absolutna
prawda lub absolutna nieprawda, nie ma zdolności osądu, nie posiada krytycyzmu,
wątpliwości ani niepewności. Jest zmienny - może przechodzić ze skrajności w skrajność -
zdolny zarówno do złych, okrutnych i brutalnych czynów jak i do bohaterskich (częściej
jednak do tych pierwszych, co wiąże się z prymitywizmem i poczuciem ogromnej siły),
może nie posiadać moralności w ogóle lub posiadać moralność nadwyraz wzniosłą.
Tłumy powstają przez bodźce pośrednie i bezpośrednie. Do pośrednich, które są
swoistym gruntem, na których powstają wierzenia i poglądy należą: rasa, tradycja, czas,
instytucje i wychowanie. Musi jednak nastąpić jakiś wpływ bezpośredni, aby nadać
realne formy ideom i poglądom tłumu. Bezpośredni wpływ na tłum mają: siła obrazów
(oddziałują na wyboraźnie), złudzenia (np. religijne), a nie rzeczywistość - to złudzenie
można rozwiać za pomocą wielopokoleniowego doświadczenia społeczeństwa, lecz w
tłumie nie istnieje zbiorowy dorobek ani pokoleniowość.

Książka "Psychologia tłumu" przedstawia obiektywno-subiektywną koncepcje

społeczeństwa. Koncepcja ta jest wciąż aktualna - zbiorowiska ludzkie kształtują się
wedle stałych, ustalonych praw. Le Bon Tłumaczy zachowania zbiorowości zarówno z

przeszłych okresów jak i we współczesnym świecie. Społeczeństwo musi się liczyć w swej
organizacji z potęgą tłumu. Potęga tłumu jest większa niż potęga poglądów czy idei, lecz

jej moc jest tylko niszcząca. "Ich rządy były zawsze okresem rozstroju. Istnienie cywilizacji
domaga się określonych, stałych praw, dyscypliny, zastąpienia instynktów rozumem,

myślenia o przyszłości, pewnego stopnia kultury, czyli takich właśnie warunków, na jakie
tłum zdany na siebie nigdy się nie zdobędzie." -s.7 W dominacji tłumu Le Bon upatruje

zmierzchu zachodniej cywilizacji oraz zaniku indywidualności.