5.Ocena ryzyka zawodowego

5.1.Zagadnienia wstępne

Każda aktywność, czy to zawodowa czy związana z naszym życiem niesie ze sobą pewne ryzyko. Rozważmy takie zajęcia jak:

• jazda samochodem

• przekraczanie drogi,

• jazda na nartach, podróżowanie samolotem,

• sport,

• praca na drabinie,

• przelewanie cieczy żrących,

• praca w miejscach niebezpiecznych np. kanałach czy wykopach.

Z pewnością rozpoznamy, że te zajęcia związane są z możliwością pewnego niepowodzenia, doznania niedogodności, urazu lub straty a więc z możliwością wystąpienia ryzyka. Jest szczególnie istotne dla każdego z nas aby móc zarówno dostrzegać występujące ryzyko, posiadać umiejętności jego oceny a następnie zapewnić sobie bezpieczeństwo. Ten wymóg jest podstawowym i prawdopodobnie najważniejszym dla każdej istoty ludzkiej.

Jeśli pracujemy w przemyśle chemicznym to istnieje możliwość narażenia na różne rodzaje ryzyka. Może to być kontakt z substancjami toksycznymi lub bardzo gorącą powierzchnią, która może nas poparzyć, możemy znaleźć się w strefie zagrożenia pożarem i możemy zostać porażeni prądem. Te zagrożenia są istotną częścią każdej pracy i dlatego też bardzo ważne jest sprawowanie kontroli nad występującym ryzykiem w taki sposób aby zapewnić bezpieczne środowisko pracy dla siebie ale i dla swoich kolegów. To implikuje kolejny cel tego rozdziału tj. nabycie i rozwinięcie umiejętności do samooceny miejsca i rodzaju pracy przy użyciu prostych technik oceny ryzyka. Jak widać rozdział ten będzie szczególnie skierowany do osób wykonujących bezpośrednio prace oraz osób bezpośrednio nadzorujących wykonanie pracy.

Istotnym jest również zauważyć, że ocena ryzyka zawodowego jest obowiązkiem nakładanym na pracodawcę przez obowiązujące przepisy prawne np.

1.Art. 226 Kodeksu pracy zobowiązuje pracodawcę do informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

2. 39 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej stwierdza jednoznacznie ,że pracodawca jest obowiązany oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe, występujące przy określonych pracach, oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko

5.2. Cele

Po przestudiowaniu tego rozdziału będziesz potrafił:

1. Identyfikować zagrożenia i ryzyko związane z wykonywaną pracą.

2. Dokonać oszacowania występującego ryzyka w związku z wykonywaną pracą

3. Jak stosować środki bezpieczeństwa aby to ryzyko skutecznie kontrolować.

4. Jak prowadzić dokumentację dla oceny ryzyka.

5.3. Pojęcia kluczowe

Zagrożenie

Strata

Ryzyko

Bezpieczeństwo pracy

Identyfikacja zagrożeń

Źródło zagrożeń

Narażenie

Szacowanie ryzyka

Ocena ryzyka

Stanowisko pracy

Warunki pracy

5.4.Ocena ryzyka zawodowego.

5.4.1. Podstawy oceny ryzyka.

Ludzie nie lubią podejmować ryzyka. Ale czy tak jest w istocie. Aby się o tym przekonać wskażmy kilka najczęściej wykonywanych regularnych czynności, które naszym zdaniem, niosą najwięcej ryzyka np.

1. Prowadzenie samochodu.

2. Turystyka wysokogórska.

3. Uprawianie sportu.

4. Praca z substancjami chemicznymi.

5. Malowanie dachu.

Jak widać odpowiedź jest chyba całkiem niespodziewana.

Jak można było oczekiwać są tam zajęcia, które osobiście bardzo lubimy i inne związane z twoim zawodem tj. zajęcia, które być może lubimy lub wykonujemy je dla zarobku. Wszystkie te działania niosą ze sobą pewne ryzyko, ale my to ryzyko akceptujemy i co więcej, będziemy je dalej wykonywać mimo, że są to zajęcia "ryzykowne", które mogą przynieść pewne niepowodzenia a nawet istotne straty.

Cóż więc jest to ryzyko i dlaczego akceptujemy "ryzykowne" zajęcia. Aby odpowiedzieć na to pytanie trzeba spojrzeć bardziej dokładnie na swoją pracę i określić jakie zagrożenia tam występują.

5.4.2. Zagrożenia występujące w procesie pracy.

Spróbujmy popatrzeć na swoją pracę i określić jakie zagrożenia mogą jej towarzyszyć.

Można się domyślać następujących zdarzeń:

• upadek z drabiny,

• poparzenie gorącą parą wypływającą z kondensatora,

• inhalacja par rozpuszczalników organicznych podczas pracy w laboratorium,

• upadek ciężkiego przedmiotu lub narzędzia na ciebie lub twojego kolegę,

• uraz ręki podczas stosowania maszyn z obracającymi się elementami. itd.

Jak widać powyższe zestawienie podaje zarówno zagrożenia, czynnik zagrożenia jak i skutek tych zagrożeń np. zagrożeniem jest ześlizgniecie się drabiny natomiast czynnikiem zagrożenia jest wysokość drabiny a skutkiem tego zagrożenia może być uraz ręki wskutek upadku lub nawet śmierć.

W przypadku rozbicia butli z substancja toksyczną zagrożeniem jest wydzielanie się par substancji toksycznej, czynnikiem jest toksyczność a skutkiem może być np. porażenie dróg oddechowych.

Jak widać zagrożenie, charakteryzuje się określoną wielkością fizyczną, chemiczną lub biologiczną, zwaną czynnikiem, którego oddziaływanie ma zasadniczy wpływ na rodzaj i wielkość skutków. Tak więc wielkości charakteryzujące zagrożenia nazywamy czynnikami a ich wartości decydują o wielkości skutków np. stężenie substancji nie przekraczające NDS nie będzie wywoływać żadnych skutków zdrowotnych podczas gdy stężenie tej samej substancji przekraczające stężenie określone jako LC50 będzie wywoływać skutki śmiertelne dla 50% populacji. Można więc mówić o różnych rodzajach skutków zagrożeń w związku z oddziaływaniu czynników zagrożeń. Dlatego też wyróżnia się tzw. czynniki niebezpieczne, szkodliwe i czynniki uciążliwe.

Przedstawione przykłady zagrożeń wskazują, że mogą one prowadzić do bardzo groźnych scenariuszy skutków, które jednak nie powstrzymują nas od wykonania danej pracy czy podejmowania danej aktywności. Dlaczego więc dalej wykonujemy naszą pracę?

Odpowiedź jest jedna:

• skutek tych zagrożeń, według naszej oceny, jest minimalny lub

• możliwość ich wystąpienia jest bardzo niewielka.

Warto podkreślić, że nic nie istnieje co byłoby absolutnie bezpieczne. Nawet przebywanie w swoim domu może narazić na różne urazy, co wcale nie powstrzymuje nas od przebywania w domu. Czyli wykonujemy szereg różnych zajęć, pomimo zagrożeń jakie ze sobą niosą, ponieważ wierzymy, że ryzyko z tym związane jest akceptowane przez nas. Widać więc, że ta akceptacja oparta jest o przewidywanie pomijalnie małych skutków lub też możliwość wystąpienia tego zagrożenia jest mało prawdopodobna.

W ten sposób dochodzimy do definicji ryzyka, którą można przedstawić następująco:

Ryzyko określane jest na podstawie kombinacji dwóch elementów (Rys5- 1):

a) prawdopodobieństwa lub częstości wystąpienia urazu ciała lub utraty zdrowia.

b) skutki występowania zdarzenia wywołującego zagrożenia np. uraz ciała lub pogorszenie stanu zdrowia,

Rys.5- 1.Definicja ryzyka zawodowego

Najczęstszą postacią matematyczną dla obliczenia ryzyka jest iloczyn poszczególnych tych składników w postaci:

Ryzyko = Prawdopodobieństwo powstania określonych skutków x skutek zagrożenia (1)

Analizując powyższą definicję można stwierdzić, że dla oceny czy jest bezpiecznie prowadzić daną aktywność (prace, zajęcie) należy określić występujące zagrożenia, ich potencjalne skutki oraz prawdopodobieństwo wystąpienia.

Dla wyjaśnienia ryzyka i jego oceny celowe jest uzyskanie odpowiedzi na trzy zasadnicze pytania przedstawione poniżej:

co może zdarzyć się niepożądanego?

co się stanie jeśli zdarzy się niepożądane zdarzenie ?

jak poważne będą tego skutki?

jak często mogą powstać takie skutki?

Uzyskanie odpowiedzi na powyższe pytania pozwoli na:

• określenie ryzyka występującego przy wykonywaniu danej pracy czy aktywności,

• pomoże zdecydować czy jest bezpiecznie wykonywać tą prace lub czy należy wprowadzić dodatkowe środki bezpieczeństwa i ochrony.

Tak więc dla oceny ryzyka niezbędne jest określenie wielkości ryzyka oraz oszacowanie czy ta określona wielkość ryzyka może być akceptowana. Można więc powiedzieć, że proces oceny ryzyka warunkuje możliwość bezpiecznego prowadzenia danej pracy.

Warto dodać, że w przypadku ryzyka zawodowego, kiedykolwiek mówi się o zagrożeniach to przede wszystkim odnosi się je do skutków ludzkich tj.urazów lub pogorszenia stanu zdrowia, natomiast dla ryzyka procesowego zagrożenia obejmują wszelkie rodzaje skutków a więc zarówno dotyczących człowieka jak i strat materialnych i środowiskowych.

5.4.3.Miary ryzyka.

Znając definicję ryzyka celowym jest określić miary ryzyka, najlepiej w postaci określonej liczby czy też odpowiedniego równania matematycznego np.

• liczbę urazów ręki pracowników zatrudnionych przy cięciu drzewa,

• stopień utraty słuchu ludzi narażonych na pracę w hałasie,

• choroby rakotwórcze wśród pracowników przemysłu chemicznego,

• liczba osób zatrutych śmiertelnie w wyniku pęknięcia butli z chlorem, etc.

Jak widać miary ryzyka mogą odnosić się do pojedyńczego pracownika, do grupy pracowników, do rodzaju wykonywanych czynności czyli rodzaju branży przemysłowej lub też do otoczenia danego zakładu czyli ludności, środowiska naturalnego i majątku. W przypadku ryzyka zawodowego, podstawową miarą ryzyka jest tzw. ryzyko indywidualne odnoszące się do poszczególnego pracownika wykonującego daną pracę. Ryzyko to najczęściej wyraża się uprzednio podanym wzorem (1)i uzyskany wynik może być zarówno jakościowy, w postaci określonego poziomu ryzyka np. ryzyko wysokie, średnie czy niskie, lub ilościowy za pomocą określonej liczby wyrażającej prawdopodobieństwo występowania określonych skutków np. prawdopodobieństwo urazu ucięcia palca przy stosowaniu piły tarczowej wynosi 10-4/rok.

5.4.4.Podstawy określenia ryzyka.

Rozwój wiedzy w zakresie zagrożeń występujących w miejscu pracy odzwierciedla zdolności do określenia ryzyka. Źródłem takiej wiedzy są przede wszystkim:

ocena zdrowo rozsądkowa występujących zagrożeń, najlepiej oparta o doświadczenie i posiadaną wiedzę,

• bazy danych o substancjach, materiałach, stosowanych maszynach, urządzeniach i narzędziach,

• porównanie z dobrze znanymi przypadkami, spotykanymi w innych zakładach,

• dane historyczne o dotychczas zaistniałych wypadkach gromadzone w rożnych bazach danych zarówno zakładowych, narodowych i międzynarodowych, oraz dane epidemiologiczne,

• testowanie niezawodności i bezpieczeństwa wytwarzanych wyrobów i ich certyfikacja; duże znaczenie posiadają w tym miejscu wymogi prawne dotyczące odpowiedzialności za wytwarzany produkt i obowiązku oceny stanu bezpieczeństwa przed sprzedażą tego produktu,

• doświadczenia naukowe na ludziach i innych organizmach dla niskich poziomów narażenia na niebezpieczne czynniki środowiska pracy i ekstrapolacja tych wyników na wyższe poziomy narażenia np. przy testowaniu nowych farmaceutyków wprowadzanych na rynek,

• analiza ryzyka, która w systemowy sposób daje możliwość oszacowania ryzyka zawodowego.

Spośród w/w wymienionych metod i sposobów określenia ryzyka najpoważniejsze znaczenie posiada doświadczenie i wiedza o występujących zagrożeniach. Uznaje się bowiem zasadę, że zagrożenie zidentyfikowane, o którym mamy wystarczające informacje, to zagrożenie nad którym sprawujemy kontrolę. Jednakże nie można opierać się jedynie na dostępnej wiedzy i doświadczeniu i należy korzystać ze wszystkich wymienionych metod. Najbardziej akceptowaną metodą, szczególnie przez odpowiednie organa inspekcyjne, jest systemowa analiza ryzyka.

5.4.5. Metodologia wykonania oceny ryzyka.

Ocena ryzyka stanowi podstawowy element w zarządzaniu bezpieczeństwem i higieną pracy, której głównym celem jest zapewnienie bezpiecznych warunków wykonywania pracy.

Dla wykonania oceny ryzyka tworzy się odpowiednie zespoły gdzie włączeni są różni specjaliści. Trzeba podkreślić celowość zespołowej pracy i łączenia wiedzy z różnych dziedzin. W ten sposób, w skład zespołu wchodzą specjaliści począwszy od kierownictwa techniczno - produkcyjnego, poprzez specjalistów branżowych, analityków bezpieczeństwa i bezpośrednio zatrudnionych. Siłą zespołu analitycznego jest dostępność wszystkich niezbędnych danych i fachowej wiedzy. Żadna ocena ryzyka nie może być poprawna i kompletna jeśli nie jest wykonywana zespołowo.

Zanim rozpocznie się ocenę ryzyka należy wytypować te obiekty, urządzenia lub zadania robocze, które podlegać będą ocenie. Można tu kierować się specyfiką produkcji i związanym z tym występowaniem niebezpiecznych materiałów, procesów lub zadań roboczych. Innym wskaźnikiem dla selekcji, może być statystyka dotychczasowych wypadków przy pracy, zwolnień chorobowych czy chorób zawodowych lub też wprowadzone zmiany techniczno - organizacyjne w produkcji. Wiele informacji można uzyskać przeprowadzając wywiady czy rozprowadzając wśród pracowników różne kwestionariusze. Ważne jest również ustalić potencjalne sytuacje awaryjne dla których trzeba będzie opracować odpowiednie plany operacyjno - ratownicze. Dotyczą one w szczególności: ochrony przeciw-pożarowej, poważnych awarii i uszkodzeń, nadzwyczajnych zagrożeń środowiska, pierwszej pomocy medycznej i innych aktów sabotażu.

Ocena ryzyka może być znacznie uproszczona poprzez grupowanie podobnych procesów czy zadań roboczych i wykonanie jednej reprezentatywnej oceny ryzyka. np. transport ręczny materiałów ponad gabarytowych lub sypkich. Jest to tzw. ogólna ocena ryzyka, która może być stosowalna dla zbliżonych, różnych zadań roboczych.

Warto również wspomnieć o pracach, które charakteryzują się występowaniem tzw. ryzyku trywialnego lub oczywistego, dla których wydawało by się, że nie trzeba wykonywać oceny ryzyka np. praca na drabinie, gdzie ryzykiem oczywistym jest możliwość upadku z drabiny i poniesienia urazu ciała. Jednakże jest trudno bez oceny stwierdzić czy dane ryzyko może być uznane za trywialne czy też nie. Podobnie sytuacja wygląda dla zadań, które mogą być rozpatrzone jako nie posiadające zagrożeń lub bardzo małe zagrożenia. Być może dlatego, że nie odnotowano do tej pory żadnych wypadków lecz ich brak może nie być wiarygodnym czynnikiem. Warto brać pod uwagę zawsze najgorsze warunki.

Warto podkreślić, że aktualne przepisy nie określają zasad przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego oraz metod przeprowadzenia tej oceny. Wybór odpowiedniej metody należy do zakładu pracy, który winien ją dostosować do swoich lokalnych warunków i potrzeb.

Istnieją różne metodologie oceny ryzyka. Mogą być stosowane różne podejścia pod warunkiem, że zawierają ciąg analiz i obliczeń przedstawiony na Rys.5-2.

Rys. 5-2. Metodologia wykonania oceny ryzyka.

5.4.5.1. Identyfikacja zagrożeń.

Jak określono w definicjach, zagrożenia to potencjalne niebezpieczeństwo powstawania niepożądanych skutków (szczególnie dla człowieka), które w formie pieniężnej wyraża się stratami. Źródłami zagrożeń mogą być zarówno niebezpieczne warunki jak niebezpieczne zachowania i można je pogrupować w następujące kategorie:

1. Zagrożenia związane z maszynami i wyposażeniem,

2. Zagrożenia związane z materiałami i substancjami,

3. Zagrożenia związane z miejscem pracy,

4. Zagrożenia związane ze środowiskiem pracy,

5. Zagrożenia związane z organizacją i metodami pracy.

Załączniki Nr1-7 przedstawiają ogólny wykaz zagrożeń i związanych nimi skutków dla w/w kategorii.

Dla identyfikacji zagrożeń można wykorzystać różne metody, których właściwe zastosowanie opiera się o różnorodne źródła informacji. Dane takie zbierane są w danym zakładzie pracy na podstawie:

obserwacji; w których dokonuje się sprawdzania wykonywanych prac,

• obchodów kontrolnych przez zakład

• list kontrolnych;

• dyskusji z pracownikami i grupami roboczymi;

• pomiarów warunków środowiskowych,

• kwestionariuszy i wywiadów; w których zapytuje się o opinie i sugestie pracowników,

• bazy danych, statystyki wypadków i zachorowań i innych dokumentów i zapisów znajdujących się w zakładzie.

Do najbardziej typowych źródeł informacji, które jednocześnie identyfikują stan zagrożeń są przeglądy stanu bezpieczeństwa oraz zestawy list kontrolnych. W obu przypadkach sprawdzamy te zagrożenia, które mogą prowadzić do najbardziej niekorzystnych skutków.

Najczęściej stosowana metoda identyfikacji zagrożeń są listy kontrolne. Są to przygotowane uprzednio zestawy pytań, które stawiane są do konkretnych stanowisk pracy lub procesów pracy. Dotyczą one przede wszystkim zgodności stanu faktycznego ze standardami i wymogami bezpieczeństwa określanymi przez regulacje prawne, normy i wytyczne. Udzielenie odpowiedzi pozytywnej lub negatywnej pozwala na identyfikację różnych odchyleń od wymogów i w ten sposób identyfikację występujących zagrożeń i innych ewentualnych problemów operacyjnych.

Typowym przykładem takich list mogą być następujące pytania względem charakterystyki czynników środowiska pracy na stanowisku do cięcia drzewa piła tarczową:

1. Czy piła posiada osłonę?

2. Czy podczas procesu cięcia materiał jest przesuwany za pomocą innego narzędzia,?

3. Czy hałas przekracza 80dB?

4. Czy temperatura w pomieszczeniu jest dostosowana do rodzaju wykonywanej pracy i czy odpowiada właściwym przepisom prawnym (Rozporządzenie MPiPS z1995r. o NDS i NDN)

5. Czy w tym procesie występują drgania i nie przekraczają wartości progowych określonych w polskich normach.

6. Czy pomieszczenie jest wentylowane?

Udzielenie negatywnej odpowiedzi na jedno z tych pytań natychmiast identyfikuje źródła zagrożeń, które następnie można powiązać z odpowiednimi skutkami.

Listy kontrolne mogą w istotny sposób pomóc w identyfikacji zagrożeń, lecz trzeba pamiętać o wszystkich innych aspektach a mianowicie:

• badanie i obserwacji wszystkich aspektów działań człowieka wykonującego daną pracę (np. aktualna praktyka może istotnie różnić się od tej przewidzianej instrukcją roboczą oraz brać pod uwagę nie rutynowe, okresowe i nie planowane operacje),

• identyfikując wszystkie aspekty pracy z potencjalnymi właściwościami do powodowania urazów i strat,

• wziąć pod uwagę szeroki kontekst zagrożeń, nie tylko różne zagrożenia wynikające z listy kontrolnej ale również stosunek pracowników do zagrożeń i sposób podejścia do tych zagadnień.

A więc w celu identyfikacji zagrożeń należy zadać sobie kilka pytań:

• co w rzeczywistości mam przeanalizować? (jeśli potrzeba, to wymienić wszystkie etapy mojego zadania),

• z jakimi materiałami dana działalność jest związana?

• jakie narzędzia i wyposażenie są stosowane?

• kiedy i gdzie praca ta jest wykonywana (w dzień, nocą,( na wysokości, w zamkniętej objętości etc.)?

• jak praca ta może oddziaływać na przylegające otoczenie (ludzi, sprzęt, środowisko)?

• co będzie jeśli coś stanie się nieprzewidzianego (np. rurociąg w którym mam zainstalować zaślepkę nie będzie pusty)?

Ostatnie pytania dotyczą ewentualnych skutków występującego zagrożenia.

Do tych podstawowych skutków zaliczamy:

• uderzenia przez upadające, zsuwające się lub ruchome obiekty,

• uderzenia o zapory, przeszkody lub pchanie w kierunku niebezpiecznych obiektów,

• nadmierny wysiłek w podnoszeniu, pchaniu, przenoszeniu obiektów lub materiałów,

• poślizgniecie, zablokowanie lub upadek na poziom lub inny obiekt,

• poślizgniecie, zablokowanie lub upadek z wysokości, drabiny, rusztowania, platformy, stosu materiałów, pojazdu, schodów w otwór, wykop lub otwór w podłodze,

• złapanie w pułapkę (w środku, pod, między, lub przez poruszające się lub przesiewające, nieruchome obiekty lub zsuwające się materiały i obiekty),

• pożar,

• przeciek,

• nagłe narażenie na ekstremalne temperatury (atmosfera lub środowisko), gorące lub zimne obiekty lub substancje, poparzenia, zamrożenia,

• nagłe narażenie na substancje toksyczne, pyły, chemikalia, hałas, płyny procesowe w tym żrące, toksyczne i szkodliwe, poprzez inhalacje, spożycie lub absorpcję powodujące zatrucia, utonięcia, chemiczne poparzenia, reakcje alergiczne etc.,

• kontakt z prądem elektrycznym skutkujący szokiem elektrycznym, poparzeniem i porażeniem śmiertelnym,

• wypadki na drogach wskutek ruchu pojazdów w tym samochodów, ciężarówek, autobusów, pociągów, łodzi samolotów etc.,

• skażenie środowiska (powietrze, gleba, woda i inne).

Powyższe stwierdzenia winny uwzględniać następujące uwarunkowania:

• choć zagrożenia były kiedyś zidentyfikowane to nie oznacza to że dzisiaj są takie same,

• istnieje duża różnorodność zagrożeń, które mogą być różne nawet dla tej samej pracy wykonywanej w różnym czasie, w różnych miejscach i pod innymi warunkami,

• czasem można spodziewać się występowania zagrożeń mimo, że ich normalnie nigdy nie było np. przesuwając opakowania w magazynie i w magazynie gdzie podłoga jest pokryta lodem, lub wznoszenie rusztowania w normalny lub mglisty dzień,

• nie można myśleć o pracy w izolacji od warunków i otoczenia.

Listy kontrolne oraz przegląd zagrożeń mogą być uzupełnione innymi metodami, z których najważniejsze to:

• metoda wstępnej analizy zagrożeń (PHA),

• metoda "co będzie jeśli",

• analiza bezpieczeństwa pracy (JSA),

• analiza przepływu energii,

• analiza zmian,

• HAZOP.

5.4.5.2. Metoda wstępnej analizy zagrożeń (PHA).

Metoda PHA, będąca mniej lub bardziej metodą ekspercką dla poszczególnych operacji lub działań, identyfikuje możliwości występowania zagrożeń, przyczyn, które to powodują oraz określa stosowane systemy zabezpieczeń. W dalszej kolejności przypisuje każdemu z zagrożeń stopień możliwej szkody ( urazu lub utraty zdrowia) i prawdopodobieństwo wystąpienia. Iloczyn otrzymanych wartości daje wynik jakościowego szacowania ryzyka. Wynik iloczynu służy jako podstawa podjęcia działań zmierzających do oceny a następnie do redukcji ryzyka.

Ocena ta jest dokonywana na podstawie matrycy ryzyka, która będzie omówiona w dalszej części wykładu. Wynikiem identyfikacji zagrożeń jest zapis dokonywany według wzoru podanego w Tablicy 5-1.

5.4.5.3.Analiza bezpieczeństwa pracy (JSA).

Analiza JSA jest systematycznym badaniem metod pracy, maszyn i środowiska pracy dla identyfikacji zagrożeń występujących na stanowiskach pracy lub w systemach produkcyjnych. Metoda ta jest szczególnie przydatna kiedy są precyzyjnie określone zadania robocze. Analizę składa się z czterech głównych elementów rozpoczynając od podziału pracy na zadania robocze względem których formułuje się zagrożenia, czynniki przyczynowe, ocenę klasyfikacyjną ryzyka przed i po rekomendacji oraz propozycje środków bezpieczeństwa. Dokonuje się odpowiednich zapisów w arkuszu roboczym podobnym do analizy PHA.

Zasada wykonania analizy pokazana jest na Rys.5-3. Przy identyfikacji zagrożeń można posługiwać się różnymi listami kontrolnymi, odpowiednimi do rodzaju wykonywanej pracy lub procesu. np. przedstawionymi w rozdziale 4 dla identyfikacji zagrożeń występujących na maszynach.

Analiza jest skierowana na odchylenia i czynniki zagrożeń głównie o charakterze fizycznym i behawioralnym nie biorąc pod uwagę elementów zarządzania. Stąd analiza ta jest uzupełniającą względem metody MORT.

Tabela 5-1.

Rys. 5-3. Analiza bezpieczeństwa pracy (JSA)

5.4.5.4.Metody systemowe.

Najbardziej szeroko akceptowanymi modelami zdarzeń wypadkowych są logiczne struktury drzewiaste: drzewa błędu oraz drzewa zdarzeń.

Drzewo błędu jest logicznym rozwinięciem powstania wypadku, które zwane jest wydarzeniem szczytowym (TE), za pomocą logiki dedukcyjnej. Dokonuje się zapisu relacji pomiędzy przyczyną a skutkiem przy zastosowaniu specjalnego języka symboli graficznych obejmujących symbole logiczne i symbole zdarzeń. Model drzewa błędu dla awarii systemu oświetleniowego przedstawiony jest na Rys 5-4.

Rys.5-4. Drzewo błędu dla awarii instalacji oświetleniowej.

O ile drzewo błędu formułuje przyczyny powstawania zdarzeń inicjujących na drodze "myślenia wstecz", to drzewo zdarzeń (event tree), określa jakie mogą być potencjalne skutki tego zdarzenia. Jest to proces "myślenia do przodu", dostarczający informacji o ciągu rozwoju zdarzeń w czasie względem funkcjonowania systemu bezpieczeństwa lub działania operatora. Schemat rozwoju drzewa zdarzeń pokazano na Rys.5-5.

Szersze informacje na temat zasad budowy i wykorzystania drzewiastych struktur logicznych można uzyskać w poradnikach AIChE.

Rys.5-5. Schemat rozwoju drzewa zdarzeń: S - pozytywne działanie, F - negatywne działanie

5.4.5.5.Wybór metody identyfikacji zagrożeń

Jest trudno zalecić jednoznacznie którą z w/w podanych metod należy przede wszystkim stosować. Dla dokonania wyboru można kierować się wieloma różnymi czynnikami, spośród których najistotniejsze to: .

• dokładność wyników analizy,

• natura badanego obiektu i występujących zagrożeń,

• czas realizacji,

• dostępna wiedza i umiejętności.

Jeśli wymagany jest tylko przegląd występujących zagrożeń to można stosować najprostszą listę kontrolna lub przegląd ekspercki. Dla bardziej dokładnych wyników poleca się stosować analizę JSA, analizę przepływu energii lub analizę zmian. Dla szczegółowej analizy zagrożeń niezbędne będzie wykorzystanie systemowych metod analizy zagrożeń (HAZOP, FMEA lub technika drzew). Te bardziej zaawansowane techniki wymagają zarówno większej wiedzy, doświadczenia jak i czas dla ich wykonania jest znacznie większy. Również zakres informacji wymaganej do przeprowadzenia takich analiz jest znacznie wyższy. Ogólnie można stwierdzić, że znacznie lepsze i precyzyjniejsze wyniki są uzyskiwane przy użyciu metod systemowych. Z pewnością godne jest polecenie zastosowanie drzewa MORT, które bierze pod uwagę zarówno różne elementy techniczne jak i przede wszystkim specyfikę zarządzania bezpieczeństwem w danym zakładzie.

5.4.6. Określenie osób narażonych na zagrożenia i innych strat.

W drugim kroku oceny ryzyka należy określić wszystkie osoby narażone w związku z występowaniem zidentyfikowanych zagrożeń na stanowisku pracy oraz inne ewentualne straty z tym związane.

Choć zagadnienie określenia osób zagrożonych jest wyodrębniane jak odrębny punkt, to zwykle jest wykonywane w trakcie pierwszego kroku tj. identyfikacji zagrożeń. Jest to szczególnie ważne przy identyfikacji zarówno osób lub grup osób narażonych na bezpośrednie ryzyko i osób, które mogą być narażone pośrednio wskutek tej działalności np. pracownik malujący powierzchnie jest bezpośrednio narażony na wdychanie rozpuszczalnika podczas gdy inni pracownicy zajęci innymi zadaniami w otoczeniu są również narażeni pośrednio. Zwykle wyróżnia się następujące grupy osób zagrożonych:

1. osoba lub osoby wykonujące daną pracę,

2. osoba lub osoby zatrudnione w otoczeniu,

3. goście (zaproszeni lub nie proszeni, pracownicy służb ratowniczych i konserwujących, dostawcy, przechodnie etc.),

4. inni (np. ludność, sąsiedzi, kierowcy na drogach etc.).

Badając w/w zagadnienie dobrze jest ocenić czas narażenia na dane zagrożenie. Czas ten zwany jest również czasem ekspozycji.

Spośród różnorodnych strat ekonomicznych, które mogą postać w wyniku aktywizacji zagrożeń można tu wymienić przede wszystkim straty ekonomiczne spowodowanych zniszczeniem wyposażenia i narzędzi pracy czy też materiałów i produktów, przerwy w produkcji, koszty zwolnień i odszkodowań oraz inne straty środowiskowe.

5.4.7.Określenie ryzyka wskutek występowania zagrożeń.

Po pierwszych krokach analizy tj. identyfikacji zagrożeń oraz określenia narażonych osób, następnie prowadzi się proces oszacowania ryzyka. Należy więc znaleźć odpowiedzi na następujące pytania:

- jaka jest skala potencjalnych skutków zagrożeń i ilu pracowników może ponieść urazy?

- jaka jest możliwość występowania niepożądanych zagrożeń?

- jaki jest poziom ryzyka?

Celem udzielenia odpowiedzi na w/w pytania zwykle konieczna jest pomoc ekspertów. Należą tu np. wyspecjalizowane instytuty, inspektorzy pracy lub zawodowi konsultanci. Można też też można posłużyć się własnym doświadczeniem oraz danymi historycznymi, które podają szczegóły dotychczas zaistniałych awarii i wypadków w innych zakładach.

5.4.7.1. Określenie skali skutków

Dla określenia skali skutków lub ciężkości urazu można posłużyć się następującą poradą.

Wyobraźmy sobie skutki najpoważniejsze i najmniejsze które mogą powstać. Następnie pogrupujmy wyniki według trzech kategorii wymienionych poniżej:

1. Małe skutki :

szkodliwość dla ludzi jest niewielka, drobne urazy wymagające tylko pierwszej pomocy, niewielkie uszkodzenia budynków, wyposażenia lub produktów.

2. Średnie skutki:

konieczny jest pobyt poszkodowanej osoby w szpitalu w wyniku choroby lub odniesionych ran, powodujący czasową niezdolność do pracy do jednego tygodnia; uszkodzenia budynków, wyposażenia lub produktów wymagające krótkotrwałej naprawy i remontu.

3. Poważne skutki:

ciężki wypadek lub zranienie pracownika powodujące dłuższą nieobecność w pracy, chorobę przewlekłą, inwalidztwo lub śmierć; uszkodzenia budynków, wyposażenia lub produktów są długotrwałe i kosztowne.

W ten sposób dokonano oszacowania potencjalnych skutków zagrożeń w trzy kategorie; małe, średnie i poważne

Warto dodać, że skalę skutków można dobierać dowolnie np. można przyjąć pięciostopniową skalę skutków.

3.2.Określenie możliwości (prawdopodobieństwa) występowania zagrożeń

Przy ocenie prawdopodobieństwa trzeba wziąć pod uwagę częstość wykonywanych czynności, czas wykonywania pracy, odległość od źródła zagrożenia pracowników oraz możliwość uniknięcia zagrożenia. Jest to najtrudniejszy moment analizy wymagający starannych badań lub właściwych źródeł literaturowych.

Podobnie jak poprzednio można zaproponować trzy skale oceny prawdopodobieństwa występowania zagrożeń lub zdarzeń niepożądanych prowadzących do określonych skutków:

1. Bardzo mało prawdopodobne lub prawie niemożliwe:

trudno sobie wyobrazić, że zdarzenie mogłoby mieć miejsce.

2. Mało prawdopodobne:

Wydarzenie może mieć miejsce ale jest to mało prawdopodobne.

3. Prawdopodobne, wielce możliwe:

zdarzenie nie jest zwyczajne, ale jest wielce prawdopodobne.

5.4.7.2. Matryca ryzyka

Dla oszacowania poziomu ryzyka stosuje się różne techniki. Jedną z najczęściej polecanych, mającą uniwersalny charakter jest matryca ryzyka. Propozycje takiej matrycy przedstawia Rys.5-6.

Matryca ryzyka łączy w sobie skalę skutków ze skalą prawdopodobieństwem występowania zagrożenia. Przypisując każdej kategorii odpowiednia liczbę punktów oraz wykorzystując definicję ryzyka w postaci iloczynu prawdopodobieństwa i skutków można wyróżnić 5 kategorii ryzyka:

1. Ryzyko pomijalne, bardzo mały stopień ryzyka. Nie są potrzebne żadne przeciwdziałania, nie trzeba prowadzić dokumentacji w zakresie oceny ryzyka; liczba punktów: 1,

2. Ryzyko małe. Nie trzeba podejmować żadnych działań poprawiających bezpieczeństwo i zmniejszających ryzyko w danej chwili, ale można je będzie przedsięwziąć jeśli nadarzy się okazja poprawy sytuacji małym kosztem. Należy prowadzić kontrolę zagrożeń w sposób ciągły dla upewnienia się czy ryzyko pozostaje akceptowane; liczba punktów od 1 -2

3. Ryzyko średnie (tolerowane). Trzeba podjąć wysiłki aby zmniejszyć ryzyko. Działania, należy podjąć w pewnym okresie czasu np. w okresie 3-6 miesięcy. Koszty zmniejszenia ryzyka a więc zapobiegania wypadkom nie są wysokie; liczba punktów 3-4,

4. Ryzyko duże. Natychmiast należy poprawić sytuację. Przydzielić środki (fundusze i ludzie) wystarczające do zmniejszenia ryzyka; liczba punktów 6.

5. Ryzyko bardzo duże. Należy przerwać pracę i można ją kontynuować dopiero po zmniejszeniu ryzyka. Jeśli redukcja ryzyka jest niemożliwa, pracy nie wolno rozpoczynać. Liczba punktów:9.

Rys.5-6. Matryca ryzyka

5.4.8. Ocena ryzyka.

Po określeniu ryzyka należy zdecydować czy ryzyko związane z wykonywaniem danej pracy może być przez nas przyjęte czyli czy jest akceptowane czy też nie. Proces ten znany jest jako ocena ryzyka. Nie ma ustalonych zasad oceny ryzyka, ale z pewnością każdy powie " zaryzykuję bo wiem, że nie poniosę żadnych strat lub zaryzykuję jeśli będzie mi to się opłacać", czyli korzyści przeważają ewentualne straty. Jak widać ta ocena ostateczna wymaga starannego przemyślenia i dobrze jest gdy oparta jest o doświadczenie każdego z nas. Jeśli nie mamy takowego to proponuje się dyskusję z kolegami i przede wszystkim z przełożonymi. Warto więc wstrzymać pochopną decyzję i przeprowadzić odpowiednie konsultacje.

Zgodnie z wyżej podaną matrycą podstawą do oceny ryzyka jest następujący schemat:

• ryzyko pomijalne i małe ( liczba punktów od 1 do 2) oznacza ryzyko akceptowane,

• ryzyko średnie ( liczba punktów od 3 do 4) oznacza ryzyko tolerowane,

• ryzyko duże i bardzo duże ( liczba punktów od 6 do 9) oznacza ryzyko nieakceptowane.

Dla ryzyka akceptowanego nie są potrzebne żadne działania ochronne czyli nie potrzeba stosowania środków kontroli ryzyka. W przypadku ryzyka tolerowanego stosowalność środków kontroli ryzyka podlega zasadzie ALARP co oznacza, że można zastosować te środki jeśli są one praktycznie uzasadnione, czyli korzyści osiągnięte w wyniku ich zastosowania są wyższe aniżeli koszty ich wprowadzenia. Dla ryzyka nieakceptowanego należy natychmiast wstrzymać działalność i wprowadzić dodatkowe środki kontroli ryzyka. Wówczas trzeba ponownie wykonać analizę i ocenę ryzyka i sprawdzić czy uzyska się co najmniej tolerowany poziom ryzyka.

Należy dodać, że można proponować matryce o różnorodnej liczbie kategorii ryzyka, które można określać według własnych koncepcji. Ważne jest tylko to aby przyjęty system klasyfikacji był zachowany przez cały okres analizy.

Dla przypadku narażenia na substancje chemiczne podstawą do określenia ryzyka zdrowotnego będzie rodzaj substancji i jej niebezpieczne właściwości (np. substancja powodująca dyskomfort może zostać określona jako reprezentująca małe lub średnie skutki, substancja żrąca i toksyczna jako duże skutki a substancja rakotwórcza charakteryzować będzie bardzo wysokie ryzyko), potencjalnej możliwości wystąpienia narażenia oraz częstości tego narażenia. Zwykle obserwacja sposobu wykonywania pracy i odpowiednie pomiary stężeń substancji chemicznych na stanowisku pracy pozwolą na dość dobre określenie ryzyka zdrowotnego.

Dla przypadku transportu ręcznego np. pracy w magazynie czy bibliotece, trzeba rozpatrzyć ciężar przenoszonych materiałów w kontekście dopuszczalnych norm oraz inne czynniki niepożądane np. konieczność zginania się lub też rodzaj ładunku np. ostre krawędzie. Będzie to podstawą do oszacowania ryzyka.

5.4.9. Określenie dalszych działań kontroli ryzyka, jeśli okażą się niezbędne, dla zapobiegania lub redukcji ryzyka.

Jeśli w wyniku takiej oceny dojdzie się do wniosku, że ryzyko jest nieakceptowane to zanim podejmie się pracę lub uruchomi dany proces produkcyjny należy wprowadzić dodatkowe środki bezpieczeństwa i ochrony, zwane środkami kontroli ryzyka. A więc ocena ryzyka winna uwzględnić zastosowane środki ochrony, które albo eliminują zagrożenia albo ograniczają ryzyko, sprowadzając je do akceptowanego poziomu.

Przy wyborze środków ograniczenia ryzyka należy stosować następującą hierarchię działań:

1. Eliminację zagrożenia, np. przez zastąpienie niebezpiecznych chemikaliów mniej niebezpiecznymi.

2. Izolację źródeł zagrożeń: np. umieszczenie głośnych maszyn w pomieszczeniu dźwiękoszczelnym lub stosowanie zamkniętych aparatów.

3. Wprowadzenie technicznych środków bezpieczeństwa np. wentylację stanowisk i pomieszczeń pracy.

4. Odizolowanie pracownika od prowadzonego procesu.

5. Środki organizacyjne np. ograniczające czas ekspozycji, rozdział ciężkich prac między większą liczbę osób, lepsze planowanie zadań roboczych.

6. Stosowanie środków ochrony indywidualnej.

Jak widać środki ochrony indywidualnej winny być brane pod uwagę tylko wtedy, gdy nie są dostępne inne środki ograniczające ryzyko.

Wyniki oceny ryzyka, dla każdego rodzaju zagrożenia odnotowywane są w odpowiednim arkuszu roboczym pokazanym w Tabeli Nr 5-2.

Tabela Nr 5-2. Arkusz roboczy oceny ryzyka.

5.4.10. Inne metody oceny ryzyka

Istnieją inne, alternatywne metody szacowania i oceny ryzyka. Stosowalność tych metod nie jest niczym narzucona i zależy od stopnia ich zrozumienia i komfortu posługiwania się.

Metoda wskaźnika ryzyka (Risk Score)

Metoda ta wykorzystuje do obliczenia ryzyka następującą formułę:

R = S x E x P

gdzie : R - wskaźnik poziomu ryzyka,

S - potencjalne skutki zagrożenia,

E - ekspozycja na zagrożenie,

P - prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia.

Dla poszczególnych składników mamy kilku-stopniową skalę, której charakterystykę przytaczają Tabele Nr 3, 4, 5

Tabela Nr 5-3. Ocena ekspozycji na zagrożenie.

Tabela. Nr 5- 4. Ocena potencjalnych skutków zagrożenia

Tabela Nr.5-5. Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia.

Tabela Nr5-.6. Ocena ryzyka

Metoda Kalkulatora Ryzyka

Metoda kalkulatora ryzyka należy do prostych metod określania ryzyka. Polega ona na umieszczeniu na przygotowanym nomogramie punktów dla przyjętego prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia oraz częstości ekspozycji na zagrożenie i czasu ekspozycji by dla założonych skutków zdarzenia otrzymać poziom ryzyka- Rys. 5-7. Metoda ustala cztery poziomy ryzyka:

A- wysoki, w którym ryzyko nie może być akceptowane pod żadnym warunkiem,

B- istotny, przy którym poziom ryzyka powinien być maksymalnie zmniejszony tak dalece jak to jest praktycznie możliwe,

C- umiarkowany, przy którym ryzyko może być zaakceptowane jeżeli koszty redukcji ryzyka przewyższają koszty korzyści,

D- niski, gdy ryzyko może być zaakceptowane bez podejmowania środków prewencyjnych

Rys. 5-7.Kalkulator ryzyka

Metody grafów ryzyka

Normy europejskie oraz niektóre normy krajowe w Unii Europejskiej podają sposoby szacowania ryzyka ujęte w formy grafów pozwalających w prosty sposób określać ryzyko. Dla stanowisk roboczych ryzyko powinno się oceniać zgodnie z normą prEN 1050. Ocena ryzyka oparta jest o rodzaj przewidywanych skutków, czasu ekspozycji na oddziaływanie czynnika szkodliwego lub niebezpiecznego oraz prawdopodobieństwa uniknięcia zagrożenia.

Graf szacowania ryzyka mający zastosowanie do oceny ryzyka przy maszynach i stanowiskach pracy przedstawia Rys. 5-8.

Rys.5-8. Ocena ryzyka dla maszyn i stanowisk pracy.

5.5. Przykłady szacowania i oceny ryzyka.

Przykład 1. Wymienić typowe przykłady prac przy których zdarzają się wypadki:

 praca przy substancjach, podnoszenie, przenoszenie;

 przechowywanie: spadające materiały;

 transport i przemieszczanie: upadki i kolizje;

 praca z substancjami chemicznymi: narażenie na opary, zapylenie i działanie gazów;

 budowa i konserwacja budynków: upadki z dachów, drabin, rusztowań;

 akcje ratunkowe przy wyciekach substancji toksycznych i pożarach;

 stosowanie maszyn i narzędzi zasilanych prądem elektrycznym.

Przykład 2.

Spójrzmy na człowieka ścinającego trawę przy użyciu maszyny elektrycznej. Określmy zagrożenia i ich potencjalne skutki.

Przykład 2: zaznaczyć rodzaje skutków zagrożeń powstałych w trakcie usuwania złączki między pompą a silnikiem

• uderzony przez ruchomy obiekt x

• złapany w pułapkę x

• nagłe narażenie na ekstremalna temperaturę 

• nagłe narażenie na skażenie procesu 

• skażenie środowiska 

Przykład 3.

Opracować najprostszą listę kontrolną dla cięcia drzewa na pile tarczowej.

1. Czy piła posiada osłonę?

2. Czy podczas procesu cięcia materiał jest przesuwany za pomocą innego narzędzia,

3. Czy hałas przekracza 80dB?

4. Czy temperatura w pomieszczeniu jest dostosowana do rodzaju wykonywanej pracy i spe

5. odpowiada właściwym przepisom prawnym (Rozporządzenie MPiPS z1995r. o NDS i NDN)

5. Czy w tym procesie występują dragania i nie przekraczają wartości progowych określonych w polskich normach.

6. Czy pomieszczenie jest wentylowane?

Udzielenie negatywnej odpowiedzi na jedno z tych pytań natychmiast identyfikuje źródła zagrożeń, które następnie można powiązać z odpowiednimi skutkami.

Przykład 4.

Jakie będzie ryzyko wystąpienia wplątania się odzieży roboczej pracownika obsługującego wytaczarkę z wirującym elementem i powstania zdarzenia wypadkowego typu ciężkiego urazu.

Określono, że pracownik ma dostęp do strefy niebezpiecznej z częstotliwością F=1 raz na godzinę przy czasie ekspozycji 1 minuty a możliwość wystąpienia takiego zdarzenia, oceniona na podstawie danych wypadkowych i wyrażona w postaci prawdopodobieństwa wynosi P = 0.001 oraz prawdopodobieństwo uniknięcia urazu przez pracownika ze względu na duży staż pracy i wyszkolenie oszacowano na p = 0.1.

Ryzyko (ciężkiego urazu): R = FxPxp = 1/godz.x 1/60x0.001x 0.1=1.66x10^-61/godz tj 1 raz na 602409 godzin dostępu do niebezpiecznej strefy.

Przykład 5. Jakie będzie ryzyko zawodowe w przypadku wystąpienia pożaru jeśli pożar ten może wystąpić w danej instalacji 1 raz na 1000 lat i wskutek tego istnieje 10% prawdopodobieństwo, że powstanie ofiara śmiertelna w pewnej lokalizacji.

R = 0.1 x 1/1000 1/rok= 1x10^-4 1/rok czyli 1 człowiek zginie na 10000 zatrudnionych w ciągu 1 roku.

Przykład 5.

Zidentyfikować zagrożenia i ocenić ryzyko dla instalacji płytki (zaślepki) na rurociągu służącym do transportu cieczy żrącej.

Przykład 6. Ocena ryzyka dla koszenia trawy przy użyciu kosiarki elektrycznej.

Formularz oceny ryzyka

1. Opis działalności: Koszenie trawy na trawniku przy użyciu kosiarki elektrycznej.

2. Osoby narażone Czas narażenia

operator kosiarki 6 godzin raz w tygodniu,

pracownicy wydziału i studenci okazjonalnie

3. Identyfikacja zagrożeń:

4. Stosowane środki kontroli ryzyka:

techniczne proceduralne

obuwie ochronne instrukcja stanowiskowa

odzież ochronna szkolenia operatora

rękawice ochronne przegląd i konserwacja kosiarki raz w miesiącu

okulary ochronne

ochrona przeciwporażeniowa

Ciężkość skutków: - szkodliwe.

Prawdopodobieństwo wystąpienia: - mało prawdopodobne.

Oszacowane ryzyko:

5.6. Pytania kontrolne i ćwiczenia.

1. Czy wszystkie zajęcia, prace są związane z towarzyszącym im ryzykiem

2. Czy są zajęcia w których gwarantuje się pełne bezpieczeństwo:

3. Czy podjęcie się danej pracy wymaga od ciebie oceny możliwych skutków zagrożeń oraz ich prawdopodobieństwa występowania

4. Czy ryzyko może być definiowane jako iloczyn prawdopodobieństwa występowania zagrożeń i skutków zagrożeń ?

5. Czy podjęcie decyzji o akceptacji ryzyka wymaga starannego osądu, doświadczenia i dyskusji

6. Jakie można inaczej określić ryzyko? Czy ocena ryzyka zawiera w sobie określenie ryzyka?.

7. Proszę o zidentyfikowanie, zagrożeń, czynników zagrożeń i potencjalnych skutków dla następujących aktywności:

cięcie na pile tarczowej, konserwacja pompy, przelewanie kwasu siarkowego, wymiana bezpiecznika prądowego, malowanie na wysokości, remont dachu pokrytego azbestem, przenoszenie worków z cementem, podróżowanie samochodem.

8. Co to jest ocena ryzyka?

9. Opracować listę kontrolną dla identyfikacji zagrożeń w typowym warsztacie mechanicznym.

10. Jakie podstawowe aspekty trzeba wziąć pod uwagę przed rozpoczęciem oceny ryzyka?

11. Na jakie pytania uzyska się odpowiedź wskutek zastosowania oceny ryzyka?

12. Określić podstawowe elementy oceny ryzyka.

13. Jakie elementy trzeba wziąć pod uwagę przy przygotowywaniu danych dla wykonania oceny ryzyka.

14. Czym się kierować dla określenia prawdopodobieństwa wystąpienia wypadku?

15. Czym się kierować przy ustaleniu potencjalnych skutków ( ciężkości urazów)?

16. Jaka strategię przyjąć dla wyboru środków kontroli ryzyka?

17. W jakiej hierarchi ważności ustalić kolejność następujących środków kontroli ryzyka;

1. informacja o zagrożeniach, 2. szkolenie, 3. nadzór, 4. osłony stałe, 5. urządzenia bezdotykowe.

18. W magazynie chemicznym, w którym pracują 4 osoby, zidentyfikowano następujące potencjalne zdarzenia stanowiące zagrożenia dla bezpieczeństwa pracowników i majątku:

a) rozbicie butli 100 ltr. z rozpuszczalnikiem organicznym podczas transportu,

b) przewrócenie się palety 6 warstwowej z workami sody,

c) rozszczelnienie się butli z chlorem (200),

d) niesprawna instalacja detekcji pożaru.

19. Oszacować występujące ryzyko i dokonać jego oceny.

20. Opracować ocenę ryzyk dla spawania i cięcia metali.

21. Opracować ocenę ryzyka dla pracy przy monitorach ekranowych.

5.7.Klucz odpowiedzi.

1. Tak, 2. Nie, 3.Nie , jest to obowiązek pracodawcy,4. Tak,5.Tak,

6.

1. możliwość występowania strat,

2. szansa na niepowodzenie lub złe skutki,

3. ekspozycja na zagrożenie,

4. ekspozycja na urazy, uszkodzenia lub rany,

5. prawdopodobieństwo występowania zagrożenia prowadzącego do urazu człowieka oraz ciężkość tego urazu,

6. stosunek zagrożeń do zabezpieczeń.

7.

8.

Ocena ryzyka jest procesem w którym dokonuje się szacunku o urazach mogących powstać przy pracy i możliwościach ich występowania i obejmuje:

• systematyczną identyfikację zagrożeń związanych z wykonywana pracą wraz z otoczeniem, instalacją i wyposażeniem

• oszacowanie ryzyka występowania urazów( niepożądanych zdarzeń) w związku z tą pracą.

Głównym celem oceny ryzyka jest określenie czy planowane lub obecne środki bezpieczeństwa takie jak system pracy i fizyczne środki ochrony są odpowiednie lub istnieje potrzeba ich poprawy.

Dla właściwej realizacji analizy ryzyka należy:

• przedyskutować cel i plan oceny z odpowiednimi pracownikami,

• -zidentyfikować potrzeby szkoleniowe w zakresie oceny ryzyka,

• -przygotować listę zadań roboczych( procesów) i zebrać odpowiednie informacje,

• -zidentyfikować wszystkie zagrożenia lub prosto udzielić odpowiedzi na pytanie: ' czy dana praca niesie zagrożenia dla zdrowia i bezpieczeństwa ?",

• -dokonać oceny czy te zagrożenia mogą powodować urazy, jaka będzie ich ciężkość i ile osób może być eksponowanych,

• -zdecydować czy planowane lub obecne środki ochrony w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa są odpowiednie dla utrzymania zagrożeń pod kontrolą,

• jeśli ta ocena wskazuje na nieadekwatność stosowanych środków ochrony, przygotować plan działania dla poprawy sytuacji a najlepszym rozwiązaniem jest eliminacja zagrożeń.

9. Lista kontrolna dla identyfikacji zagrożeń dla typowego warsztatu mechanicznego zawierającego maszyny do obróbki skrawaniem, maszyny do cięcia i szlifowania oraz stanowisko spawalnicze.

Zagrożenia związane z miejscem pracy i warunkami pracy:

Czy istnieje możliwość poślizgnięcia się i upadku?

Czy istnieje możliwość upadku z wysokości?

Czy istnieje możliwość upadku narzędzi, materiałów?

Czy są wystarczające wysokości, przejścia i odległości miedzy maszynami?

Czy jest właściwe oświetlenie?

Czy hałas nie przekracza dopuszczalnego poziomu?

Czy jest właściwy mikroklimat?

Zagrożenia związane z przenoszeniem i transportem ręcznym materiałów:

Czy materiał do przenoszenia przekracza dopuszczalną wagę?

Czy materiał może posiadać nietypowe kształty?

Czy materiał jest odpowiedni do przenoszenia ręcznego i posiada uchwyty?

Czy są ostre i szorstkie powierzchnie?

Czy przy podnoszeniu istnieje nadmierny wysięg do tyłu lub przodu?

Zagrożenia mechaniczno - elektryczne:

Czy występują pułapki lub możliwości zgniecenia?

Czy są możliwości wplątania odzieży, włosów w wirujące elementy maszyn?

Czy są możliwości być uderzonym przez część maszyny, przenoszony dźwigiem materiał czy transport?

Czy możliwy jest kontakt z ostrą, szorstką, gorącą powierzchnią lub cieczą?

Czy istnieje możliwość wyrzutu (wytrysku) materiału, cząstek czy płynu?

Czy istnieje możliwość porażenia prądem/

Czy maszyna jest właściwie zabezpieczona przed porażeniem (uziemienie, bezpieczniki, wyłączniki etc.)

Zagrożenie pożarowe:

Czy istnieją palne ciecze?

Czy istnieją palne ciała stałe?

Czy istnieją palne gazy?

Zagrożenie zdrowia:

Czy gazy, pary, opary, dymy i pyły mogą być inhalowane przez pracownika?

Czy stosowane substancje lub czynniki (np. promieniowanie przy spawaniu) mogą szkodzić oczom?

Czy substancje mogą uszkodzić skórę lub być absorbowane przez skórę?

Czy substancje chemiczne mogą być spożyte z jedzeniem?

Czy istnieje szkodliwy poziom hałasu?

Czy istnieje szkodliwy poziom wibracji?

Czy istnieją zadania robocze powodujące choroby kręgosłupa(często powtarzalna ta sama czynność)?

Czy są inne zagrożenia dla zdrowia?

10.

Istnieje pięć podstawowych aspektów przed rozpoczęciem oceny:

1. wybór metody oceny ryzyka,

2. klasyfikacja kategorii ryzyka wraz z interpretacją,

3. kryteria akceptacji dotyczące adekwatności planowanych lub istniejących środki bezpieczeństwa,

4. harmonogram czasowy dla wdrażania planu poprawy,

5. podstawy do wyboru środków kontroli ryzyka.

11.

Ocena ryzyka pozwala na uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania:

• czy występują zagrożenia, które jeszcze dotąd nie były rozpoznane ?,

• czy zagrożenia zidentyfikowane wskutek oceny ryzyka charakteryzują się innym poziomem ryzyka niż do tej pory myślano ?,

• -czy istnieje możliwość eliminacji tych zagrożeń?,

• -czy jest możliwe zmniejszenie skutków ?,

• czy istniejące środki bhp są odpowiednie dla ochrony ludzi?,

• czy mógłby być osiągnięty lepszy poziom bezpieczeństwa wykorzystują te same środki ?,

• czy są lepsze, efektywniejsze kosztowo drogi do osiągnięcia tego samego standardu ochrony ?,

• co sądzi indywidualny pracownik o ryzyku z punktu widzenia własnego doświadczenia i praktyczności stosowanych środków bezpieczeństwa ?,

• czy istniejące środki bezpieczeństwa nie są ignorowane w konfrontacji z ciśnieniem realizacji planu produkcyjnego ?.

12.

Podstawowe składniki oceny ryzyka:

planowanie oceny,

sformułowanie zakresu oceny (system produkcyjny, proces, zadanie robocze),.

zebranie wszystkich niezbędnych informacji,

identyfikacja zagrożeń,

estymacja ryzyka,

określenie czy ryzyko jest akceptowane i czy wymagane są dodatkowe środki redukcji ryzyka,

ocena całościowa oceny ryzyka w sensie odpowiedniości, kompletności i dokładności.

13.

W pierwszej fazie planowania oceny dokonywane są różne prace przygotowawcze.

Przygotowanie danych do oceny ryzyka winno wziąć pod uwagę zagadnienia które będą rozwijane w toku oceny a mianowicie:

- określenie rodzaju pracy ( system, maszyny i urządzenia, materiały, parametry etc),

-zagrożenia związane z tą pracą,

- zgrubny potencjał skutków zagrożeń przy istniejących środkach bezpieczeństwa i bez nich,

-ludzie i obiekty zagrożone,

-zgrubny szacunek możliwości wystąpienia zagrożeń,

-odpowiedniość środków kontroli,

-polecane działania dla poprawy bezpieczeństwa,

-skala czasu na wykonanie oceny,

-kryteria akceptowalności ryzyka,

- podział zadań roboczych czy procesów dla realizacji analizy,

-decyzje robocze kto będzie realizować analizę, kto będzie odpowiedzialny za wdrożenie wyników do praktyki i jakie środki finansowe będą przeznaczone na wykonanie.

Drugim ważnym zadaniem przygotowawczym jest komunikacja i szkolenie w zakresie wykonania oceny. Komunikacja to pełna informacja o celach i przyczynach podjęcia oceny ryzyka dla upublicznienia tego zadania. Szkolenie dotyczy personelu który będzie wykonywał analizę i winno być nakierowane na techniki bezpieczeństwa oraz sprawy metodologiczne.

Trzecim elementem przygotowań jest klasyfikacja i opis wykonywanej pracy. Winna obejmować:

-zestawienie i opis zadań roboczych składających się na dany proces,

-dane o ich wykonawcach wraz z informacjami o wyszkoleniu pracowników,

- system pracy i pozwolenia pracy dla tych zadań roboczych,

- stosowane maszyny i urządzenia,

-stosowane narzędzia ręczne elektryczne,

-instrukcje operacyjne wytwórców maszyn, urządzeń i narzędzi,

- rodzaj, rozmiary, kształty, szorstkość i waga obrabianych materiałów,

-odległości i wysokości przenoszonych ręcznie materiałów,

-stosowane czynniki (siła, sprężone powietrze etc.),

-rodzaj i ilość stosowanych substancji,

-postać fizyczna stosowanych substancji (opary, gazy, pary, ciecze, pyły, proszki, ciała stałe),

-charakterystyki stosowanych substancji ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń zdrowotnych i pożarowo - wybuchowych,

-odpowiednie akty regulacje prawne odnoszące się do wykonywanej pracy, instalacji, urządzeń, maszyn stosowanych.

-dane wypadkowe i o chorobach zawodowych.

-dotychczas wykonane oceny lub zalecenia np. inspekcji pracy.

14.

Przy ustalaniu możliwości powstawania wypadków wyrażonej za pomocą prawdopodobieństwa lub częstotliwosci należy brać pod uwagę następująace elementy:

-liczba osób eksponowana do zagrożenia,

-czas ekspozycji,

-niewłaściwe oświetlenie,

-śliska powierzchnia,

-nierówna, szorstka podłoga,

-niewłaściwe ogrodzenie,

-brak poręczy na schodach,

-magazynowanie więcej niż minimum stosowanych ilości substancji palnych,

-błędy w organizacji lub konserwacji maszyn, instalacji lub narzędzi,

-awarie maszyn i urządzeń lub ich elementów,

-awarie urządzeń bezpieczeństwa,

-braki w zasilaniu energią elektryczną,

-wzbogacona w tlen atmosfera,

-ekspozycja do warunków zewnętrznych,

-praca w małych przestrzeniach,

-praca na wysokości,

-zatrudniane do wykonania pracy fizycznej nieprzygotowanych fizycznie pracowników,

-nieodpowiedni nadzór,

-nieodpowiedni monitoring pracy,

-nieodpowiednie zaplanowanie zmian,

-podjęcie dodatkowych zadań bez uprzedniej oceny,

-błędy ludzkie personelu wskutek:

niewiedzy o występowaniu zagrożeń,

braku wystarczającej wiedzy i umiejętności dla wykonania pracy zgodnie z przewidywanymi procedurami wykonania,

niedoceniania poziomu ryzyka do którego są eksponowani,

niedoceniania praktyczności i wykorzystania planu zapobiegania.

Można dodać jeszcze własne elementy.

15.

Przy ustaleniu potencjalnych skutków lub ciężkości urazów wypadkowych należy wziąć pod uwagę następujące elementy:

 część ciała podlegająca urazowi (głowa, oczy, szyja, klatka piersiowa, ramiona, ręce, nogi, stopy, całe ciało,

 rodzaj urazu:

lekki: drobne obrażenia, stłuczenia, podrapania i zacięcia,

podrażnienia oczu i gardła.

średni: rozdarcie i otwarta rana,

kontuzje,

poparzenia,

poważne zwichnięcia i skręcenia,

drobne złamania(palce).

ciężki: amputacje,

utrata oka,

poważne złamania,

zatrucia i zagazowania,

poważne urazy wskutek porażenia prądem,

wielokrotne obrażenia i rany,

śmierć.

 czynniki przyczynowe:

prędkość obrotowa, bezwładność w przypadku maszyn,

wysokość upadku,

ciężar upadających obiektów,

prąd elektryczny,

poziom ciśnienia (powietrza lub ciśnienia hydraulicznego).

16.

Dla wyboru środków kontroli ryzyka należy wziąć pod uwagę następujące priorytety:

1. eliminacja wszystkich zagrożeń np. stosowanie bezpiecznych substancji zamiast potencjalnie niebezpiecznych,

2. przeciwdziałanie ryzyku u źródła powstawania,

3. wybór takich środków np. osłon, które ochraniają każdego,

4. unikanie wprowadzania nowych zagrożeń przy poszukiwaniu rozwiązań kontroli dla istniejących zagrożeń,

5. wybór środków ochrony osobistej jako ostatnie rozwiązanie kiedy wszystkie inne środki uznano za niepraktyczne i niewystarczające

Kolejność środków kontroli ryzyka : 4,5,1,2,3.

17.

18. Ocena ryzyka dla spawania i cięcia metali.

Formularz oceny ryzyka

1. Opis działalności: spawanie i ciecie metali przy użyciu urządzenia spawalniczego stosującego tlen i acetylen, w typowym warsztacie mechanicznym. Praca dotyczy ciecia i spawania blachy stalowej dla celów remontowych w zakładzie chemicznym.

2. Fazy operacyjne procesu lub czynności: - przygotowanie materiału i urządzenia,

- spawanie / cięcie,

- usuwanie nalotu,

- chłodzenie.

3. Osoby narażone: - spawacz,

- inne osoby znajdujące się w warsztacie.

4. Czas narażenia: czas czynności spawania / cięcia.

5. Identyfikacja zagrożeń:

6. Środki kontroli bezpieczeństwa (środki kontroli ryzyka):

1. Środki techniczne:

- wydzielone pomieszczenie z wentylacją lokalną,

- zawory zwrotne, przerywacze ognia na butlach,

- sprzęt przeciwpożarowy (gaśnice, koce gaśnicze),

- środki ochrony osobistej (maski, ubrania i rękawice ochronne, ochrony oczu),

- respiratory lub aparat tlenowy,

- ekrany.

6.2. Środki proceduralne:

- stanowiskowa procedura spawacza,

- procedura pożarowa,

- procedura pierwszej pomocy medycznej,

- szkolenie spawacza na temat zagrożeń zdrowia i bezpieczeństwa,

- procedura wyboru właściwego materiału do spawania,

- procedura wypadkowa.

6.3. Środki kontroli:

-okresowy monitoring środowiska pracy,

- sprawdzanie sprzętu i urządzeń (zarządzanie butlami)

-sprawdzanie sprzętu ppoż.,

- sprawdzanie środków ochrony osobistej.

6.4. Kontrola zdrowotna:

badania wstępne i okresowe.

6.5. Informacje instrukcje i szkolenia:

- nowoprzyjęci pracownicy - program adaptacji zawodowej,

- szkolenia ogólne, stanowiskowe i okresowe.

6.6. Wymagane działania i zalecenia:

7. Imię i nazwisko wykonującego ocenę: ........................................................................

1. Data wykonania oceny: ...............................

2. Data następnej oceny: ................................

3. Podpis: ..................................

18. Ocena ryzyka dla stanowiska obsługi komputera.

Formularz oceny ryzyka

1. Opis działalności: stanowisko obsługi komputera - praca z monitorami ekranowymi.

2. Identyfikacja zagrożeń:

Ocena zostanie wykonana za pomocą listy kontrolnej, którą utworzono na podstawie aktualnych regulacji prawnych.

Środowisko pracy.

1. Oświetlenie

1. Czy jest dobre oświetlenie? x dobre  zbyt jasne  zbyt ciemne

2. Czy są refleksy na ekranie?  nigdy x czasem  stale

3. Czy możesz regulować oświetlenie?  w pełni x trochę  nigdy

2. Temperatura i wilgotność.

1. Jak czujesz się na stanowisku pracy? x komfortowo  zbyt ciepło  zbyt zimno

2. Jakie jest powietrze?  komfortowe x zbyt suche zbyt wilgotne

3. Hałas.

1. Czy przeszkadza ci hałas od urządzeń? x nigdy  czasem  stale

4. Miejsce pracy.

1. Czy jest właściwa powierzchnia? x tak  mogła by być większa  nie

5. Promieniowanie (widzialne, UV, IR).

1. Czy twój komputer zapewnia minimalizację

promieniowania niewidzialnego?  tak x nie wiem  nie

Wyposażenie - hardware.

6. Monitor.

1. Czy monitor posiada regulację x tak  nie wiem  nie

jasności i kontrastu?

2. Czy łatwo go obracać i zmieniać x tak  nie wiem  nie

pochylenie ?

3. Czy oraz jest stabilny i wolny x tak  nie wiem  nie

od migotania?

4. Czy wysokość ekranu jest x tak  nie wiem  nie

odpowiednia dla ciebie?

7. Klawiatura.

1. Czy klawiatura jest oddzielona x tak  nie wiem  nie

do monitora?

2. Czy można zmieniać wysokość  tak x nie wiem  nie

klawiatury?

3. Czy można łatwo pochylić klawiaturę?  tak  nie wiem x nie

4. Czy oznaczenia są dobrze widoczne? x tak  nie wiem  nie

5. Czy rozmieszczenie klawiszy i rodzaj tak x nie wiem  nie

klawiatury jest odpowiedni?

6. Czy powierzchnia klawiszy jest matowa? x tak  nie wiem  nie

8. Inny sprzęt.

1. Czy inny sprzęt (myszka jednostka x tak  nie wiem  nie

centralna, modem, telefon)

jest odpowiedni?

Wyposażenie - software

1. Czy rozumiesz stosowane x tak  nie wiem  nie

oprogramowanie?

2. Czy jest łatwo rozumieć jak stosować  tak  nie wiem x nie

dane oprogramowanie?

3. Czy system daje informację  tak x nie wiem  nie

pozwalającą na monitorowanie

sprawności oprogramowania?

10. Stół.

1. Czy wielkość stołu zapewnia dogodne  tak  nie wiem x nie

ustawienie dokumentów

i wyposażenia stanowiska?

2. Czy wysokość stołu oraz krzesła x tak  nie wiem  nie

jest odpowiednia do stanowiska

obsługi komputera?

3. Czy powierzchnia stołu jest matowa? x tak  nie wiem  nie

11. Krzesło.

1. Czy można regulować wysokość  tak  nie wiem x nie

i pochylenie oparcia?

2. Czy krzesło jest stabilne?  tak  nie wiem x nie

3. Czy krzesło jest w dobrym stanie?  tak  nie wiem x nie

3. Czy krzesło posiada podkolanniki? x tak  nie wiem  nie

12. Podnóżek.

1. Jeśli nie można postawić stopy  tak  nie wiem x nie

na podłodze czy dostarczono podnóżek?

13. Uchwyt na dokumenty.

1. Czy w pracy jest konieczne korzystanie  tak  nie wiem x nie

z dokumentów

14. Szkolenie.

1. Czy przeprowadzono szkolenie  tak  nie wiem x nie

w stosowaniu komputera?

2. Czy przeprowadzono szkolenie  tak  nie wiem x nie

w stosowaniu oprogramowania?

3. Jeśli zdarzy się jakiś problem  tak  nie wiem x nie

ze sprzętem czy będziesz znał

właściwą procedurę?

4. Czy istnieje możliwość przemiennego  tak  nie wiem x nie

łączenia pracy z obsługą komputera

3. Wnioski z listy kontrolnej i ocena ryzyka

4. Środki i systemy bezpieczeństwa (środki kontroli ryzyka):

4.1. Środki techniczne:

- ergonomiczne stanowisko obsługi monitora,

- dość dobre oświetlenie,

- ekrany ochronne

- środki ochrony osobistej.

4.2. Środki proceduralne: brak

5. Konserwacja, sprawdzanie i testowanie środków kontroli ryzyka:

- po zgłoszeniu usterek przez obsługę

6. Monitoring stanowisk pracy

-przegląd stanowisk raz w tygodniu,

7. Kontrola zdrowotna:

badania wstępne i okresowe.

8. Informacje instrukcje i szkolenia:

- szkolenia ogólne, stanowiskowe i okresowe.

9. Wymagane działania i zalecenia:

7. Imię i nazwisko wykonującego ocenę: ............................................................................

1. Data wykonania oceny: ...............................

2. Data następnej oceny: ................................

3. Podpis: ..................................

8. Słownik

Zagrożenie

Zagrożenie jest właściwością danej substancji, urządzenia, dowolnej rzeczy lub określonych sytuacji fizycznych, chemicznych i innych, posiadającą potencjalną zdolność do spowodowania strat.

Zagrożenie to potencjalne niebezpieczeństwo powstania strat.

Zagrożenie to coś co może przynosić obrażenia (np. chemikalia, prąd elektryczny, praca na drabinie etc.)

Strata to uszczerbek na zdrowiu z powodu choroby zawodowej lub urazu wypadkowego, oraz inne straty: np. materialne, społeczne czy środowiskowe.

Ryzyko

Ryzyko wyraża możliwość lub szansę powstawania określonych strat, w szczególności niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.

Ryzyko to szansa, większa lub mniejsza, że ktoś może ponieść obrażenie w wyniku zagrożenia.

Bezpieczeństwo pracy

Jest to stan warunków i organizacji pracy oraz zachowań pracowników zapewniający wymagany poziom ochrony zdrowia i życia pracowników przed zagrożeniami.

Identyfikacja zagrożeń

Jest to systemowy sposób określenia źródeł zagrożeń występujących w procesie pracy.

Źródło zagrożeń

Są to właściwości czynników niebezpiecznych, szkodliwych lub uciążliwych i/lub rodzaj działania (zachowania) oraz związane z nimi warunki pracy potencjalnie zdolne spowodować straty.

Narażenie

To oddziaływanie czynników niebezpiecznych, szkodliwych lub uciążliwych związanych z wykonywana pracą.

Ocena ryzyka

Proces oszacowania możliwości powstawania określonych strat, w szczególności niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku oddziaływania zagrożeń występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.

Środowisko pracy

Stan warunków fizycznych, chemicznych i biologicznych na stanowisku pracy.

Stanowisko pracy

Miejsce, w którym pracownik zwykle wykonuje swoje zadania lub przebywa okresowo wykonując pracę.

Warunki pracy

Okoliczności, w których ma być wykonywana praca lub które mają wpływ na wykonywaną pracę. Warunki pracy obejmują materialne środowisko pracy (np. poziom oświetlenia, hałas, zapylenie etc.) fizyczne obciążenie pracą, obciążenie umysłowe i system organizacyjny.

9.Spis literatury dodatkowej.

1. D. Petersen, "Techniques of Safety Managemnent", ALORAY INC. N.Y, 1989

2. J.G. Wallace "Developing Effective Safety Systems"IchemE, Rugby,1995.

2. Bezpieczeństwo i Ergonomia red. D. Koradecka, CIOP, W-wa, 1998

3. "Risk Assessment" Croner Publications Ltd UK, Surrey, 1995

4. L.Harms-Ringdahl, "Safety Analysis-Principles and Practice in Occupation Safety"

5. Elsevier Applied Science,1993

6. W.G. Johnson MORT Safety Assurance Systems Marcel Dekker, Inc.,1980

7. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 Kodeks Pracy (Dz. U. Nr 24, poz.141 z późniejszymi zmianami)

8. Rozporządzenie MP i PS z dnia 26 września 1997 w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. nr 129,poz.844)

9. Guidelines on Hazard Evaluation Procedures, AIChE, CCPS, 1992

10. PrPN-EN -1050 "Maszyny. Bezpieczenstwo. Zasady ocenainia ryzyka"

11. PrPN-EN 292-1"Maszyny. Bezpieczenstwo.Pojecia podstawowe, ogólne zasady projektowania.Część1:Podstawowa terminologia, metodologia.

12. "Guidance on risk assessment at work" Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 1996

13. BS 8800: 1996 "Guide to Occupational health and safety management systems".

10.Załączniki

Załacznik Nr 1.

Lista kontrolna zagrożeń związanych z maszynami, urządzeniami i wyposażeniem.

Załącznik 2. Zagrożenia związane z materiałami i substancjami.

Załącznik Nr 3. Zagrożenia związane z miejscem pracy.

Załącznik Nr 4. Zagrożenia związane ze środowiskiem pracy.

Załącznik Nr. 5.Zagrożenia związane z metodami pracy.

Załącznik Nr 6. Zagrożenia związane z organizacją pracy.

Załącznik Nr 7. Inne rodzaje zagrożeń.