Temat:

Motyw brzydoty w poezji i sztuce. Dokonaj analizy

interpretacyjnej wybranych przykładów.

Swą wypowiedź chciałabym zacząć od wyjaśnienia pojęć określających te kategorię estetyczną. Brzydota jest to historycznie zmieniona kategoria estetyczna zwykle definiowana jako przeciwieństwo piękna. Celowe wykorzystanie walorów brzydoty służy przede wszystkim wzmocnieniu ekspresji, a także ukazaniu nieznanych dotąd stron rzeczywistości. Szczególnie podatni na eksponowanie brzydoty byli artyści baroku w późniejszych epokach naturaliści i turpiści.

W XX w. pojawiły się kolejne określenia tej kategorii estetycznej. W 1962 r., Julian Przyboś w ,,Przeglądzie kulturalnym" zamieścił wiersz ,,Odę do turpistów" utwór będący krytyką twórczości Baudelaire'a, od jego dzieła wzięło się określenie wprowadzone do współczesnej krytyki literatury polskiej. Turpizm z łaciny turpis- szpetny, brzydki- jest to kategoria estetyczna której przedstawiciele do tematyki wierszy włączyli chorobę, kalectwo i śmierć. Stanisław Grochowiak wolał jednak nazwać tę postawe mizerabilizmem z łaciny mister znaczy ubogi, udręczony, nieszczęśliwy.

Ten kontrowersyjny twórca w wierszu pt. ,,Czyści" stwierdził, że woli brzydotę gdyż jest bliżej krwiobiegu. Waga brzydoty leży w umiejętności zbliżania nas do realności.Nie okłamujmy się żyjemy w świecie w którym pełno wojen, głodu, ludzkiego cierpienia. Piękno nie przystaje do rzeczywistości. Posługując się tą kategorią estetyczną poeci chcieli najdokładniej jak można oddać realność niczego nie zmieniając ani nie poprawiając. Realność ta miała przede wszystkim dać człowiekowi wiedzę o samym sobie, wiedzę okrutną ale tylko w tym układzie ocalającą mogącą coś zmienić.

Brzydota jest także najczęściej najtrafniejszym środkiem wyrazu, uczy akceptować świat, uszlachetnia prostotę, ukazuje mądrość biedy, jest ocaleniem od złudy piękna, piękna prowadzącego do rozczarowań, piękna które nie oddaje lęku przed starością, samotnością, śmiercią.

Motyw brzydoty był juz znany w sztuce hellenistycznej, jednak dopiero rozbudował go barok. Ks. jezuita Józef Baka w ,,Uwagach śmierci niechybnej" czyni bardzo wiele aby ukazać rzeczywistości ziemskiej porównując ją do nędznej figi, worka sieczki, słomianej plewy, skrzyni pełnej chorób i nieszczęść. Niedoskonały świat nie jest przychylny człowiekowi. Na człowieka wszędzie czai się śmierćprzybierająca postać krwiożerczych drapieżników, sępa, lwa czy psa.

Baka nie zapomina również o zwierzętach które uchodzą za niegroźne- pracowita pszczółka, czy jeż. Nie pomija również zwierząt które powszechnie wzbudzają nasze obrzydzenie myszy, węże, pająki. Bohater ,,Uwag o śmierci niechybnej" bez bólu nie może jeść, pić, spać. Do cierpień fizycznych dochodzą również psychiczne- człowiek musi upadać, walczyć z szatanem.

Jan Andrzej Morsztyn w wierszu pt. ,,Niestatek" przedstawia tą samą panią: bądź jako piękną, bądź jako brzydką w zależności od tego czy odwzajemnia ona jego uczucia. Posługując się tą kategorią estetyczną Morsztyn ukazuje zmienność natury człowieka oraz jego egoizm.

Kolejnymi twórcami o któryc chcę wspomnieć są naturaliści, których punktem założenia było założenie, że człowiek kierowany przez instynkt niczym nie różni się od zwierzęcia.

W opowiadaniu pt. ,,Rozdziobią nas kruki i wrony" Stefan Żeromski posługują się naturalistyczną techniką dla sportretowania brzydoty człowieka. Polega to na szczególnej rejestracji oznak wyniszczenia fizycznego i przedwczesnej starości ,,włosy porosły mu w orle pióra, paznokcie w dzikie szpony". Żeromski posługuje się również kategorią estetyczną dla sportretowania brzydoty ludzkiego wnętrza. Oto chłop ograbia zabitego powstańca i niesie łupy do całupy dziękując jednocześnie Bogu za to że zesłał mu tyle złomu i kamienia. Powagę sytuacji oddaje natura. Akcja rozgrywa się jesienią, wieje silny wiatr, pada deszcz. Najbardziej odrażający jest jednak opis zabitego powstańca, którego głowa zalana jest krwią, a wrona wydziobuje mu mózg z pękniętej czaszki. W podkreśleniu brzydoty człowieka wyraża się przejmujący protest przeciwko krzywdzie społecznej.

Omawiając tą kategorię estetyczną nie mozna zapomnieć o twórczości Charlsa Baudelaira. Jego najsłynniejsze dzieło ,,Kwiaty zła" zbiór którego wydanie wywołało skandal. Nic w tym dziwnego, ponieważ Baudelaire w zbiorze tym przeczy obowiązującym normom, zasadom, porusza najtrudniejsze problemy ludzkiej egzystencji, często posługuje się brutalnymi sformułowaniami. I to z tego zbioru pochodzi wiersz ,,Padlina". Utwór poruszający tematykę śmierci, która u Baudelairera przybiera formę totalnego zniszczenia, a także powrotu do natury, ponownego z nią zespolenia. Ukazuje kontrast między urokiem letniego poranka, a brzydotą rozkładającego się ciała. Poeta z upodobaniem opisuje znamiona rozkładu, odór, zgniliznę. Operując estetyką brzydoty poeta stara się z możliwie największą ostrością przedstawić realia śnierci.

Mniej znanym dziełem Baudelaira są poematy wydane prozą pt. ,,Paryski spleen" w których pisarz zaskoczył współczesnych, ukazując zatrważającą brzydotę miast i marginesu społecznego. Jednym z opowiadań zamieszczonyc w tym zbiorze jest opowieść o dwóch braciach pt. ,,Ciastko". Chłopcy walczą ze sobą o kawałek cleba, są bardzo głodni, brudni i zaniedbani do tego stopnia ze zwierzęceni, że nie przerywają nawet gdy jeden z braci odgryza drugiemu ucho. Walczą dopóki starcza im sił.

W innym opowiadaniu pt. ,,Dzika kobieta i rozkoszna kochanka" Baudelaire zajmuje się krytyką mieszczańskich dam, które całymi dniami leżą na kanapie i wzdychają dla kontrastu. Autor przedstawia dziką kobietę umieszczoną w klatce, która pożera króliki. Obok dzikuski stoi mąż aby ją uciszać kijem gdy tylko kobieta zacowuje się zbyt głośno. Na koniec opowiadania autor stwierdza, że tak samo potraktuje swoją ukochaną jeśli się nie zmieni. Najsłynniejszy polski turpista Stanisław Grochowiak w wierszu ,,Płonąca żyrafa" porusza tematykęśmierci, w której towarzyszy lęk przed nieznanym. Grochowiak podkreśla nietrwałość ciała ludzkiego czemu służy wielokrotnie powtarzany wyraz MIĘSO określający człowieka jako twór cielesny podlegający wielorakim procesom. Poeta stwierdza, że jedynym sposobem pozbycia się lęku przed śmiercią jest pogodzenie się z myślą o starzeniu się i umieraniu. W wierszu ,,Zwątpienie" Grochowiak odnotowuje kolejne etapy przemijania, starzenia się i umierania. Po raz kolejny podkreśla nietrwałość ludzkiego ciała. W wierszu ,,Do Pani" poeta wygłasza pochwałę dworu i jego właścicielki, ale bardzo szybko zaskakuje czytelnika gdyż dama do której się zwraca nie jest idealną pięknością przebywającą we wspanialym otoczeniu dworskiego przepychu. Herbatę podaje w blaszanym kubku, a nie w wytwornej porcelanie, jej ulubione zwierze to nie kanapowy piesek, ale szczur. Damę otacza również piękne niechlujstwo jeżeli to sformułowanie rozumieć dokładnie oznaczało by że poetę zachwyca brak dbałości o czystość.

W sztuce zwłaszcza w malarstwie baroku nie uciekano od brzydoty dążąc do realizmu ukazywano i to co piękne i to co brzydkie. Wystarczy przypomnieć sobie obraz Rubensa ,,Trzy graje", jego modelki, ich sylwetki dalekie od ideału. Niezbyt świeża skóra, częstoz daleka dało się rozpoznać na jakie cierpią choroby. Rubens i Synaders narysowali obraz pt. ,,Prometeusz skowany" na którym umieścili mitologicznego bohatera i sępa trzymającego w dziobie kawałek wątroby. Podrapana twarz Prometeusza w pełni oddaje ból i cierpienie. Autoportret Rembrandta z 1668r. przedstawia twarz starca, zgarbionego wiekiem w ubogim ubraniu ironicznym, żegnającego życie, które przysporzyło mu tyle bólu i cierpienia.

Bardziej znanym obrazem tego artysty jest ,,Lekcja anatomi doktora Tulpa" przedstawiająca sekcjęe zwłok. Widzimy tam profesora który prezentuje uczniom obdartą ze skóry rękę.

Artyści posługując się tą kategorią estetyczną dokładnie oddają realność. Chcą w ten sposób uczyć i wpływać na nasze życie. Dlatego ich sztuka często spotyka się z krytyką i jest trudna w odbiorze.