IRENA KISIELEWSKA- MARIA STEN

MEKSYKAŃSKIE

ABC

Aguila y serpiente. Orzeł i wąż. Państwowe godło Stanów Zjednoczonych Meksyku.

Historię Azteków poprzedza legenda o wędrówce plemienia Mexicas w poszukiwaniu ziemi obiecanej. Ich bóg Huitzilopochtli nie obiecał swojemu ludowi ziemi mlekiem i miodem płynącej. Obiecał mu potę­gę i siłę, jeżeli odnajdzie właściwe miejsce na zało­żenie swojej siedziby. „Siać strach będziecie, znisz­czycie wszystkich i wszystko tam, gdzie przybędzie­cie".

Przyszłą siedzibę założyć mieli wędrowcy w miej­scu, gdzie dostrzegą orła stojącego na opuncji i po­żerającego węża.

Tak się też stało w roku pańskim 1325, a według ka­lendarza Azteków w roku zwanym Ome Calli (1-Dom).

W mitologii Azteków orzeł symbolizował słońce. Wąż natomiast związany był z kultem ziemi. Coatli- cue, bogini ziemi, a zarazem pani życia i śmierci, zwana jest „Tą o spódnicy z wężów". Zaś czerwone kwiaty opuncji w metaforycznym języku Azteków oznaczały serca ludzkie składane bogom w ofierze.

Huitzilopochtli dotrzymał obietnicy danej swojemu ludowi. W ciągu niespełna dwóch wieków Azteko­wie stworzyli wielkie imperium sięgające od Zatoki Meksykańskiej do Oceanu Spokojnego, a na połud­

niu prawie do dzisiejszej Gwatemali. Zrazu zależni od sąsiednich plemion, z czasem zdobyli hegemonię na całym Płaskowyżu Meksykańskim ujarzmiając Za­poteków, Tarasków, Mixteków, Totonaków i inne ple­miona.

W chwili przybycia do Doliny Anahuac¹ Azteko­wie byli barbarzyńskim plemieniem nomadów. Szyb­ko jednak przejmują i rozwijają wszystkie zdobycze kultur, Jctóre na tych terenach uprzednio powstawa­ły lub następowały po sobie².

W niespełna 200 lat od założenia miasta, w chwili przyjścia Korteza stolica Azteków, Tenochtitlan, liczy już około 200 tysięcy mieszkańców. Jej świątynie,' rynek zarzucony licznymi odmianami warzyw i owo­ców oraz produktami rękodzieła, ogrody pływające na jeziorze Texcoco, wszystko to budzi niekłamany podziw przybyłych Hiszpanów. Zważmy, że w wie­ku XVI tylko Paryż, Wenecja, Neapol i Mediolan przekroczyły liczbę 100 tysięcy mieszkańców, zaś

największe miasto Hiszpanii, Sewilla, liczyło w 1540 roku zaledwie 45 tysięcy.

Aztekowie w tym czasie byli już mistrzami archi­tektury i rzeźby, tkactwa, ceramiki i sztuk zdobni­czych, posiadali umiejętność obróbki metali szlachet­nych, posługiwali się precyzyjnym kalendarzem i pismem hieroglificznym.

Bóg dotrzymał słowa, ale i Aztekowie pozostali mu wierni. Religia wszystkich ludów Mezoameryki opierała się na przekonaniu, że ciała niebieskie, a w szczególności Słońce, poruszają się po firma­mencie jedynie dzięki energii znajdującej się w krwi serca ludzkiego. Krwawe ofiary składane bogom miały więc na celu utrzymanie porządku w kosmosie, ruchu Słońca na niebie i życia na Ziemi. Spełniały je wszystkie plemiona indiańskie. Jednakże Azteko­wie uważali siebie za lud specjalnie powołany do tej misji. Wierzyli bowiem, że ich bóg Huitzilopochtli jest Słońcem w zenicie, i żyli w stałej obawie, że po­zostanie ono nieruchome nad ziemią, groźne i palące, bez siły. Dlatego jednym z celów, dla których Azte­kowie prowadzili walki z innymi szczepami, było zdobycie jeńców, których serca ofiarowywano bós­twu.

W ten sposób „Naród Słońca”, jak zwie się Azte­ków, zapewniął ruch gwiazdom, a sobie panowanie nad podbitymi szczepami¹.

Rok 1521 zamyka, erę panowania Azteków. W mo­mencie przyjścia Hiszpanów imperium azteckie było w apogeum swojego rozkwitu i ekspansji. Nic więc dziwnego, że wiele zwyciężonych plemion przyłączy­ło się do wojsk Kor teza, by wyzwolić się spod jarzma Azteków. Dlatego więc w decydującym boju między

aa—Słońca". Kraków. 1974 I M- Leon PostłlU

mieszkańcami dawnego Meksyku a europejskimi przybyszami Aztekom przypadła w udziale rola obrońców kultury Mezoameryki. Z tych względów wpływy Azteków w późniejszym dziedzictwie kultu­rowym Meksyku okazały się silniejsze, trwalsze i bardziej widoczne, niż wpływy innych plemion. Wszystkie siły społeczne, które w dalszej historii kraju występować będą przeciw uciskowi kolonialne­mu, nawiązywać będą głównie do dziedzictwa cywi­lizacji Azteków.

Wielkie cywilizacje indiańskie ugięły się pod hisz­pańskim podbojem. Konkwistadorzy narzucili swój język, swoją religię, swój rząd i władzę oraz swoją technikę. Sprowadzili narzędzia i broń z metalu, nie znane uprzednio na tej ziemi, wprzęgli do pracy zwierzęta pociągowe. Nauczyli uprawy żyta, pszeni­cy i jęczmienia. Upowszechnili własne metody bu­downictwa i transport oparty na pojazdach koło­wych. Zaprowadzili system pracy niewolniczej i włas­ności prywatnej, odmienny od tego, w jakim żyli Indianie.

Wspaniała stolica Azteków, Tenochtitlan, stała się siedzibą wicekrólów hiszpańskich i wszystkich insty­tucji władzy świeckiej i Kościoła.

Misjonarze katoliccy, przybyli zaraz po podboju, starają się zrozumieć tę obcą i egzotyczną kulturę, ale jednocześnie interpretują jej symbole w duchu katolicyzmu. Orzeł pożerający węża wyrażać będzie od pierwszych lat XVII w. zwycięstwo światłej idei chrześcijaństwa nad pogańskim światem szatana, ciemności i grzechu.

W stolicy Meksyku, na Placu Trzech Kultur, na ka­miennej tablicy ustawionej obok ruin azteckiej pira­midy i szesnastowiecznego kościoła wyryty jest na­stępujący tekst:

„W sierpniu 1521 roku padło Tlatelolco, ostatni bastion obrony Azteków pod wodzą bohaterskiego Cuauhtemoca. Nie było to ani zwycięstwem, ani klęską, lecz jedynie aktem bolesnych narodzin no­wego narodu: narodu meksykańskiego".

Narodziny nowego narodu trwały przez trzy wieki panowania korony hiszpańskiej. Tyle czasu trzeba było, aby pokolenia zrodzone z pokonanych i zwy­cięzców — meksykańscy Metysi — gotowe były do walki o niezależny byt.

Wezwanie do powstania padło 16 września 1810 roku we wsi Dolores. Rzucił je z kazalnicy światły ksiądz, 60-letni Miquel Hidalgo y Costilla. Pod obra­zem Matki Boskiej z Guadalupe wyniesionym z koś­cioła, niby pod sztandarem, Hidalgo zgromadził re­wolucyjną armię chłopską liczącą około 80 tysięcy osób. Indianie uzbrojeni w pałki i maczety poszli za księdzem wyzwalać Meksyk spod jarzma „gachupi- nów" ¹.

Choć ruch ten zostaje rozbity, a jego przywódca ginie śmiercią męczeńską, moment wybuchu powsta­nia stanowi początek nowej ery w historii Meksyku, a ksiądz Hidalgo zwany jest ojcem narodu.

Proklamowanie niepodległości ma miejsce dopiero w 1821 roku. Aktu tego dokonuje Agustin Iturbide, który zarazem ogłasza się cesarzem Meksyku. Przez okres trzech lat orzeł na godle państwowym nosi już nie hiszpańską, lecz rodzimą, meksykańską koronę. W 1824 roku krótkotrwały cesarz zostaje zdetroni­zowany, a następnie rozstrzelany. Raz jeszcze w swo­jej historii Meksyk stanie się cesarstwem, gdy woj­ska francuskie, austriackie i hiszpańskie osadzą na jego tronie arcyksięcia austriackiego, Maksymiliana

Habsburga. I to cesarstwo było nietrwałe. W roku 1867 wojska interwentów zostają rozbite, a cesarz Maksymilian rozstrzelany.

Triumfuje republika. Na zawsze.

Obecnie Stany Zjednoczone Meksyku są republiką federalną składającą się z 31 stanów. Stany noszą nazwy bądź indiańskie (Chihuahua, Chiapas, Tlaxcala), bądź nazwy nadane przez Hiszpanów (Veracruz, San Luis Potosi), bądź też imiona bohaterów narodowych (Morelos, Hidalgo, Guerrero). Każdy ze stanów posia­da własną konstytucję, wybierany jednoizbowy organ ustawodawczy i urząd stanowy. Na czele stanu stoi gubernator. Zakres autonomii poszczególnych stanów jest ograniczony, w kraju obowiązuje faktycznie dale­ko posunięty centralizm. Władzą ustawodawczą sta­nowią dwie izby: Senat składający się z 60 senatorów i Izba Deputowanych, w której zasiada 162 posłów. Obie izby zwą się Kongresem Unii. Władza wyko­nawcza skupiona jest w rękach prezydenta, który jest również szefem rządu.

Dzieje współczesnego Meksyku datują się od re­wolucji, która wybuchła w 1910 roku i zakończyła 34 lata trwającą dyktaturę Porfirio Diaza. W wyniku rewolucji obalona została władza ziemskiej oligarchii i zniesiony najbardziej zacofany system feudalny. Reforma rolna, uwolnienie chłopa od pańszczyzny na hacjendach, ożywienie gospodarcze kraju, narodziny narodowej burżuazji, rozbudzenie świadomości poli­tycznej mas — oto nowe zjawiska towarzyszące burz­liwemu i nierównomiernemu rozwojowi kraju, w ślad za którym idą nowe konflikty społeczne charaktery­zujące dzisiejszy Meksyk.

W wyniku rewolucji w roku 1917 uchwalona zosta­ła konstytucja Meksyku, która w owym czasie ucho­dziła za najbardziej postępową w świecie. W niej

uchwalone zostało prawo narodu do dysponowania wszystkimi zasobami naturalnymi kraju oraz zasady reformy rolnej. Zagwarantowano w niej również prawa świata pracy: ośmiogodzinny dzień pracyi wy­sokość minimalnego wynagrodzenia oraz prawo do strajku. A artykuł 123¹ ustala obowiązek powszech­nego i bezpłatnego nauczania.

W bojach rewolucji uformowała się postępowa ideologia narodowa, nawiązująca do dziedzictwa dawnych cywilizacji indiańskich. Pierwszy prezydent porewolucyjnego Meksyku Venustiano Carranza (1917—1920) ustanawiając nowy rysunek godła pań­stwowego wraca do tradycji azteckiej. Jest nim orzeł widziany z profilu, z głową zwróconą na prawo, ale tak jak dawniej stoi na krzaku opuncji i pożera węża. Takim pozostało godło Meksyku do dzisiejszego dnia.

W toku dziewiętnastowiecznych walk partii liberal­nej z Kościołem, w toku krwawych walk rewolucji, w których kler stał po stronie feudalnej oligarchii, godło państwowe straciło całkowicie symbolikę rzym­skokatolicką. Obecnie Meksyk jest krajem laickim, przestrzegającym konsekwentnie rozdziału między państwem a Kościołem, i nie utrzymuje stosunków dyplomatycznych z Watykanem. Duchownym nie wol­no brać udziału w wyborach ani prowadzić żadnej akcji politycznej. Kościołowi odebrano majątki ziem­skie i odsunięto go od wpływów na oświatę po­wszechną.

Nikt już w Meksyku nie wierzy dzisiaj, że słońce karmi się krwią ludzką, niemniej jednak ewangeliza­cja kraju zakończyła się tyleż zwycięstwem, co klę­ską. Z połączenia dwóch religii, pogańskiej i katolic-

■■■■■MB

kiej, powstał synkretyczny system wierzeń, w którym współżyją ze sobą w symbiozie dawne i nowe sym­bole. W niektórych miejscowościach nie bardzo nawet odległych od centrów przemysłowych zdarza się, że Indianie wierzą, iż Chrystus jest bóstwem słońca. (Spróbujmy jednak odczytać treść meksykańskiego godła zgodnie z dawną symboliką. Niech więc orzeł nadal oznacza słońce, a wąż niechaj będzie ziemią.

Każdy₍ kto jakiś czas przeżył w Meksyku, zgodzi się łatwo, że w tym kraju rzeczywiście słońce ,,poże­ra" ziemię. Dość powiedzieć, że 60 procent całego obszaru kraju posiada klimat pustynny. Na rozległych terenach palonych słońcem rosną i kwitną kaktusy, z których opuncja i agawa należą do najbardziej łaskawych dla człowieka. Owoce i liście opuncji sta­nowią pożywienie, a z rdzenia agawy wytacza się napój. Zdarza się, że na terenach pustynnych nie spa­da w ciągu roku ani jedna kropla deszczu.

W marcu i kwietniu, miesiącach poprzedzających porę deszczową, koloryt kraju jest szarożółty od py­łu i spalonej roślinności. Unoszący się w powietrzu pył wzmaga uczucie suchości i pragnienia i choć przesłania słońce, nie chroni przed nieznośnym upa­łem. Gdy słońce jest w zenicie, tylko kapelusz z sze­rokim rondem zapewnić może nieco cienia. I stąd sombrero stało się nieodzownym elementem stroju Meksykanina.

^Jedynie 7 procent powierzchni ziemi dysponuje odpowiednią dla rolnictwa ilością wody, drugie tyle ma jej nadmiar, a około 85 procent gruntów musi być nawadniane'bądź dla uprawy, bądź dla podwyż­szenia zbiorów. Średnia temperatura wynosi 14—15 stopni Celsjusza.

Kształtem swym terytorium Meksyku przypomina

wielki ogon rybi z uniesioną płetwą — Półwyspem Jukatańskim. Niektórym przypomina ono róg obfi­tości. To ostatnie skojarzenie ma również swe meta­foryczne znaczenie, Meksyk jest bowiem krajem bogatym w liczne minerały, z których najważniej­sze to srebro, cynk, żelazo, siarka, miedź, ołów, złoto, węgiel i uran. Jest pierwszym eksporterem srebra w świecie. W ostatnich latach odkryto nowe bogate złoża ropy w stanach Chiapas i Tabasco, obok dawnych, czynnych w stanie Veracruz. Meksyk obfi­tuje we wszystkie odmiany owoców, warzyw, zbóż, kwiatów, drzew i krzewów, jakich dostarcza ten niezwykle urozmaicony klimat, gdzie sąsiaduje ze so­bą i przeplata się roślinność podzwrotnikowa z florą klimatu umiarkowanego i kontynentalnego. Wystę­puje tu około 12 tysięcy gatunków wyższych roślin, z czego dwie trzecie stanowią gatunki lokalne, nie znane w innych regionach świata!)

Powiada się, że Meksyk jest niby album z próbka­mi wszelkich krajobrazów i klimatów, jakie spotkać można na kuli ziemskiej. Tropikalne dżungle i wul­kany pokryte wiecznym śniegiem, pustynie i rozle­wiska rzek, gaje pomarańczowe i sawanny, wysoko­górskie hale i rozległe plaże obrzeżone palmowymi łasami. Krajobrazy ciepłe, mieniące się wszystkimi barwami podzwrotnikowej roślinności i gołe szare pustkowia porośnięte ostrą trawą, karłowatymi krze­wami i kaktusami/ Również Polak w swych wędrów­kach po tym dalekim kraju odnajdzie tu swojskie pejzaże. W drodze ze stolicy do Toluki lub Puebli, na wysokości 2500—3000 m nad poziomem morza, chętnie odpocznie w pięknych lasach sosnowych. W górach stanu Oaxaca uderzy go podobieństwo sce­nerii do naszych Karpat, lądując awionetką na pa­stwiskach w górach Nayarit poczuje się, jak na halach

tatrzańskich, a nad rzeką Grijalvą odnajdzie z roz­rzewnieniem nastrój nadwiślańskiej krainy.

\ Meksykanie powiadają, że kiedy Pan Bóg stworzył ziemię, zostały mu resztki gór, lasów i mórz, z który­mi nie wiedział, co zrobić. Wpakował więc to wszyst­ko w jeden obszar i zamknął dwoma oceanami: Spo­kojnym i Atlantyckim, które przy Przesmyku Tehuan- tepec zbliżają się do siebie na odległość 214 km. Widać Stwórca miał wtedy wiele gór i wulkanów w zanadrzu, one bowiem tworzą pejzaż i klimat Meksyku. Mimo że wybrzeża kraju liczą w sumie 9903 km, morze nie wycisnęło swego piętna ani na starych cywilizacjach indiańskich, ani na współ­czesnym obliczu tego kraju. 'Właściwie dopiero ostat­nio, pod naciskiem napływu turystów ze Stanów Zjednoczonych i Europy, zaczynają się rozwijać nad­morskie miejscowości. W ciągu niespełna dwudziestu lat mała wioska rybacka Acapulco, położona nad malowniczo postrzępionym brzegiem Oceanu Spo­kojnego, rozrosła się w wielki kombinat turystyczny i zyskała sławę amerykańskiego Neapolu.

Powierzchnia Stanów Zjednoczonych Meksyku wy­nosi bez mała 2 miliony km kw. (dokładnie 1 972 547). 68 procent całego terytorium tego państwa znajduje się na wysokości powyżej 500 m nad poziomem mo­rza. Podczas gdy ponad 80 procent ludności świata żyje poniżej 500 m wysokości, w Meksyku około 70 procent społeczeństwa żyje na terenach położo­nych powyżej 1000 m. Stolica kraju znajduje się na wysokości 2240 m w południowej części Płaskowyżu Meksykańskiego, który stanowi najbardziej rozległy i najważniejszy region geograficzny kraju. Zamknięty jest jak w kleszczach niedostępnymi łańcuchami gór biegnących równolegle do brzegów oceanów: Sierra Mądre Wschodnią i Sierra Mądre Zachodnią. Na jego

obszarze rozwijały się kultury Tolteków, Otomi, Mixte- ków, Tarasków i Azteków. Również dzisiaj obszar ten jest głównym ośrodkiem życia gospodarczego, kul­turalnego i politycznego kraju.

Meksyk jest krajem wulkanówi które nie tylko rzeźbią jego pejzaż, ale nadal bywają przyczyną po­ważnych wstrząsów sejsmicznych. Najmłodszy wul­kan Paricutin „narodził" się w 1944 roku w stanie Michoacán. Najwyższym szczytem wulkanicznym jest Pico de Orizaba liczący 5747 m.

To niezwykłe ukształtowanie terenu pozwala w cią­gu kilku zaledwie godzin jazdy samochodem wznieść się z poziomu morza na wysokość ponad 2000 m, gdzie znajduje się stolica. Jeszcze trzy godziny i podróżnik osiąga 4558 m, by znaleźć się na szczycie wulkanu Nevado de Toluca. Ze stolicy widać śnieżne szczyty wulkanów Popocatépetl i Ixtaccíhuatl.

Fakt, że zwrotnik Raka przecina Meksyk, nie zna­czy wcale, że kraj ten wszędzie posiada klimat pod­zwrotnikowy. W istocie dzieli się on na cztery strefy klimatyczne, przy czym kształtują się one nie w za­leżności od szerokości geograficznej, lecz od wznie­sienia nad poziomem morza.

Strefa najniższa obejmuje tereny położone poniżej 800 m. Nosi nazwę „tierra caliente" — ziemia gorąca. Obejmuje przede wszystkim pasy przybrzeżne nad oceanami i większą część Półwyspu Jukatańskiego. Tereny te w dużym procencie porośnięte są tropi­kalną selwą, dżunglą lub lasami palmowymi. Na tej wysokości uprawia się między innymi kakao, wani­lię, trzcinę cukrową, sizal.

Następną strefą jest „tierra templada", gdzie kli­mat jest umiarkowany. Sięga 2500 metrów nad po­ziom morza. Obejmuje ponad 67 procent powierzchni kraju. Tu właśnie daje się odczuć silny niedobór wo­

dy. Deszcze padają bowiem tylko w miesiącach maj — październik i na gruntach nie objętych syste­mem sztucznego nawadniania wody ulegają szybkie­mu wyparowaniu. Ta strefa jest królestwem 500 ga­tunków kaktusa, z których największe o kształcie kandelabra sięgają 15 metrów.

Strefa chłodna „tierra fría" sięga 4700 metrów. Niższe tereny położone w tej strefie porośnięte są lasami iglastymi. Kukurydzę, podstawę wyżywienia ludności żyjącej we wszystkich strefach klimatycz­nych, uprawia się jeszcze na wysokości 3000 metrów.

I wreszcie „tierra helada” — strefa mroźna panują­ca na pokrytych wiecznym śniegiem szczytach wul­kanów.

Góry w Meksyku są nie tylko stałym elementem pejzażu i nie tylko czynnikiem kształtującym klimat. Łańcuchy górskie były niejako samodzielnym czyn­nikiem politycznym w historii Meksyku. Sprzyjały utrwalaniu się przez wieki jego różnorodności etnicz- nejt izolacji regionów, przetrwaniu stosunków i oby­czajów wykształconych w wiekach minionych. Góry były schronieniem dla partyzantów w czasach walk

o niepodległość, w czasach rewolucji i również w la­tach ostatnich. Wyznaczały one strefy władzy lo­kalnych przywódców, tzw. caudillos, sprzyjały wy­twarzaniu się uczuć lokalnego partiotyzmu, które na­dają specyficzny charakter meksykańskiej świado­mości narodowej. Ten właśnie rys mając na uwadze, Emilio Rabasa¹ pisał w swoim czasie, że meksy­kańscy patrioci z takim trudem poświęcają swoje ambicje, a z taką łatwością krew swoją...

Górzystość terenu i niekorzystny bilans wodny to dwie główne cechy środowiska naturalnego Meksy-

kanówr z którymi naród ten musiał się zmierzyć wstępując na drogę dynamicznego rozwoju gospodar­czego. Rozbudowa sieci komunikacyjnej, budowa za­pór wodnych i systemu irygacyjnego stanowią głów­ne przedsięwzięcia inwestycyjne rządu federalnego.

W latach 1926—1972 zbudowano 153 zapory wodne, które pozwoliły zmagazynować ponad 5 milionów m* wody i objąć sztucznym nawadnianiem około 186 ty­sięcy hektarów.

Obecnie szerokie, znakomite autostrady wiją się serpentynami poprzez łańcuchy górskie, nad prze­paściami i kanionami, łącząc odległe od siebie porty, miasta graniczne i centra przemysłowe. Tworzą one sieć o łącznej długości około 100 tysięcy km, nie licząc dróg lokalnych.

W tym kraju rozległym i poprzecinanym natural­nymi przeszkodami ogromną rolę w komunikacji wewnętrznej odgrywa transport lotniczy. W Meksy­ku istnieje około 1200 lotnisk. W 1971 roku liczba lotów wyniosła 192 tysiące, ich łączna trasa liczy 171 milionów km. Skorzystało z tego środka lokomocji ponad 5 milionów pasażerów. Dziś liczby te niemal się podwoiły.

Rozbudowany system szlaków lądowych i po­wietrznych umożliwia cyrkulację towarów przemysło­wych i dotarcie cywilizacji technicznej do okręgów zacofanych, przyspiesza gospodarczą integrację kraju i umacnia poczucie wspólnoty narodowej między mieszkańcami odległych rejonów.

Geografowie zaliczają Meksyk do Ameryki Pół­nocnej, ale sami Meksykanie nazywają Ameryką Północną jedynie Stany Zjednoczone i Kanadę, a ich obywateli „los norteamericanos”. Rio Bravo dzieli bowiem kontynent amerykański na dwie strefy kul­turowe — anglosaską i łacińską. Na południe od tej

rzeki rozciąga się Ameryka Łacińska, obszar języka hiszpańskiego i portugalskiego i iberyjskich wpły­wów kulturowych, ziemia zmieszanych ras, z prze­wagą Metysów. Rio Bravo dzieli kontynent na państwo najwyższej cywilizacji technicznej i kraje słabo roz­winięte, na kraj eksploatujący i kraje eksploatowane.

Już prezydent Porfirio Diaz na początku tego wieku ubolewał, że Meksyk leży za daleko od Pana Boga i za blisko Stanów Zjednoczonych.

Pierwszy haracz na rzecz tego potężnego sąsiada zapłacił Meksyk w latach czterdziestych ubiegłego wieku, kiedy USA zaanektowały jedną trzecią jego ówczesnego terytorium: Teksas, Kalifornię, Arizonę i Nowy Meksyk.

Od połowy ubiegłego wieku, kiedy utrwaliła się ich hegemonia na tym kontynencie, Stany Zjedno­czone są zasadniczym elementem społecznej i gospo­darczej rzeczywistości Meksyku. Cały świat niemal dzieli się dla większości Meksykanów na Meksyk i USA, a ludzkość na rodaków i „gringos” *. Te sąsia­dujące ze sobą narody są tak różne w swym sposo­bie bycia i filozofii życiowej, że pisarze meksykańscy przy próbach charakterystyki własnego narodu często odwołują się do porównania z sąsiadami z północy. Oto co pisze Octavio Paz, wybitny meksykański intelektualista, pisarz i poeta: „Oni są łatwowierni, my jesteśmy wierzący, oni uwielbiają baśnie i historie kryminalne, my zaś mity i lecjendy. Meksykanie kła­mią z fantazji i rozpaczy, aby uciec w ten sposób od nądzy swego życia, oni, miast kłamać, zastępują wie­dzę o jednostce ogólną analizą społeczną. My się upija­my, aby się móc wyspowiadać, oni — aby się zapamię­tać. My jesteśmy pesymistami, oni są optymistami.

My jesteśmy nieufni, oni są otwarci. My jesteśmy smutni i sarkastyczni, oni — radośni i pogodni. Oni chcą rozumieć, my — kontemplować”.

Jankesi według Meksykanów mają uproszczony obraz świata. W ich świecie pieniądz stanowi naj­wyższą wartość i nawet czas jest dla nich pienią­dzem. Meksykanin zaś widzi świat w skomplikowa­nej złożoności, w której ludzie, zjawiska i rzeczy wiążą się w magiczne układy, a czasowi często przy­pisuje się wartość sakralną.

Jeżeli amerykański sposób myślenia i amerykań­ską filozofię życia oddaje w jakimś skrócie zasada „time is money”, to meksykański styl bycia charakte­ryzowany bywa powiedzeniem „mañana” H co ozna­czać ma skłonność do odkładania wszelkiej czynności na jakieś jutro, na bliżej nie określoną przyszłość, być może na nigdy. Każdy dzień może mieć swoje „jutro”, które nigdy nie stanie się dniem dzisiejszym.

Te odmienne style życia nie sprawdzają swej wyż­szości w warunkach, by tak rzec, szlachetnej rywali­zacji. Amerykańskie koncerny: General Motors, Ford, General Electric, Coca-Cola, American Smelting i in­ne „dowodzą" wyższości swego racjonalizmu wyso­kimi zyskami z kapitałów lokowanych w meksykań­skiej gospodarce. 80 procent całego kapitału zagra­nicznego ulokowanego w Meksyku należy do oby­wateli Stanów Zjednoczonych. Gospodarka Meksyku jest ściśle związana z gospodarką USA. Przede wszystkim moneta meksykańska — peso — oparta była przez wiele lat na stałej relacji do dolara: 1 do­lar = 12,5 pesos. W 1976 r. nastąpiła gwałtowna de­waluacja peso meksykańskiego w stosunku do dolara (1 dolar — ponad 20 pesos). Około 60 procent obrotów handlowych z zagranicą stanowi wymiana z USA.

Ale wszelkie skrótowe charakterystyki tego kraju i psychiki jego mieszkańców muszą' być w pewnej mierze błędne. Albowiem jedynym w pełni praw­dziwym ogólnym określeniem byłoby stwierdzenie, że jest to kraj głębokich kontrastów i ogromnej różnorodności. Odnosi się to do wszystkich sfer ży­cia: kultury, gospodarki, polityki, obyczaju. Współ­żyją ze sobą nadal w pewnej specyficznej symbiozie formy gospodarki naturalnej i wysoko rozwiniętego kapitalizmu; stosunki wspólnoty pierwotnej, zależno­ści feudalnej i kapitalistycznej eksploatacji, prymi­tywna technika z okresu neolitu i zakłady prze­mysłowe stosujące najbardziej nowoczesną techno­logię; praktyki szamanów mające na celu sprowadze­nie deszczu i imponujące zapory wodne wraz z rozbudowanym systemem irygacyjnym; handel wymienny i wielkie domy towarowe oferujące klien­tom przebogaty asortyment wyrobów przemysłu krajowego i zagranicznego; lepianki z gliny i wspa­niałe wieżowce, autostrady, lotniska, metro, stadiony, miasta uniwersyteckie i znakomicie wyposażone la­boratoria naukowe. Przykłady można mnożyć do woli. Pogłębianiu się tych kontrastów gospodarczych i spo­łecznych sprzyjają dwie tendencje, którymi Meksyk wyróżnia się wśród innych państw trzeciego świata — bardzo dynamiczny rozwój gospodarczy i najszybszy w świecie przyrost naturalny ludności, który wynosi 3,5 promille.

W ciągu ostatnich czterdziestu lat Meksyk rozwijał się bardzo szybko, dużo szybciej niż pozostałe kraje latynoamerykańskie. Toteż wśród państw Ameryki Łacińskiej kraj ten zajmuje wyjątkową pozycję. Przez wiele lat charakteryzował się wyjątkowo wysokim wskaźnikiem dochodu narodowego (ok. 7 proc.), wewnętrzną stabilizacją i sprawnie działającym

systemem politycznym. Ale wysoki autorytet między­narodowy Meksyku wynika również w dużej mierze z jego polityki zagranicznej. W 1972 rokui w którym świat czcił na wniosek ONZ pamięć Benito Juareza, spopularyzowane zostało powszechnie jego słynne powiedzenie „Poszanowanie cudzego prawa oznacza pokój". W tej formule zamyka się zasada nieinter­wencji w sprawy wewnętrzne innych państw, która stanowi główną wykładnię zagranicznej polityki tego kraju. Meksyk nigdy, w żadnym momencie swojej historii nie podjął jakichkolwiek działań agre­sywnych w stosunku do obcego kraju.

Do najpiękniejszych kart polityki zagranicznej Meksyku należy zdecydowane potępienie faszyzmu od pierwszej chwili jego istnienia. Meksyk udzielił całkowitego poparcia walczącej Republice Hiszpań­skiej, a kiedy już nic nie można było uczynić dla przechylenia szali zwycięstwa na jej stronę, ów­czesny prezydent Lázaro Cárdenas pospieszył z po­mocą uchodźcom. Ponad. 100 tysięcy republikanów hiszpańskich znalazło tu schronienie, pracę i drugą ojczyznę. Meksyk nigdy nie nawiązał stosunków dy­plomatycznych z rządem generała Franco. Do marca 1977 r. Meksyk utrzymywał stosunki dyplomatyczne z emigracyjnym rządem republikańskim.

1 września 1939 roku na specjalnym posiedzeniu Kongresu prezydent Cárdenas potępił agresję wojsk niemieckich na Polskę.

Meksykańska zasada poszanowania suwerenności innych państw stawia często dyplomację tego kraju w sytuacji napięć i konfliktów ze Stanami Zjednoczo­nymi, dla których kontynent amerykański jest tere­nem stałej ingerencji. Meksyk konsekwentnie odma­wia swego udziału w akcjach USA zmierzających do obalenia rządów postępowych na terenie Ameryki

Łacińskiej. Jest on jedynym państwem należącym do Organizacji Państw Amerykańskich, które nie zerwa­ło stosunków dyplomatycznych z socjalistyczną Kubą i nie przyłączyło się do jej blokady. Przez wszystkie lata bojkotu Kuby Meksyk utrzymywał z tym krajem stosunki dyplomatyczne i stałą linię lotniczą. Podej­mował też liczne akcje na rzecz odprężenia w rejonie karaibskim.

W dniach tragedii narodu chilijskiego rząd Meksy­ku pierwszy pospieszył z pomocą ofiarom junty fa­szystowskiej. Setki uchodźców schroniło się w amba­sadzie meksykańskiej, gdzie znalazła również opiekę rodzina prezydenta Allende. Prezydent Echeverría trzydniową żałobą narodową uczcił pamięć zamordo­wanego prezydenta Chile. Stosunki dyplomatyczne między Meksykiem a Chile zostały zerwane.

Rzecznicy polityki zagranicznej Meksyku przy wie­lu okazjach podkreślają, że państwo to nie prowadzi polityki neutralnej, lecz wprost przeciwnie — zaan­gażowaną. Zaangażowaną w utrzymanie pokoju, w przestrzeganie zasady suwerenności i wzajemne­go poszanowania praw między państwami niezależnie od ich wielkości i mocy. Z tego względu rząd ak­tywnie popiera wszystkie akcje międzynarodowe, których celem jest wprowadzenie zakazu prób z bro­nią jądrową. Sam był głównym inicjatorem Traktatu Tłatelolco, który ustanawia, że Ameryka Środkowa i Południowa pozostanie strefą bezatomową.

Jednakże do roku 1970 inicjatywy meksykańskiej polityki zagranicznej ograniczały się właściwie do rejonu Ameryki Łacińskiej. Dopiero w ostatnich la­tach, za prezydentury Luisa Echeverrii Alvareza, na­stąpiła zasadnicza zmiana w stylu działania dyploma­cji tego kraju. W niedługim czasie po objęciu władzy Echeverría odbył podróże do Japonii, Chin, Związku

Radzieckiego, Francji, Anglii, Włoch, NRD i krajów Bliskiego Wschodu, a w 1975 r. odwiedził kilkanaście krajów tzw. trzeciego świata. Tak ożywionych kontak­tów międzynarodowych nie prowadził przed nim ża­den szef tego państwa. Wyjaśniając zasady swojej po­lityki zagranicznej, powiedział w dorocznym sprawoz­daniu złożonym na posiedzeniu Kongresu w 1974 ro­ku:

„Podkreślamy nasz brak przesądów ideologicznych i stałą gotowość do jak najbardziej otwartych kon­taktów międzynarodowych. W ten sposób działamy na rzecz umacniania różnorodności systemów poli­tycznych, która jest nieuniknioną konsekwencją za­sady suwerenności narodowej".

W ostatnich latach w wyniku tej otwartej polityki zagranicznej rozszerzone zostały kontakty ze świa­tem socjalistycznym. Nawiązano stosunki dyploma­tyczne z Chinami, Rumunią, Bułgarią, Węgrami i Nie­miecką Republiką Demokratyczną.

Dążeniem prezydenta Echeverrii było, aby ta szeroka akcja dyplomatyczna służyła celowi, który wysuwał jako główny w swoim politycznym i społecznym pro­gramie: uwolnienie kraju od ekonomicznej presji wie­lonarodowych korporacji działających pod ochroną wysoko rozwiniętych państw.

W kwietniu 1972 roku, w czasie generalnej debaty na Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie handlu i rozwoju, ówczesny prezydent Meksyku zgło­sił do Organizacji Narodów Zjednoczonych projekt sformułowania i uchwalenia Karty Praw i Obowiązków Ekonomicznych Państw. Celem tej karty miało być ustalenie sprawiedliwych zasad współpracy gospodar­czej między państwami o różnych poziomach rozwoju ekonomicznego oraz prawa każdego państwa do spra­wowania kontroli nad działalnością wielonarodowych

korporacji. Ta doniosła inicjatywa znalazła pełne po­parcie wszystkich krajów trzeciego świata. Po ponad dwa lata trwających pracach przygotowawczych, któ­rym przewodziła dyplomacja meksykańska, uchwalo­ny został przez Organizację Narodów Zjednoczonych ten niezwykle doniosły dokument. Mimo sprzeciwu wysoko rozwiniętych państw kapitalistycznych, tekst Karty przyznaje wszystkim państwom pra­wo do bezwarunkowej nacjonalizacji ich dóbr oraz pełnej kontroli nad działaniem spółek zagranicz­nych. Dokument ten, jeden z najważniejszych, jakie przyjęto na najwyższym forum międzynarodowym, uchwalono przytłaczającą większością głosów. Wśród państw, które nie poparły Karty w jej radykalnym brzmieniu, znalazły się wszystkie kraje kapitalistycz­ne wysoko rozwinięte, te właśnie, które bronią inte­resów wielonarodowych korporacji, te, których firmy działają między innymi na terenie Meksyku, a więc Stany Zjednoczone, Japonia, Republika Federalna Niemiec, Anglia.

Narodowa polityka gospodarcza datuje się w Mek­syku od czasów rewolucji 1910 roku, a jej pierwszym podstawowym wyrazem były artykuły konstytucji z 1917 r., które ustanawiały, że wszystkie zasoby na­turalne kraju są własnością narodu. Na fali rewolucji, acz w wiele lat później i,: prezydent Lázaro Cárdenas upaństwowił przemysł naftowy, który uprzednio na­leżał niemal w całości do spółek amerykańskich i anglo-holenderskich. Upaństwowione zostało również kolejnictwo, przemysł energetyczny, część przemysłu hutniczego, niektóre fabryki chemiczne. W gestii państwa znajduje się gospodarka zasobami wodnymi i budownictwo hydrotechniczne. Niektóre gałęzie gospodarki zamknięte są całkowicie dla kapitału

obcego, do nich należą radio i telewizja, transport miejski i drogowy, transport lotniczy i morski, eks­ploatacja lasów i dystrybucja gazu. W innych gałę­ziach obowiązuje prawo, że kapitał obcy nie może przekraczać 49 procent całego kapitału firmy. Prawo konstytucji nie zawsze jednak jest zgodne z żywioło­wymi prawami gospodarki kapitalistycznej i w prak­tyce często im ulega. Na tym tle powstają silne na­pięcia zarówno w gospodarczym, jak i politycznym życiu kraju.

OHATEROWIE KONKWISTY

W jednym ze swoich listów do Karola V Kortez pisze, że ukryty pewnego dnia w jakiejś chacie meksykańskiej usłyszał, jak jego towarzysze oskarżali go, że postępuje jak szaleniec: idzie bowiem na swo­ją i ich zgubę, bo przecież nie uda mu się wyjść stam­tąd, dokąd ich prowadzi. On jednak nie tylko się nie zniechęcił, ale zapewnił ich, że w nagrodę za tę wy­prawę czeka ich na drugim świecie wieczysta chwa­ła, a na ziemi zdobędą tak wielką sławę, jakiej do tej pory nikt przed nimi nie posiadał...

Te kilka słów Korteza zawiera paradoks wielkich indywidualności, żyjących w epoce pełnej sprzecz­ności. W epoce tej bowiem gwałt i bezwzględność nie kolidowały z wiarą w sławę pozagrobową i w re­kompensatę doczesną. Nie znający skrupułów kon­kwistador stara się usprawiedliwić swoje poczynania w ramach obowiązującego w szesnastowiecznej Hisz­panii systemu wartości. Podbój i grabież nie tyły sprzeczne z przekonaniem o świętości misji nawra­cania pogan. Nie wypuszczając z rąk miecza, Kortez ugina kolano i całuje ręce pierwszych franciszkanów przybywających w 1524 r. do Meksyku.

Mimo że od śmierci Korteza minęły przeszło czte­ry wieki, pytanie, kim był on naprawdę, wciąż jesz­cze interesuje pisarzy, antropologów, psychoanality­

ków i filmowców meksykańskich. Obcego przybysza zaskakuje natomiast brak oficjalnego pomnika Kor- teza i fakt, że na wielu freskach spotyka co prawda jego portrety, ale na każdym z nich wygląda on ina­czej. Przystojny rycerz lat około trzydziestu pięciu, o wysokim czole i melancholijnym spojrzeniu zmie­nia się na kolejnym obrazie malowanym przez tego samego malarza w człowieczka niskiego wzrostu, o wygiętych w pałąk nogach, niemal łysego, o wy­pukłych oczach, z wyraźnymi znamionami syfilisu.

Kortez pozostał ideałem meksykańskich konserwa­tystów, w przeciwieństwie do ostatniego księcia azteckiego Cuauhtemoca, który jest bohaterem łudzi

0 poglądach liberalnych. Malując Korteza w sposób karykaturalny, malarz chciał przede wszystkim dać bardziej wyraz swoim poglądom na to, czym była kon- kwista, niż przedstawić naprawdę jej przywódcę. Deformacja była więc tendencyjna i służyła celom politycznym: chodziło o ukazania Korteza jako czło­wieka ze znamionami patologicznymi, zaś Indian jako całkowicie bezbronne ofiary.

Kim był w istocie Kortez? Jeżeli dziś stawiamy to pyjtamie, to nie dlatego, by . raz jeszcze przedstawić powszechnie znane dzieje konkwisty, lecz by wyka­zać, jak pewne zdarzenia z życia konkwistadora miały wpływ na dzieje innych osób, które w historii Meksy­ku odegrały kluczową rolę, jak z kolei światopogląd jego głównego przeciwnika, cesarza Moctezumy,

1 miłość indiańskiej dziewczyny Malintzin przyczy­niły się w sposób niezamierzony do jego zwycięstwa.

I wreszcie, by ułatwić przybyszowi zrozumienie wy­darzeń historycznych, o których nierzadko mowa w Meksyku, gdy chce się wytłumaczyć pewne posta­wy psychologiczne. Bohaterowie wydarzeń z XVI wie­ku nie odeszli bowiem w cień zapomnienia.

W programie telewizyjnym, który oglądałam pewnego wieczoru, pt. „Sąd nad Kortezem" w miarę rozwijania się akcji prokurator wytaczał wciąż nowe obciążające Korteza argumenty: porzucił kochankę, zamordował żonę Catalinę de Xuarez... oszukał nie­cnie Moctezumę... szukał wyłącznie złota... był żądny władzy itd.

Aktor grający Korteza bronił się, wołając patetycz­nie: „Jestem niewinny, tylko Bóg ma prawo mnie sądzić... Zbrodnie, które mi się zarzuca, nie plamią mojego honoru. Były bowiem zbrodniami czasów, w których żyłem... Przypadło mi żyć w epoce, kiedy jedynym prawem była siła... Byłem władcą tej ziemi, ale nie jej panem".

W kilka dni po obejrzeniu programu udałam się do kościoła Chrystusa Nazareńskiego przy najstarszym w stolicy szpitalu, by odnaleźć miejsce, gdzie został pochowany Kortez. Kosztowało mnie to trochę trudu, bo szczątki doczesne kapitana są zamurowane po le­wej stronie ołtarza, a skromna tablica z brązu z wy­rytym jego imieniem i nazwiskiem, datą urodzin

i śmierci tonie w mroku.

Kortez był pogrzebany i ekshumowany dziewięć razy. Ostatnia ekshumacja i przeniesienie zwłok z jednego miejsca na drugie w tym samym kościele odbyły się w roku 1946 w obecności przedstawicieli nauki, którzy autorytatywnie stwierdzili, żę kości znajdujące się w trumnie są bez wątpienia szczątka­mi dzielnego kapitana, a zmiany, jakie w nich stwierdzono, są wynikiem normalnego procesu star­czego.

Dziewięć pogrzebów i ekshumacji (pierwszy odbył się 4 grudnia 1547 r. w dwa dni po śmierci w Castil- leja de la Cuesta w pobliżu Salamanki, kiedy nasz bohater miał lat sześćdziesiąt trzy) aż nadto wy­

mownie świadczy, że i po śmierci duch jego nie zaznał spokoju.

Według opisu wiernego Kor tezowi żołnierza i kro­nikarza, Bernala Diaz del Castillo, był on mężczyzną przystojnym, aczkolwiek „twarz miał koloru nieco szarawego i nie bardzo wesołą". Zawsze starannie i schludnie ubranym, o nienagannych manierach (osta­tecznie nie wolno zapominać, że był przez pewien czas studentem uniwersytetu Salamanki i że pocho­dził z rodziny co prawda nie bogatych, ale szlachetnie urodzonych hidalgów). Znał łacinę i na przemówie­nia wygłaszane w tym języku odpowiadał ponoć tak samo. Podobno ukończył prawo i był także „trochę poetą", układał pieśni i rymy. Niezmiernie uparty, szybki w decyzji, dbający o swoich żołnierzy, choć bardzo wymagający i — co wszyscy jego biografowie zgodnie podkreślają — zamiłowany gracz w karty, lubiący hazard. Oto portret żołnierza widziany ocza­mi innego żołnierza.

Ale Kortez to jeszcze ktoś inny: to dziecko swoich czasów ze wszystkimi ich cechami charakterystycz­nymi. To błędny rycerz, nieulękniony, szukający przygód, pędzący konno przez nie znany kontynent, wabiony blaskiem złota, podniecony własną ambicją; rycerz, którego w tym pędzie nie mogła zatrzymać ani strzała tubylca, ani wroga przyroda, ani intrygi jego własnych towarzyszy.

Aczkolwiek na jego wczesne dzieciństwo przypada koniec siedmiowiekowych walk między Hiszpanią 1 Maurami (miał wtedy zaledwie sześć lat), to jest on wychowany w duchu prawdziwego hidalgo, wpo­jono w niego przekonanie, że jedynym zawodem, który nie hańbi człowieka jego pochodzenia, jest walka z innowiercami. Walka, która przede wszyst­kim wymaga odwagi, albowiem odwaga była zaletą

najbardziej cenioną w owych czasach. Obowiązkiem ówczesnego dżentelmena było szerzenie chrześcijań­stwa i pozyskiwanie nowych wyznawców krzyża. Kortez — człowiek średniowiecza, jeżeli chodzi o re- ligię, a przedstawiciel renesansu, jeżeli chodzi o po­litykę — często powtarzał: „Moim jedynym zadaniem jest służenie Bogu i Królowi". Ale w pewnym mo­mencie ów żołnierz wysłany przez koronę hiszpańską staje się nieograniczonym władcą nie znanych ziem, panem życia i śmierci nie tylko podbitych Indian, ale

i własnych żołnierzy. Staje się twórcą nowego pań­stwa. Ten żołnierz wydaje się teraz odbierać od życia zapłatę za swoje młodzieńcze niepowodzenia, słabe zdrowie w dzieciństwie, złą sytuację materialną. Mąż stanu, przebiegły polityk podejmujący błyskawicznie decyzje, nie przypomina w niczym młodzieńca, który wdrapywał się w nocy po murach, szukając roman­tycznych przygód w alkowach miejscowych piękno­ści.

Ale jedno z najbardziej śmiałych przedsięwzięć, jakie zna historia — konkwista — nie mogłoby dojść do skutku, nawet gdy na jego czele stał człowiek

0 tak wielkim talencie stratega ani dzięki koniom

1 broni palnej nie znanym na nowym kontynencie. Konkwiście przyszedł z pomocą całkowicie nieco­dzienny splot okoliczności. Kortez przybił do brze­gów dzisiejszego portu Veracruz w 1519 r. Rok ten, zwany przez Azteków Ce-Acatl, ma specjalne zna­czenie, albowiem w roku tym powrócić miał bóg Quetzalcóatl. Wielki to bóg, prawy i szlachetny, twórca człowieka, rzetniosła i wiedzy. Ma powrócić na ziemie, jakie opuścił na skutek spisku, uknutego w mieście Tuli przez jego przeciwnika boga Tezcatli- pokę. (Tu legenda miesza się I historią, bo nie wia­domo, czy w istocie chodziło o boga czy o kapłana

noszącego to samo imię i rządzącego w państwie Tol- lan¹. Bóg czy kapłan udał się na wschód do Tillan- -Tlapallan — miejsca czerwieni i czerni, czyli wie­dzy — gdzie spłonął na stosie. Uprzednio jednak obie­cał powrócić w roku Ce-Acatl). W chwili, gdy poja­wia się Kortez, według kalendarza azteckiego jest właśnie ten rok. Kortez i jego żołnierze zostają wzię­ci przez wysłanników cesarza Moctezumy II za bo­gów wracających do swojego królestwa, by je po­nownie objąć w posiadanie.

Czy konkwista nie zostałaby dokonana, gdyby przeciwnikiem Korteza był ktoś inny niż Moctezu­ma II? Trudno na to pytanie odpowiedzieć, ale na pewno istotną rolę odegrał tu religijno-filozoficz- ny system Azteków, który Zadanie to ułatwił. Azte­kowie byli równie głęboko religijni jak Hiszpanie. Jedni i drudzy uważali się za naród wybrany przez siły nadprzyrodzone, aby rządzić światem. Jedni byli namiestnikami Chrystusa, drudzy namiestnikami boga Słońca. Ale istniała między nimi głęboka różnica światopoglądów, która bez wątpienia ułatwiła zwy­cięski marsz Hiszpanów od Veracruz do stolicy az­teckiej, Tenochtitlanu.

Moctezuma II („Pan nad panami, surowy i dostojny, łatwo wpadający w gniew") przedtem, nim został obrany najwyższym kapłanem i władcą, tlatoani, żył skromnie i dni spędzał na medytacjach religijnych. Bardziej kapłan niż wojownik — podbił tylko 44 wioski — wierzył zgodnie z zasadami swojej religii, że świat miał zginąć w strasznym trzęsieniu ziemi. Moctezuma II żył w oczekiwaniu ostatecznego ka­taklizmu i wszystkie zjawiska przyrody tłumaczył sobie jako oznaki zbliżającego się końca świata.

Ogniste komety, pioruny, powodzie, zjawy i mary nocne wyjaśniane były przez czarnoksiężników

i kapłanów jako zapowiedź owego końca świata,, a tym samym końca panowania Moctezumy. Przeko­nany o krótkotrwałości swej władzy, Moctezuma ka­zał starszyźnie, aby opowiadała mu swoje sny i wizje, a kiedy te nie były dostatecznie optymistyczne, ska­zywał na śmierć lub więzienie nieszczęsnych wróżbi­tów. Dzień i noc specjalni wysłannicy Moctezumy wypatrywali u brzegów dzisiejszego portu Veracruz przybycia boga Quetzalcóatla, który miał się zjawić w roku Ce-Acatl, 6 océlotl miesiąca Izcalli, co według naszego kalendarza odpowiadało dacie 25 stycznia 1519 r.

Kiedy wysłannicy poinformowali Moctezumę II o przybyciu „boga”, cóż uczynił ten pan nad panami? Pierwszym aktem cesarza było złożenie ofiar... z kil­ku niewolników i skropienie ich krwią wysłanników, by w ten sposób dokonać ich oczyszczenia, albowiem „wznieśli wzrok na boga, rozmawiali z nim; bóg mógł rzucić na nich jakieś zło, które z kolei owi wysłan­nicy mogli przenieść na cesarza..."

Od tej chwili zaczynają toczyć się wypadki» które wymykają się spod kontroli cesarza azteckiego, a któ­re Kortez wykorzystuje, jak przystało na wielkiego polityka i stratega. Moctezuma posyła „bogu" prezen­ty — między innymi wspaniały pióropusz z piór quetzala, który do dziś można oglądać w Muzeum w Wiedniu, maskę z turkusów,* znaj dującą się obecnie w muzeum w Londynie, oraz dwa kodeksy indiańskie znane pod nazwą Vindobonensis i Nuttal, również znajdujące się w muzeach zagranicznych. Posyła mu niewolników i najwyższych rangą emisariuszy, by go ułaskawić i nie dać powodu do niezadowolenia. Czy­ni wszystko, co w jego mocy, aby »»serce boga było

■■■■■

zaspokojone", ale jednocześnie... stara się w jakiś sposób uratować swoje ziemskie królestwo. Walka z bogiem musi z natury rzeczy toczyć się w innej płaszczyźnie. Należy użyć innej broni niż strzały łuku. Bronią tą są zaklęcia, czary, zamawianie i gusła. Należy rzucić jednego boga przeciw drugiemu. Pierw­szym jest Kortez, wcielenie boga Quetzalcóatla, tym drugim jest bóg zła i nocy, potężny Tezcatlipoca. Kapłani Tezcatlipoki na rozkaz Moctezumy II ucie­kają się do najrozmaitszych podstępów, by powstrzy­mać marsz na stolicę boga dobra i sprawiedliwości. Ale czary i zaklęcia nie odniosły pożądanego skutku: Herman Kortez toczył zwycięskie walki, sprzymie­rzywszy się uprzednio z Tlaszkalanami, wrogami Azte­ków, którzy marzyli o zrzuceniu jarzma i wyzwole­niu się spod ucisku Moctezumy, jego rycerzy i krwa­wych kapłanów.

Tak jak Kortez rozdarty między obowiązkiem słu­żenia Karolowi V a żądzą posiadania bogactw i wła­dzy („niby małpy podnosili złoto, niby wygłodniałe świnie pożądają złota" — notują indiańscy świadko­wie) — tak i Moctezuma II walczy ze sobą. Z jednej strony jest głęboko przekonany, że rycerz na dziwnym zwierzęciu — Aztekowie nie znali koni — to nikt inny, tylko bóg Quetzalcóatl, który przybył, aby odebrać swoje królestwo, z drugiej — pragnie ocalenia swego królestwa dla siebie samego. W prze­ciwieństwie jednak do Korteza, który w pewnej chwili niszczy własne okręty, aby zmusić żołnierzy do dalszego marszu w głąb nieznanej krainy, Mocte­zuma II pragnie uciec, ukryć się gdzieś daleko, byle­by nie musieć stawiać czoła boskiemu przeciwni­kowi... ,

Dramat między dwoma wielkimi bohaterami roz­grywa się więc na wielu płaszczyznach: Kortez nigdy

nie wiedział, że w pojęciu Moctezumy był bogiem» Moctezuma zaś nie mógł zrozumieć, że Kortez to zwykły człowiek z krwi i kości, którego celem była nie misja duchowa, ale podbój nowego, nie znanego świata. Ta właśnie obopólna niemożność zrozumie­nia motywów działania przeciwnika, wynikająca z ich różnych postaw religijnych i filozoficznych, leży u źródła tragedii, którą krótko określa się jako kon- kwistę. Bo podbój dla Hiszpanów był wyczynem wojskowym, przygodą śmiałków, którzy zerwali z dawnym życiem parobków, pasterzy i chłopów bez ziemi, awanturników marzących o zdobyciu fortuny; dla Indian natomiast była ludzkim wyobrażeniem ka­tastrofy kosmicznej.

Nie ulega wątpliwości, że każdy książę, król czy cesarz należący do innego kręgu kultury zmobilizo­wałby w podobnej sytuacji swoje wojska i przystą­pił do ataku albo co najmniej do obrony swego pań­stwa. Nic podobnego nie nastąpiło w pierwszych miesiącach konkwisty. Zamiast atakować, Moctezuma posyła Kortezowi prezenty przez specjalnych wysłan­ników krwi książęcej, piastujących najwyższe sta­nowiska. Wreszcie w dniu 8 listopada 1519 roku sam wychodzi mu na spotkanie, przyjmuje go z oznakami najwyższej czci i zaprasza do stolicy.

Niezwykłe to było spotkanie i choć minęło od nie­go niemal pięć wieków, spróbujmy je odtworzyć.

Ósmego listopada 1519 r. na wielki gościniec prowa­dzący do stolicy wyległy tłumy. Sam Kortez stwier­dza w jednym z listów do Karola V, że „wyszło mi naprzeciw, żeby przyjrzeć mi się i rozmawiać ze mną, aż tysiąc najważniejszych osobistości, wszyscy oby­watele tego miasta, i wszyscy ubrani według ich zwyczaju, bardzo bogato... i każdy (z tych obywateli) dotykał ręką ziemi i całował ją i tak stałem czekając

godzinę, aż wszyscy dokonają tej ceremonii". Poprze­dzony tym tłumem zjawił się wreszcie w lektyce sam Moctezuma. Wysiadł z niej, opierając się na ramio­nach swego brata i bratanka, i podczas gdy jedni wielcy panowie zamiatali przed nim ziemię, a drudzy rozpościerali wspaniałe dywany, aby jego złote san­dały nie dotknęły kurzu, jeszcze inni wachlowali go wspaniałym wachlarzem z piór ptaka ąuetzala. Wszyscy, z wyjątkiem Moctezumy, szli boso. Kortez zsiadł z konia i zdjąwszy kapelusz zbliżył się do ce­sarza. Podczas gdy nasi dwaj bohaterowie obejmują się braterskim uściskiem, brat Moctezumy i jego bra­tanek usuwają się na bok: uścisk „boga" może bo­wiem być fatalny w skutkach. I Moctezuma wypo­wiada wtedy owe słynne i zgubne dla siebie słowa: „Panie nasz, zmęczony przybywasz, zmęczony jesteś; do twojej ziemi przybyłeś. Do twego miasta przyby­łeś: do Meksyku. Przybyłeś, aby zasiąść na twoim tronie, na twoim stolcu... Nie, nie śnię, nie obudziłem się ze snu... Zobaczyłem cię, na twoim obliczu spo­częły moje oczy... Weź w posiadanie twoje domy kró­lewskie; pozwól odpocząć twojemu ciału".

„ Dalsze dzieje historii są dość powszechnie znane. Moctezuma wprowadza Korteza do swoich pałaców, ofiaruje mu wszystko, co posiada, tak jak należy się powracającemu bogu. Głęboko przekonany, że speł­nia tylko swoją powinność, składa należną cześć Quetzalcóatlowi, mimo że Kortez podkreślał, że jest tylko wysłannikiem cesarza Karola V. Nie wiadomo, jak Moctezuma wyobrażał sobie owego nie znanego Karola V. Może jako jednego z bogów, mieszkają­cego w 13 niebie zwanym Omeyócan. Jedno jest pewne: Kortez był w jego pojęciu wysłannikiem siły nadprzyrodzonej, a nie ludzkiej. Jako wysłannik in­nego człowieka byłby uważany za wroga i on sam,

jak i jego żołnierze niewątpliwie zakończyliby szyb­ko swój żywot na kamieniu ofiarnym.

Ale w spotkaniu między dwoma bohaterami ucze­stniczy jeszcze osoba trzecia, niemal tak ważna jak oni sami.

Do podtrzymania Moctezumy w jego przekonaniu, że Kortez jest bogiem, przyczynia się indiańska dziewczyna Malintzin, którą Indianie ze stanu Ta- basco sprzedali Kortezowi, kiedy wylądował na no­wej ziemi. Malintzin lub Maryna, takie bowiem imię otrzymała podczas chrztu pierwsza dwujęzyczna „se­kretarka", tłumaczy z azteckiego (náhuatl) na język Majów, którego nauczyła się jako niewolnica sprze­dana przez własnego ojczyma do części kraju, gdzie mówiono tym językiem. Z języka Majów na hisz­pański tłumaczy Aguilar, żołnierz, który znalazł się w Nowej Hiszpanii podczas poprzedniej wyprawy. Otóż Maryna lub Malintzin jest pośrednikiem między Kortezem i Moctezumą i każde przemówienie Korte- za zaczyna od słów: „Bóg mówi..."

Główne postaci dramatu należą już dziś do przeszło­ści, ale w świadomości meksykańskiej Maryna istnie­je nadal. Była postacią historyczną. Urosła do symbo­lu... zdrady.

„Malinchismo" jest pojęciem żywym, wciąż aktual­nym, spotykanym w codziennym języku i w prasie. Jest symbolem zaprzedania własnego narodu. Ma­lintzin opuściła bowiem swój własny szczep, by pójść za jasnowłosym mężczyzną. Najczęściej zapomina się, że została temu jasnowłosemu mężczyźnie wraz z grupą innych dwudziestu Indianek ofiarowana i że nikt jej nie pytał o zdanie. Kortez w ogóle nie zwró­cił na nią uwagi i z miejsca darował ją jednemu ze swoich rycerzy, Puertocarrero, i dopiero gdy tamten powrócił do Hiszpanii, nadobna Maryna, która znała

już trochę hiszpański, została zauważona przez Wiel­kiego Kapitana. Z dwujęzycznej „sekretarki" awan­sowała szybko na kochankę i przez jakiś czas dzie­liła losy Korteza, do chwili kiedy z jego woli zostaje wydana za mąż za innego rycerza. „Malinchismo" jest pojęciem, które w Meksyku nie wymaga żad­nych komentarzy, oznacza uprawianie polityki na szkodę własnego kraju, popieranie obcego kapitału, zachwyt nad wszystkim, co obce. „Malinchismo” istnieje w radio i telewizji, w partiach politycznych i w gazetach.

Przedtem jednak, nim stała się symbolem zdrady, Maryna żyła jak na prawdziwą heroinę dramatu przystało. Jej życie było równie pełne sprzeczności, jak życie Korteza, i równie jak jego tragiczne. Nigdy nie osiągnęła tego, czego naprawdę pragnęła: miłości, tak jak Kortez nigdy nie osiągnął całkowitej władzy, o której marzył. Karol V dał mu co prawda 20 miast i 20 tysięcy wasali, pałace niegdyś należące do Moctezumy, ogrody i sady, nadał mu tytuł Mar­kiza Oaxaki¹ i mianował Kapitanem Nowej Hisz­panii oraz przyznał mu dwunastą część wszystkiego, co zdobył. Nie pozwolił mu tylko na jedno: na abso­lutną władzę, jaką posiadali mianowani przez niego wicekrólowie... A przecież właśnie absolutna władza była celem ambitnego żołnierza.

Maryna, czczona za życia przez Indian i zwana popularnie La lengua (język) — bez niej bowiem Kor­tez nie mógł się porozumieć z nikim w tym obcym kraju — po śmierci została znienawidzona, tak jak Kortez zapomniany. Nigdy przez nikogo naprawdę nie kochana, opuszczona przez rodziców, niewolnica podarowana białemu przybyszowi, który z kolei po-

II

darował ją jak przedmiot swojemu rycerzowi. Gdy awansuje na kochankę kapitana i rodzi mu syna, traci go natychmiast. Martin Kortez, „pierwszy Meksykanin", w którym płynie krew indiańska i hisz­pańska, zostaje oddany na wychowanie rodzinie swe­go ojca. Pod koniec jej życia — umarła młodo, bo w 1531 r. — Kortez wydaje ją za mąż za pierwszego z brzegu rycerza. Po ostatecznym zwycięstwie miesz­ka u boku Korteza w jego rezydencji, obok innych konkubin i prawowitej małżonki, Cataliny de Xuarez, ale w miarę upływu czasu jej pozycja zmniejsza się. Dopiero podczas nieszczęsnej wyprawy Korteza do Hondurasu raz jeszcze odegra smutną rolę zdrajczy- ni: poinformuje Korteza o rzekomym spisku Cuauhtś- moca.

I tak oto doszliśmy do księcia krwi Cuauhtćmoca, którego pomnik można oglądać na wspaniałej Aveni- dzie Paseo de la Reforma.

Urodził się Cuauhtemoc najpewniej w 1496 r. — data jego urodzin nie jest całkowicie ustalona — w roku zaćmienia słonecznego, co było poczytywane za zły omen. Otrzymał surowe wychowanie, takie, jakie otrzymywali wszyscy chłopcy indiańscy bez względu na pochodzenie. Mając lat osiemnaście zo­staje pasowany na rycerza — tecuhtli — i od 1515 r. rządzi szczepem, do którego należał po kądzieli. Kie­dy do brzegów dzisiejszego Veracruz przybywają Hiszpanie, Cuauhtśmoc, „Orzeł, który spada", jest już samodzielnym władcą od lat czterech.

Przez dwa lata trwania konkwisty jest naocznym świadkiem tragedii swego kraju; z bezsilną wściekło­ścią przygląda się, jak Moctezuma pozwala „bogom" na grabież państwa. Na arenę polityczną wchodzi do­piero podczas oblężenia Tenochtitlanu, kiedy to pod-

czas święta Toxcatl¹ ku czci boga Huitzilopochtli ka­pitan Pedro de Alvarado — pod nieobecność Korte- za — wydaje rozkaz strzelania do roztańczonego w ekstazie religijnej tłumu. Istotną przyczyną na­paści była prawdopodobnie chęć zagarnięcia wspa­niałych ozdób ze złota, w które strojny był ów tłum panów i rycerzy. Kropla goryczy przeważyła szalę: podwładni Moctezumy, który był już więźniem Kor- teza i z dachu swojego pałacu nawoływał naród do spokoju, zabijają cesarza. Pierwszym, który rzucił kamień w Moctezumę, miał być właśnie Cuauhtemoc, „Orzeł, który spada",

Wypadki toczyły się teraz szybko. Kortez zmuszo­ny zostaje do ucieczki — w kanałach ginie skarb Moctezumy. Po śmierci następcy Moctezumy» Cuaitla- huaca, Cuauhtśmoc wybrany jedenastym władcą Azte­ków staje się — jak dziś byśmy powiedzieli — przy­wódcą ruchu oporu. Młody książę »,o skórze nieco jaśniejszej niż reszta Indian" — jak zapisał jeden z hiszpańskich kronikarzy — przygotowuje miasto do obrony i stara się zdobyć sprzymierzeńców w po­zostałych szczepach. Wysiłki jego nie dają rezultatu i gdy Kortez ponownie oblega miasto w 1521 r., Cuauhtemoc dostaje się do niewoli w chwili, gdy z całą rodziną usiłuje uciec czółnem poprzez kanały.

Dziś w szkołach dzieci uczą się na pamięć słów» które Cuauhtemoc-jeniec powiedział naonczas Korte- zowi: „Panie, zrobiłem, co było w mojej mocy, aby obronić moje miasto, i nic więcej już uczynić nie mogę, albowiem jestem twoim jeńcem. Weź sztylet, który nosisz u pasa, i przebij mnie nim".

Raz jeszcze wypowiedział młody książę słowa, któ-

re weszły do historii. Aby zmusić Cuauhtómoca do wyjawienia tajemnicy, gdzie znajduje się skarb Moc- tezumy, Kortez nie waha się poddać królewskiego jeńca torturom. Przypiekany na stosie wraz ze swoimi towarzyszami Cuauhtemoc, słysząc ich jęki, rzekł: „Azaliż sądzicie, że ja znajduję się na łożu z róż?"

Zginął nieszczęśliwy książę podczas wyprawy Kor- teza do Hondurasu w 1524 r. Epidemie, głód i dyzen- teria dziesiątkowały wtedy wojska hiszpańskie. Czy królewski jeniec, włączony do świty Korteza i przyj­mowany z oznakami najwyższej czci przez Indian podczas długiego marszu poprzez ziemię Majów, myślał wtedy o ewentualnym buncie? Historia po­daje, że Indianie ze szczepu Chontal¹ mieli rzekomo przygotowywać zamach na Korteza, ale czy tak było naprawdę, nigdy nie udało się ustalić. Wszystkie jednak kroniki podają, że Indianka Maryna poinfor­mowała Korteza, iż na czele spisku stoi Cuauhtemoc. 28 lutego 1525 r. „Orzeł, który spada" zawisł na ga­łęzi ceiby, świętego drzewa Majów.

Jeżeli szczątki doczesne Korteza nie zaznały .spo­koju po śmierci, nie lepiej poszczęściło się Cuauhte- mocowi. Nigdy nie odnaleziono jego kości i nie wia­domo, czy złożyli go do ziemi Hiszpanie, czy Indianie zgodnie ze swymi zwyczajami spalili go po kryjomu w nocy po odejściu „białych bogów". Może jedni po­stawili mu na grobie krzyż, który potem złamał wiatr i zniszczyły wieki; może drudzy dali mu na ostatnią podróż maskę z turkusów, królewski strój i psa, aby mu towarzyszył w drodze do krainy śmierci, Mictla- nu. Zagadka ta już nigdy nie zostanie wyjaśniona.

Przez parę tylko dni w 1949 r. trwał w kraju en­

tuzjazm. Było to wtedy, kiedy prof. Eulalia Guzman, antropolog, oznajmiła, że odnalazła grób Cuauhté- moca w miejscowości Ixcateopan w stanie Guerrero. Entuzjazm był jednak krótkotrwały, albowiem bada­nia naukowe wykazały, że znalezione kości są szcząt­kami jednego mężczyzny, jednej kobiety i kilkorga dzieci. Na domiar ekspertyza stwierdziła, że nie po­chodziły one z wieku XVI. I tak raz jeszcze rozwiała się nadzieja na odnalezienie szćzątkow „Orła, który spada". W 1976 r. ówczesny prezydent L. Echeverría nakazał przeprowadzenie ponownej ekspertyzy szcząt­ków Cuauhtémoca. Ale i tym razem opinia naukow­ców okazała się negatywna.

Dobiegł końca krwawy i niezwykły podbój, w któ­rym rolę decydującą obok ludzi odegrały konie, spa­dające komety, przepowiednie pełne pesymizmu, żą­dza złota, wiara w posłannictwo krzyża i wiara w powrót boga Quetzalcóatla. Na gruzach państwa azteckiego zaczęło się kształtować nowe społeczeń­stwo jako kolonia hiszpańskiej korony.

ZAS KOLONII

Szybko minął okres niezwykłych i romantycznych przygód. Dobiegła końca epoka konkwistadorów i awanturników, ludzi z ogromną fantazją,i wolą ry­zyka. Dalsze losy życia głównych konkwistadorów i ich pierwszych potomków to historia konfliktów, w jakie popadają z dworem królewskim o zakres przywilejów, o moc przysługującej im władzy i za­sięg samodzielności w koloniach przekazanych ich administrowaniu. Szybko stają się niewygodni i nie­bezpieczni dla korony hiszpańskiej, albowiem swoje prawo do podległych ziem legitymują nie tylko i nie tyle królewskim przywilejem, co własnymi zasługa­mi. Tak było z Kolumbem, Pizarrem i potomkami Korteza. Po ich odejściu nadeszły czasy hiszpańskich urzędników.

W pierwszych latach po podboju przyjeżdżają jesz­cze na odkryty kontynent misjonarze pragnący szcze­rze nawrócenia pogańskiej ludności. W historii tych lat złotymi zgłoskami zapisali się Bernardino de Saha- gún, Vasco de Quiroga, a przede wszystkim Barto­lomé de Las Casas, duchowni o wszechstronnym wykształceniu, którzy wolę krzewienia swojej wiary łączyli z pasją naukową poznania życia podbitego ludu i z humanitarną wolą niesienia mu pomocy. Sahagún uczy indiańskich notabli języka hiszpańskie­

go, sam zaś opanowuje język Azteków, náhuatl, co pozwala mu poznać i opisać obyczaje Azteków. Las Casas, misjonarz i historyk, zwany był apostołem Indian. W okresie 1544—1547 był biskupem w Chia- pas, południowym stanie Meksyku, po latach spędzo­nych w Santo Domingo i na Kubie. Oburzony i wstrząśnięty dotkliwym wyzyskiem Indian, stoso­wanym przez osadników hiszpańskich, prowadzi wal­kę o wydanie praw chroniących ludność podbitą. Jemu zawdzięczają Indianie swój prawny status istot słabszych, wymagających opieki i ochrony. Królew­skie prawa chroniące Indian wydane pod wpływem światłego biskupa pozostawały jednak w większo­ści prowincji i osad martwą literą prawa. Działalność biskupa odniosła wszakże jeden jeszcze, acz nie za­mierzony przez niego skutek. Do kolonii zaczęto sprowadzać czarną siłę roboczą, jako że Murzyni le­piej nadawali się do ciężkich prac, a ponadto nie chroniły ich szczególne prawa królewskie.

W pierwszym pokoleniu po konkwiście ustalił się nowy porządek rzeczy. W drugim pokoleniu był on właściwie już utrwalony- i w swej w zasadzie nie zmienionej"TofmTe miał przetrwać następne 300 lat.

Nowy porządek społeczny oparty był na jednej podstawowej zasadzie — podbite kolonie stanowiły własność króla. Wszystko zarówno na terenie macie­rzy, jak i Nowego Świata podlegało nieograniczonej władzy absolutnego monarchy Hiszpanii.

Panujący wówczas w Hiszpanii Habsburgowie, Ka­rol V, Filip II i ich następcy szybko i sprawnie usta­lili zasady funkcjonowania władzy hiszpańskiej na nowych terenach. Drobiazgowo zostały opracowane uprawnienia i ograniczenia licznych instytucji, które miały zająć się administracją podległych ziem. Karol V ustanowił Radę do Spraw Indii (Consejo de las In->

dias) jako główny organ państwowy powołany do administrowania koloniami. Została ona zniesiona dopiero w 1834 roku> gdy republiki południowoame­rykańskie uzyskały niepodległość.

Przez trzy wieki Rada ta przygotowywała wszyst­kie dekrety i ustawy, które regulowały stosunki spo­łeczne w Nowym Swiecie, system podatkowy, zasady funkcjonowania instytucji administracyjnych i są­downiczych powołanych w koloniach. To ona wy­dała ustawy chroniące Indian i przez długi czas usi­łowała ograniczać samowolę hiszpańskich osadników w stosunku do podbitej ludności. Przez cały ten czas Rada do Spraw Indii zgłaszała panującemu królowi kandydatury na stanowiska polityczne w Nowej Hiszpanii, które były zagwarantowane dla wysłan­ników z Hiszpanii. Członkami Rady byli arystokraci z najbogatszych rodzin hiszpańskich, działali oni przy pomocy rozbudowanego aparatu urzędników i ekspertów w zakresie prawa, geografii, buchalterii i innych nauk.

Instytucją działającą na terenie Hiszpanii, a powo­łaną do regulowania handlu między Europą a ko­loniami była Casa de Contratación- z siedzibą w Se­willi. Współpracował z nią ściśle cech kupców hisz­pańskich, którzy zmonopolizowali handel między Eu­ropą a Ameryką. Obie te instytucje miały na celu zagwarantowanie hiszpańskim portom monopolu w handlu z Nowym Światem. Zgodnie z ówczesną polityką merkantylną Hiszpanii, handel z koloniami obłożony był wielkimi podatkami zarówno dla uzyska­nia dochodów z wysokich opłat celnych, jak i dla ochrony interesów rzemieślników hiszpańskich. Flo­tylle strzeżone przez jednostki marynarki wojennej wyjeżdżały z portów Kadyks i Sewilla do portu Vera- cruz (te trzy porty miały monopol na handel między

Europą a wicekrólestwem Meksyku). Liczyły one od 40 do 70 statków. Na ich pokładach płynęły do Ame­ryki wyroby przemysłu i rękodziełai zaś z powro­tem — surowce amerykańskie: szlachetne metale, kamienie, skóry, suszone mięso, kakao i inne płody podbitego kontynentu.

Na ich pokładach płynęli również nowi osadnicy, a przede wszystkim zastępy wysłanników królew­skich, mających objąć urzędy w rozlicznych insty­tucjach administrujących kolonią na miejscu.

Głównym namiestnikiem Korony był wicekról urzę­dujący w Meksyku. Wicekrólowie zmieniali się co pięć lat, z wyjątkiem pierwszego, Antonio de Men- doza, który rządził w Meksyku przez lat piętnaście (1535—1550). Wicekrólowi nie wolno było posiadać nieruchomości w kolonii ani zajmować się interesa­mi, ani nawet ożenić się z mieszkanką Nowej Hisz­panii, a więc niczego, co by go wiązało osobiście z krajem urzędowania. Naczelnym zadaniem wice­króla było przestrzeganie, aby skarbiec króla był jak najintensywniej zasilany dochodami z kolonii. Do je­go obowiązków należało obsadzanie niższych sta­nowisk, rozdzielanie ziemi i tytułów własności, wy­dawanie instrukcji, zakładanie nowych miast, wpro­wadzanie restrykcji handlowych i popieranie prze­mysłu tam, gdzie nie konkurowało to z przemysłem metropolii, i nade wszystko... zbieranie podatków.

Antonio de Mendoza działalność swoją rozpoczął od zdobycia informacji o kontrybucjach, jakie Azte­kowie ściągali od podbitych plemion. Zlecił Indianom wykonanie obrazkowego rejestru podatków, na którym widnieją rysunki skór tygrysich, worków z bawełną, misternych pióropuszy, zwierzyny, ryby, napoju z kak­tusa i innych artykułów. Dokument ten znany jest pod nazwą „Códice Mendoza”. Aztecki system podatko­

wy jest jednym z nielicznych elementów dawnej państwowości, którym nowi władcy zapewnią trwa­łość i rozwój. Korona czerpała swe fundusze z czter­dziestu rodzajów podatków. Najważniejszym źródłem dochodu był podatek od handlu między Nowym i Sta­rym Światem. Kupcy płacili dwukrotnie: raz w portach Hiszpanii za pozwolenie na wywóz towaru, a na­stępnie po raz drugi — podatek od sprzedaży towaru w koloniach. Korona ściągała piątą część, „el quinto", wszystkich metali szlachetnych wydobywanych w ko­palniach, czerpała dochody z własnych gruntów oraz z podatków od osadników. Poważnym źródłem docho­dów był handel artykułami, które objęto monopolem królewskim. Należały do nich m. in. rtęć, proch strzelniczy, sól, pieprz, a nawet śnieg przynoszony z gór dla ochłody. Podatki ściągano również od wal­ki kogutów i walki byków. Jednym słowem od wszel­kiej działalności, której celem było bogacenie się lub zaspokajanie potrzeb ludności.

Pierwsze pokolenie konkwistadorów, barwne posta­ci żołnierzy, awanturników i romantyków, zastąpione zostało szybko przez rzesze urzędników i poborców podatkowych, inspektorów i kontrolerów, skarbni­ków i księgowych, sędziów i nadzorców. Nawet ich stanowiska stały się ważnym źródłem dochodów kró­lewskich, Korona ciągnęła bowiem zysk ze sprzedaży urzędów publicznych, tytułów i zaszczytów.

Wicekrólów było 63, żaden z nich nie wsławił się niczym szczególnym. Byli przede wszystkim urzędni­kami.

Wicekrólestwo podzielone było na mniejsze jed­nostki terytorialne, nad którymi władzę sprawowali gubernatorzy i zespoły sędziowskie, tzw. „audien­cias". Na czele okręgów słabo zaludnionych stali „gobernadores”, na czele okręgów skupiających licz­

ne wsie indiańskie — „corregidores", którzy mieli do pomocy samorządy indiańskie, na czele okręgów zamieszkanych przez białą ludność osadniczą — „alcaldes".

W miastach działały rady tzw. „cabildos", w któ­rych mogli zasiadać Kreole, ludzie biali urodzeni na nowym kontynencie. Wszystkie inne urzędy obsa­dzane były wyłącznie przez wysłanników Korony. Konkwistadorzy, którzy otrzymali od króla wielkie posiadłości ziemskie czy kopalnie szlachetnych me­tali i którzy z nową ziemią związali się na zawsze, odsunięci byli całkowicie od urzędów politycznych.

W przeciwieństwie do procesu kolonizacji, jaki miał miejsce w Ameryce Północnej, kolonizacja hisz­pańska była zorganizowanym przedsięwzięciem pań­stwa, a nie żywiołowym ruchem przedsiębiorczych jednostek. Do Nowej Hiszpanii jechali bądź wysłan­nicy królewscy, bądź osadnicy, którzy z nadania kró­lewskiego otrzymywali pewne przywileje i źródła przyszłych fortun — wielkie posiadłości ziemskie lub kopalnie srebra wraz z prawem do bezpłatnej pracy Indian.

Osadnicy hiszpańscy jechali na nowy ląd, aby ujarzmić nie dziką przyrodę, lecz cywilizowane ple­miona indiańskie i aby przyswoić sobie owoce ich pracy. Plemiona rolnicze szybko przyswoiły sobie techniki nowych upraw. Przychylny klimat meksy­kański pozwolił na upowszechnienie się pszenicy, jęczmienia, trzciny cukrowej, kawy, owoców cytru­sowych. Wszystko to wraz z tradycyjnymi uprawami tej ziemi przechodziło na własność encomenderów | Ale w pierwszym wieku kolonii bogacili się przede wszystkim właściciele kopalń srebra. W tym czasie

powstały na terenach bogatych w złoża tego metalu piękne miasta: Zacatecas, Guanajuato, Taxco. Meksyk stał się wówczas głównym dostawcą srebra do Eu­ropy.

Aleksander Humboldt, słynny podróżnik i przy­rodnik niemiecki, który w pierwszych latach ubiegłe­go wieku podróżował po Meksyku, obliczył, że No­wy Świat wysłał Europie więcej szlachetnych metali, niż ich widziano od czasów Salomona. Ten sam Hum­boldt powiedział, że „nigdzie na świecie nie ma tak strasznej różnicy w podziale bogactw, w poziomie cywilizacji, w technikach uprawy ziemi i życiu lud­ności".

Od pierwszej chwili istnienia kolonii hiszpańskiej był wyraźny podział na tych, co posiadają, i tych, co pracują. Bogaci Kreole w Meksyku uważali pracę na roli, w handlu czy rękodziele za hańbiącą. Jedy­nym godnym zajęciem było dla nich sprawowanie urzędu.

Kreole stanowili arystokratyczną i towarzyską oprawę dla namiestników królewskich. Każdy przy­jazd nowego wicekróla był okazją do wielkich, trwa­jących około roku uroczystości, balów i przyjęć. Towarzystwo meksykańskie nie miało co prawda własnego monarchy, ale umiało korzystać z uciech dworskiego życia. Przepych domów i karet, stroje dam i kawalerów przewyższały często wzory metro­polii hiszpańskiej.

Pochodzący na ogół z arystokracji, przynieśli na nowy ląd obyczaje hiszpańskiego dworu, pędzili ży­cie próżniacze, oddając się najchętniej rozrywkom towarzyskim. Ich domy, wystawne i bogate, przewyż­szały przepychem pałace i dwory europejskie. Rzeźbione balkony, posadzki z niebieskich i żółtych

kafli, ręcznie kute kraty zdobiły wszystkie domy liczących się rodzin.

Dom kreolskiej rodziny miał zazwyczaj trzy patia# do których prowadziła z ulicy brama dość szeroka, by mogła przepuścić powóz. Wokół pierwszego patio pełnego roślin, fontann i klatek z ptakami mieściły się pokoje mieszkalne. Drugie patio otoczone było kuchniami i pokojami służbowymi. W trzecim mieś­ciły się stajnie i wozownie, a w wielkich domach także prywatne kuźnie, warsztaty powoźnicze i pra­cownie rzemieślników.

Najpotężniejszą instytucją społeczeństwa kolonial­nego był Kościół. Po pierwszych sukcesach misjona­rzy do Meksyku zaczyna napływać kler świecki.

Szybko ochrzczono ludność indiańską. Zniszczono pogańskich bożków, spalono stare księgi, rozebrano świątynie, by z ich kamieni wznosić katolickie kościo­ły. Są one w centralnej części Meksyku niemal rów­nie integralnym elementem pejzażu jak góry i wul­kany. W każdej osadzie znajduje się kościół, prze­ważnie jeszcze z XVI wieku. Barokowe kopuły i ołtarze kapiące srebrem i złotem kryją się za warownymi murami, które stanowiły ochronę przed wrogą ludnością. Kościół bogacił się dziesięciną, bez­płatną pracą wiernych, lichwą i dochodami z posiadło­ści ziemskich. H. B. Parkes podaje, że w końcu XVIII wieku w Meksyku było 12 tysięcy kościołów i... 10 szkół podstawowych. Na początku XIX wieku przeszło połowa ziemi uprawnej należała do Kościoła.

Czystości wiary Kreolów i Metysów broniła Święta Inkwizycja, która zaczyna funkcjonować w 1571 ro­ku. Z jej wyroku spalono 50 osób oskarżonych o he­rezje. Inkwizycja sprawowała cenzurę nad życiem duchowym narodu, tłumiąc odważniejsze idee i odci­nając społeczeństwo Meksyku od prądów umysło­

wych Europy. Kościół był główną ostoją panowania korony hiszpańskiej. Nic więc dziwnego, że Kościół skupi wokół siebie wszystkie siły reakcjir gdy w XIX wieku naród Meksyku stanie do walki o swe wyzwo­lenie. Zainteresowany w dalszym sprawowaniu rzą­du dusz i rządu bogactw, podsycać będzie bratobój­czą walkę przeciw „szatanowi" postępu, wolnomyśli- cielstwa i patriotyzmu, którą Meksyk okupi swą przyszłą niezawisłość.

YLEMATY DEMOGRAFII

W ciągu ostatnich trzydziestu lat ludność Meksyku prawie się potroiła i jeżeli nic nie powstrzyma obecnej eksplozji demograficzneji to w roku dwu­tysięcznym ludność tego kraju liczyć będzie 144 milio­ny¹. Takie są przewidywania demografów. Stan na rok 1975 wynosił ponad 60 milionów. A przecież ćwierć wieku temu Meksyk liczył niespełna 26 milio­nów ludzi.

Co roku przybywa 34 nowych obywateli na tysiąc mieszkańców. Gwałtowny przyrost ludności jest przewrotnym efektem cywilizacji i wzrostu poziomu życia. Zwycięska walka ze śmierciąi chorobą, epide­mią i głodem przyniosła w rezultacie spadek śmier­telności i przedłużenie życia. W 1922 roku umierało 225 niemowląt na 1000 dzieci urodzonych, obecnie — około 60. Przeciętna długość życia wynosiła w 1930 roku 33 lata, obecnie 60.

Stopa urodzeń natomiast była zawsze wysoka w tym kraju i w tej mierze nic się nie zmieniło. Ro­dziny meksykańskie są tradycyjnie wielodzietne, ilość dzieci w rodzinie uważana jest bowiem za wyraz łaski boskiej oraz sił witalnych mężczyzny. Każde nowo urodzone dziecko przysparza radości szczęśli­

wym rodzicom, w sumie — wszystkie szczęśliwie urodzone i zdrowo odchowane dzieci podwajają szybko liczbę ludności i stwarzają trudne do rozwią­zania problemy społeczne. Ponad 46 procent społe­czeństwa to dzieci i młodzież poniżej lat 15, a 25 pro­cent to dzieci w wieku szkolnym^ł.

Obcując z kobietami meksykańskimi ma się wra­żenie, że co roku przybywa im jedno starsze dziecko, maleństwo bowiem mają zawsze przy sobie.

W Meksyku niezwykle rzadkie są publiczne mani­festacje miłości i seksu. Ta dziedzina nadal uważana jest za sferą intymną i objęta jest ścisłym kodeksem obyczajowym. Wysoka dzietność, że użyjemy tu ter­minu demograficznego, jest udziałem wszystkich warstw społecznych tego kraju.

Mimo że nie kontrolowany przyrost ludności od dawna już budzi niepokoje, eks-prezydent Meksy­ku, Luis Echeverría, w swej kampanii wyborczej pro­wadzonej w 1970 roku zdecydowanie przeciwstawił się głosom nawołującym do regulacji urodzeń. Za­pewne stanowisko to wynikało przede wszystkim z taktyki wyborczej. Propaganda planowania rodziny nie jest bowiem popularna w kraju, gdzie uczynienie kobiety ciężarną jest chętnie przez mężczyznę sto­sowanym sposobem podtrzymywania swojej domi­nacji.

Rok 1973 przynosi zmianę w polityce oficjalnej rządu wobec zagadnień ludnościowych. Zarówno pra­sa, jak radio i telewizja używają sloganów nawołują­cych do planowania rodziny i „świadomego ojco­stwa". Odegrały tu zapewne niepoślednią rolą liczne publikacje demografów, socjologów i ekonomistów, którzy aktualne tendencje demograficzne rzutują na

pf||łr!‘T'*^w* HfijjtíÉ fi ^vt»" i ¡|jj£& ^r'^|r"^l"^M -g|_*L i.

przyszłość i przepowiadają alarmujący stan rzeczy na lata osiemdziesiąte i dalsze.

Jakkolwiek alarmująco brzmiałyby te przepowied­nie, to przecież racją mają również ci, którzy twier­dzą, że ziemia meksykańska jest w stanie wyży­wić naród zwielokrotniony, jeżeli lepiej spożyt­kuje się energię ludzką. Dość powiedzieć, że na każdy kilometr meksykańskiej ziemi przypada prze­ciętnie niespełna trzydziestu mieszkańców, że około 90 tysięcy skupisk ludzkich liczy przeciętnie po 195 osób i że w takim rozproszeniu żyje ponad połowa ludności wiejskiej. Opuszczając konglomerat stolicy czy to na południe, czy na północ, jedzie się przez dziesiątki i setki kilometrów pustkowia, bez upraw, bez zabudowań i tylko ruch aut na szosach jest śla­dem życia człowieka. Meksyk zaludniony jest nie­równomiernie. Tereny północne — Baja California, Durango, Coahuila, Chihuahua, Sonora — obejmują­ce ponad 40 procent powierzchni kraju są zamiesz­kane przez zaledwie 12 procent ogółu ludności, pod­czas gdy stany centralne, stanowiące 6,6 procent po­wierzchni, gromadzą około 38 procent ludności.

W miarę tego jak rośnie liczba ludności Meksyku, rosną dysproporcje między terenami słabo zaludnio­nymi i terenami o nadmiernym zagęszczeniu ludności. Obserwuje się tu bowiem wszystkie procesy, które są właściwe dla społeczeństw przeżywających szyb­ki, ale nierównomierny rozwój gospodarczy. Od trzy­dziestu lat ruch ludności ze wsi do miasta odbywa się w tempie coraz bardziej przyspieszonym. Obecnie lud­ność mia?t stanowi już ponad 60 procent całej lud­ności. Najwięcej imigrantów ze wsi przyciągają trzy miasta: stolica, Guadalajara i Monterrey, na te­renie których skupia się znakomita większość zakła­dów przemysłowych. Meksyk, podobnie jak więk-

szość państw latynoamerykańskich, jest krajem mo- nocentrycznym. Żywiołowy ruch ludności odbywa się w kierunku dośrodkowym, do stolicy. Liczy ona obecnie około 11 milionów mieszkańców, co znaczy, że co szósty Meksykanin jest mieszkańcem metropolii.

Meksyk należy do tzw. krajów rozwijających się. Takie określenie nadaje się społeczeństwom, w któ­rych tradycyjne formy życia oparte na prymitywnej gospodarce naturalnej i więziach plemiennych czy lokalnych istnieją obok nowoczesnej techniki skupio­nej w centrach urbanistycznych oraz racjonalnej or­ganizacji pracy i najnowszej technologii. Jeżeli w sto­sunku do wielu krajów trzeciego świata określenie „rozwijający się" ma charakter kurtuazyjny, to w od­niesieniu do Meksyku jest ono w najwyższym stop­niu uzasadnione. Przez 25 lat, do r. 1975, przyrost docho­du narodowego przekraczał w tym kraju 7 procent . Jest to wskaźnik bardzo wysoki i charakteryzuje gos­podarkę meksykańską na tle innych krajów trzeciego świata, w tym również Ameryki Łacińskiej, jako wy­jątkowo prężną i dynamiczną.

Wielkość produkcji przemysłowej w ciągu 33 lat (w latach 1940—1973) wzrosła dziesięciokrotnie, zmie­niając zasadniczo strukturę produktu narodowego i oblicze gospodarki. Udział wyrobów przemysłowych w bogactwie narodowym wynosi obecnie 33 procent, usługi przynoszą 51 procent, zaś te sfery gospodarki, na których dawniej Meksyk bazował całkowicie — rolnictwo i przemysł wydobywniczy tworzą obecnie zaledwie 11 procent produktu narodowego.

Produkcja stali osiągnęła w 1973 roku bez mała 5 milionów ton, podczas gdy w 1940 roku, u progu

dynamicznego rozwoju kraju, wynosiła 390 tysięcy ton, a jeszcze w 1960 roku — niespełna półtora milio­na ton. Największą dynamikę obserwuje się w prze­myśle elektrycznymi elektronicznym/ hutniczym i petrochemicznym. W tych gałęziach rząd Meksyku stwarza prywatnym przedsiębiorcom zarówno rodzi­mym, jak i zagranicznym szczególnie sprzyjające wa­runki dla inwestowania kapitałów. Dzięki tej polityce produkcja energii elektrycznej osiąga od 15 lat przy­rost roczny wysokości ponad 13 procent.

Jeszcze bardziej znamienny jest rozwój meksykań­skiej petrochemii. Przyjmując produkcję w 1960 ro­ku za 100, wielkość jej w 1973 roku wyraża się liczbą 4967. Ta młoda gałąź przemysłu — będąca dumą meksykańskiej gospodarki i z tego również powodu, że jej osiągnięcia są w dużej mierze wynikiem myśli technicznej meksykańskich inżynierów-chemików — uzyskała w ostatnim czasie nowe bodźce dalszego rozwoju. W wyniku intensywnych poszukiwań geolo­gicznych prowadzonych w całym kraju odkryte zo­stały wielkie złoża ropy naftowej, które przyrównuje się do zasobów Zatoki Perskiej. Nafta trysnęła w Ta- basco i Chiapas, stanach do tej pory rolniczych i biednych, stwarzając nowe źródła energii dla roz­budowującego się przemysłu i nowe możliwości oży­wienia i przekształcenia zacofanych stanów południo­wych w rejony uprzemysłowione.

Już teraz dzięki ostatnio powstałym szybom nafto­wym Meksyk z importera nafty stał się jej ekspor­terem.

Tempo, w jakim przemysłowa cywilizacja prze­kształcała coraz szersze obszary kraju i coraz licz­niejsze sfery życia, uderza każdego, kto ma okazję przeżyć tutaj pewien okres czasu, a bardziej jeszcze te­go, kto powraca tu po krótkiej nawet nieobecności.

„Gołym okiem”, nie uzbrojonym w rocznik statystycz­ny, widzi się niezwykły rozmach budownictwa zarówno mieszkaniowego, jak przemysłowego, rozbudowę zna­komitych autostrad, poszerzanie się sieci doskonale zorganizowanych sklepów samoobsługowych i wiel­kich domów towarowych, z dnia na dzień rosnącą liczbę samochodów. Na rynku coraz bogatszy jest asortyment towarów rodzimej produkcji, wytworów przemysłu tekstylnego, chemicznego, elektrycznego, elektronicznego, motoryzacyjnego. Roczna produkcja samochodów wyniosła w 1975 roku ponad 254 tysiące | Znakiem „hecho en México” | opatrzone są samochody marki Volkswagen, Chrysler, Datsun, Ford, Rambler, Renault, radia i telewizory marki Telefunken, Philips, pralki i lodówki General Electric, kosmetyki Heleny Rubinstein, Elizabeth Arden i Maxa Factora, mydła Pal­molive i Nivea, medykamenty Ciby, Roche i Geigy, dżinsy marki Levis itd., itd., ale fabryki meksykańskie w przytłaczającej większości pracują na obcych licencjach i importowanej technologii. Przemysł na­stawiony jest przede wszystkim na produkcję arty­kułów konsumpcyjnych. Zgodnie z regułami społe­czeństwa konsumpcyjnego, gotowe wyroby wzywają swego nabywcę z okien wystawowych wielkich do­mów towarowych i małych sklepów, wdzierają się w intymność życia prywatnego agresywną reklamą w programie telewizyjnym i radiowym. Budzą nowe potrzeby, zmieniają tradycyjny styl życia, odżywiania się, tworzą nowe nawyki, nowe wzory zachowań i no­we kryteria prestiżu społecznego.

Wbrew tradycyjnemu stylowi życia, który określa się skrótowo słowem „mañana”, coraz więcej Meksy- kanów się śpieszy, coraz więcej ludzi żyje w tempie

, 1 jfflS, Wy* feuice NfitlnnM da Mftrlco- S. A,._ . „

właściwym dla cywilizacji przemysłowej, podporząd­kowanych rytmowi maszyn lub posłusznych rozkładowi zajęć w instytucjach, w handlu, na uniwersytetach. Rośnie bowiem szybko zatrudnienie w przemyśle, w handlu, w budownictwie i usługach. Procent ludzi mieszkających na wsi i żyjących z rolnictwa wynosi obecnie niespełna 40 procent ogółu społeczeństwa. Wzrasta zapotrzebowanie na pracę kwalifikowaną, czemu odpowiada żywiołowy napór młodzieży na wyższe uczelnie. W 1974 roku liczba studentów w Meksyku osiągnęła 400 tysięcy.

Jednym ze źródeł dochodu są wpływy z turystyki, która w tym kraju stała się ważną gałęzią gospodarki narodowej. W 1973 roku Meksyk odwiedziło ponad 3 miliony turystów. Przyciąga tu klimat i różnorod­ny krajobraz, rozległe plaże i ciepłe morze, a także niespotykany gdzie indziej klimat psychiczny, który jest wynikiem współżycia ze sobą ludzi różnych ras i jakby różnych epok. Turyści odwiedzają muzea i lu­dowe targowiska, wspinają się po stopniach piramid, biorą kąpiele morskie i zażywają słońca. Buduje się dla nich luksusowe hotele w nadmorskich miejscowoś­ciach i w pobliżu ośrodków archeologicznych, ulepsza transport, zagospodarowuje odległe tereny pociąga­jące urokiem dziewiczego krajobrazu.

Wpływy z turystyki w 1975 r. wyniosły około miliarda dolarów. Pozwalają one w poważnym stopniu wyrównywać chronicznie ujemny bilans handlowy z zagranicą.

W rezultacie dynamicznego rozwoju gospodarcze­go powstała liczna warstwa średnia skupiająca się przede wszystkim w ośrodkach przemysłowych i w stolicach stanowych. Tworzą ją, obok przedsię­biorców, pracownicy rozbudowanego aparatu admi­nistracji państwowej oraz instytucji oświatowych.

gospodarczych, społecznych i kulturalnych, których liczba powiększa się z roku na rok, w miarę jak komplikuje się system zarządzania nowoczesnym pań­stwem i jak zwiększa się rola państwa w planowaniu i zarządzaniu gospodarką narodową oraz w zaspokaja­niu rosnących i różnicujących się potrzeb społecznych.

Warstwy średnie manifestują swój rosnący dobro­byt bogactwem dzielnic willowych, ożywioną kon­sumpcją towarów luksusowych, tłokiem samochodów na ulicach miast i niezwykłym rozmachem budow­nictwa mieszkań, biur, sklepów, domów towarowych, restauracji i kawiarń.

Meksykańska rzeczywistość ma swoich piewców i swoich krytyków. Jedni i drudzy wspierają się w swoich argumentach autorytetem danych staty­stycznych. Podczas gdy jedni podkreślają liczby świadczące bezspornie o rozwoju kraju i podniesie­niu się poziomu życia, inni wskazują na rosnące obszary nędzy. W wyniku — z jednej strony szybkie­go uprzemysłowienia i urbanizacji, z drugiej zaś — niezwykle szybkiego przyrostu naturalnego, w Mek­syku zdecydowanie rośnie procent ludności miej­skiej, ale zarazem rośnie liczba ludności mieszka­jącej na wsii rośnie procent zatrudnionych w przemyśle i usługach, ale zarazem wzrasta 1 i c z- b a ludzi żyjących z rolnictwa: rośnie procent ludzi umiejących pisać i czytać, ale zarazem po­większa się liczba analfabetów! na wsi rośnie procent chłopów posiadających średnią i małą własność ziemską, ale zarazem powiększa się lic z - b a bezrolnych: rośnie procent ludzi o stałym za­trudnieniu, ale zarazem powiększa się liczba bez­robotnych. Okazuje się bowiem, że wszystkie grupy ludności, których udział procentowy w fpołeczeń- stwie maleje, rosną w liczbach bezwzględnych. Rośnie

liczba ludności wiejskiej, liczba chłopów bezrolnych, liczba dzieci niedożywionych, liczba ludzi dorosłych nie mogących znaleźć pracy, liczba robotników sezo­nowych szukających zarobku na plantacjach USA.

Szczególnie ostro rysuje się w świadomości spo­łecznej problem wzrastającego bezrobocia. W latach 1974—1975 szacowało się liczbę bezrobotnych lub po­zornie zatrudnionych na 4,5 do 6 milionów. Każdego roku wzrasta zapotrzebowanie na nowych 500 tysięcy stanowisk pracy. Edmundo Flores, wybitny meksykań­ski ekonomista, twierdzi, że liczba bezrobotnych i nie w pełni zatrudnionych sięga 40 procent ludności będą­cej w wieku produktywnym. Przemysł nie jest w stanie wchłonąć szybko rosnącej nadwyżki siły roboczej. Wytworzyła się więc bardzo liczna, choć trudna do oszacowania rzesza ludzi pełniących pewien szczegól­ny typ „wolnych zawodów”. Są to: domokrążcy, sprzedawcy gazet, lodów, losów loterii państwowej, właściciele straganów, sprzedający na wózkach tanią bieliznę, owoce, jarzyny i zmieniający szybko miejsce postoju na widok policjanta sprawdzającego prawa koncesji. Kobiety piekące placki kukurydziane na ro­gach ulic czy najmujące się do posług domowych.

I wreszcie dzieci, dzieci roznoszące gazety, mali tra­garze najmujący się do usług na miejskich targo­wiskach i w supermarketach, dobrowolni pracowni­cy ruchu drogowego, wprowadzający gestami auta na miejsce postojów i szybko przecierający szyby samochodów, zanim jeszcze te zdążą się zatrzymać. Dzieci żywe, aktywne, pomysłowe i zdobywcze, wy­pełniające każdy margines wielkomiejskiego życia, gdzie tylko można zarobić choć jedno peso. Pracują ciężko lub godziny całe wyczekują na okazję za­robku.

Następną kategorię „wolnych zawodów" stanowią

mistrzowie artystycznego rzemiosła. Miejscowość I Tzintzuntzan w stanie Michoacan słynie z artystycz­nych wyplatanek ze słomy. Ulubionymi motywami są misterne ptaszki, aniołowie grający na przeróżnych instrumentach, „przenajświętsze matki" w plecionych I aureolach i „chrystusiki" przybite do drewnianych I krzyżyków. „Dlaczego duży ptaszek kosztuje cztery I razy tyle, co mały? — pytam. „Bo w nim jest cztery razy tyle słomy" — słyszę logiczną odpowiedź. Bo­wiem praca ludzka, praca pełna artyzmu, nie jest tu w cenie. Ile misternych ptaszków i ukrzyżowanych Chrystusów trzeba wypleść, aby najeść się do syta? Inwencja artystyczna ludowego twórcy jest nie­zwykle bujna zarówno w zakresie tworzywa, jak i w zakresie wzorów zdobniczych. Twórczość ludowa w Meksyku jest powszechna i żywa, jest pewną for­mą bycia i przetwarzania świata. Składa się na barwny koloryt tego kraju i budzi zachwyt turystów, ale oczywiście ludowym artystom nie zapewnia zrównoważonego budżetu. Dla ludności zajmującej się rzemiosłem artystycznym każdy dzień jest od­rębną jednostką budżetową, w ramach której równo­waży się całkowicie rachunek wpływów i wydatków. Dochody mierzy się ilością placków kukurydzianych zjedzonych z fasolą lub bez, zawsze z ostrym sosem z chile, a jak dobrze pójdzie, to i z mięsem.

Według oficjalnych danych dochód narodowy w przeliczeniu na jednego mieszkańca wyniósł w 1974 r. 1121 dolarów, co zgodnie z kryteriami Organizacji Narodów Zjednoczonych oznacza, że Meksyk nie jest już zaliczany do krajów sła­bo rozwiniętych, lecz do kategorii państw o średnim poziomie rozwoju gospodarczego. Jednakże podział dochodu narodowego odbywa się nadal w sposób typowy dla krajów zacofanych, a przede wszystkim

dla tych, które z trudem odrabiają swoją kolonialną przeszłość. W rzeczywistości bez mała połowa lud­ności tego kraju żyje w warunkach gospodarki natu­ralnej, ze sporadycznymi tylko kontaktami z ryn­kiem towarowym. Ta masa ludzi żyjąca właściwie poza gospodarką pieniężną, w minimalnym stopniu korzystająca z dobrodziejstw industrializacji stanowi dziś największą barierę dla dalszego rozwoju rodzi­mego przemysłu.

Dlatego wszystkie rozważania na temat przyszłego rozwoju Meksyku skupiają się ostatecznie na spo­łecznej problematyce meksykańskiej wsi.

Ogromną większość ludności zatrudnionej w rol­nictwie stanowią właściciele i użytkownicy gospo­darstw nie przekraczających 5 ha ziemi oraz chłopi bezrolni. Liczbę tych ostatnich szacuje się na ponad 3,5 miliona. Stanowią oni rzeszę ludności migrującą od plantacji do plantacji, najmującą się na okresowe prace przy zbiorach kolejno dojrzewających upraw. Oblicza się, że dochód roczny tej kategorii ludności wynosi zaledwie około 50 dolarów.

Mając na względzie sytuację chłopstwa żyjącego w systemie gospodarki naturalnej i nie lepszą sy­tuację biedoty miejskiej, mówi się często o istnieniu dwóch Meksyków. Jednego — który prosperuje gos­podarczo i znajduje się w pełnej dynamice rozwoju, jest nowoczesny, zurbanizowany, i drugiego — który trwa w stagnacji, na marginesie wielkich przedsię­wzięć gospodarczych podejmowanych czy to przez prywatny kapitał, czy przez administrację państwo­wą. Do ludności tego drugiego Meksyku można od­nieść powiedzenie Raula Roa, który scharakteryzował sytuację ogromnych rzesz ludności Ameryki Łaciń­skiej mówiąc, że „wstają o świcie, I zasypiają o gło­dzie".

Jaka jest relacja między tymi dwoma światami, Meksykiem rozwoju i Meksykiem stagnacji?

W wyniku rewolucji meksykańskiej rozbity został system hacjendy, w którym odbywał się proces eks­ploatacji ludzi zatrudnionych w rolnictwie. Charak­terystycznym rysem nowej struktury społeczno-eko- nomicznej jest ścisłe połączenie kapitału ulokowane­go w rolnictwie z kapitałem przemysłowym i banko­wym. W tym układzie szczególną rolę pełni małe i średnie miasto. Tu przede wszystkim akumuluje się kapitał ściągany z rolniczego zaplecza. Przez mia­steczka południowego i centralnego Meksyku prze­chodzą rzesze chłopów migrujących na północ, gdzie rolnictwo ma charakter produkcji towarowej. Tu od­bywa się najem do prac sezonowych, w tych mia­steczkach działa i bogaci się burżuazja regionalna, złożona z pośredników pracy, spekulantów produk­tami rolnymi, handlarzy, bankierów, polityków. Je­dynie w niewielkim procencie zyski ściągnięte z da­nego terenu zostaną w tym samym regionie zainwe­stowane. Najczęściej uzyskane kapitały umieszczane są w sektorze handlu i usług oraz w spekulacji nie­ruchomościami. Kapitał zakumulowany w zacofanych regionach rolniczych przechodzi z rolnictwa do handlu i przemysłu, gałęzi przynoszących szybszy zysk. Naj­częściej płynie do centrów urbanistycznych, a przede wszystkim do stolicy.

Meksyk stagnacji jest niewyczerpanym źródłem niezwykle taniej siły roboczej dla Meksyku prze­mysłowego. To powoduje, że zainwestowany w tym kraju kapitał zwraca się szybko 1 z wysokim zyskiem. Związki zawodowe Meksyku, jak dotychczas, nie za­pewniają pełnej ochrony klasie robotniczej, a już żadnej bezrobotnym. W szczególności pozbawieni praw są sezonowi robotnicy rolni i robotnicy prze-

mysłu budowlanego. Jest to element najbiedniejszy, płynny, a zarazem najmniej świadomy swoich praw, które zagwarantowane zostały w meksykańskiej kon­stytucji.

Osiąganiu wysokiej stopy zysku sprzyja ponadto niezwykle łagodna polityka fiskalna państwa. Dlatego rząd, który propaguje szeroki program świadczeń społecznych zarówno w dziedzinie oświaty, lecz­nictwa, jak i promocji gospodarczej, nie posiada do­statecznych funduszów na jego realizację.

Tania siła robocza i niskie podatki zwabiają do tego kraju inwestycyjny kapitał firm zagranicznych, szczególnie amerykańskich.

Zarazem Meksyk stagnacji stanowi barierą dla rozwoju przemysłu. Jego chłonność, jako siły na­bywczej dla produktów przemysłowych, jest niewiel­ka. Meksykańscy ekonomiści zwracają uwagę na to, że podniesienie stopy życiowej ludności wiejskiej jest warunkiem poszerzenia rynku wewnętrznego. Ale meksykańska burżuazja miast sprzedawać dużo i ta­nio, woli sprzedawać mało, ale drogo.

W Meksyku ma miejsce niezwykle ostry proces koncentracji kapitału w rękach nielicznej grupy prze­mysłowców i finansistów. Spośród 136 tysięcy zare­jestrowanych przedsiębiorstw przemysłowych 123 fir­my gromadzą 70 procent całego kapitału przemysło­wego. Alonso Aguilar Monteverde podaje w swoim bogato i drobiazgowo dokumentowanym studium na temat koncentracji kapitału, że nie więcej, niż 500 firm meksykańskich i 250 zagranicznych kontroluje naro­dowy kapitał Meksyku. Do najważniejszych z nich należą amerykańskie firmy — General Motors, Ford Motor, General Electric, American Smelting, American Metal, Coca-Cola, Chrysler i kilka innych. Koncentra­cja ma miejsce we wszystkich gałęziach gospodarki —

w przemyśle, w produkcji rolnej, w budownictwie, w usługach, w handlu, wreszcie w środkach masowe­go przekazu: telewizji, prasie i kinematografii.

Ten sam autor szacuje, że nie więcej niż 1000 ro­dzin meksykańskich kontroluje całe życie gospodar­cze kraju i przyswaja sobie podstawową część do­chodu narodowego i narodowego bogactwa. W tej wąskiej oligarchii wyróżnia on jeszcze trzy grupy: kategorię potentatów na skalę narodową, którzy po­siadają kapitał we wszystkich ważniejszych gałęziach gospodarki; burżuazję regionalną kontrolującą gos­podarkę poszczególnych regionów czy stanów Mek­syku i wreszcie trzecią, grupującą przedsiębiorców, których wpływy ograniczone są do pewnych gałęzi gospodarki.

Ta klasyfikacja pozwoliła autorowi oddzielić mul- timilionerów od milionerów. Autor podaje listę imien­ną rodzin najbogatszych i najbardziej wpływo­wych. Polskiemu czytelnikowi nazwiska te powiedzą niewiele. Ale wszyscy Meksykanie czynni w życiu politycznym czy gospodarczym kraju orientują się znakomicie w mocy politycznej i ekonomicznej ro­dzin Truyet, Alemán, Corona de Rosal czy Iglesias. Są one ściśle związane z monopolami zagranicznymi, w szczególności z firmami Stanów Zjednoczonych.

W różnych okresach Meksyk prowadził mniej lub bardziej konsekwentnie narodową politykę gospodar­czą. Wszakże od czasu rewolucji meksykańskiej istot­nym elementem oficjalnej polityki jest tzw. meksyka- nizacja przemysłu. Znalazła ona wyraz w ustawie, zgodnie z którą co najmniej 51 procent kapitału jakie­gokolwiek przedsiębiorstwa meksykańskiego musi na­leżeć do obywateli meksykańskich. Ustawa ta często jest obchodzona za pośrednictwem tzw. „prestanom- bres", to znaczy ludzi, którzy za odpowiednie wynagro­

dzenie bądź za udział w zyskach użyczają swych nazwisk dla urzędowej rejestracji.

Wielkie fortuny meksykańskiej oligarchii są sto­sunkowo świeżej daty. Meksykańska burżuazja roz­winęła się na gruzach hacjendy, ale jej właściwy roz­kwit datuje się od lat czterdziestych. Fortuny rosną tu szybko. Obok taniej siły roboczej i niskich podat­ków, sprzyjały ich powstawaniu wielkie państwowe inwestycje w zakresie infrastruktury. Wiele majątków powstało dzięki nagłemu wzrostowi wartości terenów. Inwestycje irygacyjne, rozbudowa szlaków komunika­cyjnych, autostrad, lotnisk, rozbudowa ośrodków tu­rystycznych i centrów urbanistycznych powodują nagły wzrost ceny pewnych gruntów, w niektórych przypadkach nawet stokrotny. Spekulacja ziemią, par­celami w miastach, a szczególnie w stolicy, jest ciągle jeszcze źródłem bogactwa.

W ciągu ostatnich czterdziestu lat cena ziemi w dzielnicy Portales (w stolicy) wzrosła 365 razy, a w dzielnicy Guadalupe — 750 razy. Są to dzielnice rezydencyjne średniej burżuazji. W Meksyku obserwu­je się od ponad trzydziestu lat stały wzrost liczebny warstw średnich, których udział w społeczeństwie zwiększa się szybko i wydatnie. Sprzyja temu zarów­no rozwój przemysłu i handlu, jak i stale rozbudowu­jąca się administracja państwowa. Sprzyja temu rów­nież demokratyczny system oświaty, stwarzający sto­sunkowo łatwy dostęp do szkół wszystkich szczebli dla dzieci pochodzących z rodzin o skromnych nawet dochodach.

Przedstawiając skrótowo problemy ludnościowe Meksyku byłam skłonna zapomnieć o danych, od których zazwyczaj zaczyna się prezentację meksy­

kańskiego społeczeństwa: ilu jest białych_r ilu Indian, ilu Metysów.

Liczba mieszkańców Meksyku w momencie przyj­ścia Hiszpanów jest nadal przedmiotem sporów i do­ciekań. Rozbieżności między szacunkami różnych autorów wahają się od 4,5 miliona do 25 milionów. Nie ustalona jest również liczebność imigracji euro­pejskiej. Gonzalo Aguirre Beltran, wybitny antropolog meksykański, szacuje, że w 1570 roku żyło w Meksy­ku ponad 3 300 tysięcy Indian, niespełna 6,5 tysiąca Europejczyków, zaś liczbę niewolników sprowadzo­nych z Czarnego Lądu oblicza na 18,5 tysiąca. Taki był mniej więcej punkt wyjściowy dla procesu mie­szania się ras w tym kraju. W 1810 roku, u progu uzyskania niepodległości, ludność indiańska stanowi­ła 60, a Metysi 40 procent społeczeństwa.

Obecnie społeczeństwo meksykańskie jest narodem mieszańców. „Metysaż" zarówno biologiczny, jak i kulturowy tak bardzo wymieszał krew i obyczaje» że grupowanie ludzi według odcienia koloru skóry ani nie byłoby możliwe» ani nie miałoby sensu. W spi­sie ludności z 1950 roku, próbując oszacować liczbę Indian, zastosowano kilka kryteriów kulturowych. Za cechę „indiańskości" uznano: 1) posługiwanie się ję­zykiem swego plemienia, 2) noszenie sandałów, tzw. „huaraches", bądź też nieużywanie obuwia wcale, 3) odżywianie się plackami i potrawami z kukurydzy, a nie chlebem pszennym. Według pierwszego kry­terium ludność indiańska stanowiła wówczas 10 pro­cent, według trzeciego za indiańskie należałoby uznać 44 procent społeczeństwa. Od tej pory i te proporcje znacznie się zmieniły. Stosunkowo więcej ludzi używa fabrycznego obuwia, odżywia się Chle­bem | pszenicy lub żyta i posługuje się językiem

hiszpańskim. W narodzie liczącym dziś ponad 60 mi­lionów ludzi jedynie 4 miliony zachowały odrębność języka, stroju i obyczaju. Dla istotnych problemów społecznych Meksyku podziały rasowe czy etniczne dawno straciły swą ważność.

L PRESIDENTE

Chcąc opisać i wyjaśnić współczesny system poli­tyczny Meksyku, jak daleko należy się cofnąć w hi­storię, by odnaleźć moment, w którym powstały jego zręby? Gdzie szukać przyczyn i uwarunkowań, które nadały mu współczesny kształt?

Octavio Paz, meksykański pisarz, kazałby nam się cofnąć aż do czasów prekortezjańskich i w kapłanach azteckich szukać tych wzorów personalnych, którym odpowiada postać dzisiejszego prezydenta, centralnej figury życia politycznego Meksyku. Pisarz ten dając w dwóch książkach „El Labirinto de Soledad" i „Pos­data" swój oryginalny komentarz do historii Meksy­ku, w tamtej epoce szuka trwałych struktur społecz­nych, które mimo różnych form i symbolik przy wni­kliwej analizie ujawniają zawsze te same znaczenia. Cóż jednak może mieć wspólnego prezydent współ­czesnego, nowoczesnego państwa z azteckim tlatoani?¹ Co łączyć może urząd prezydencki utworzony w pierw­szej połowie XIX wieku, urząd, którego zadania i funk­cje zostały określone w konstytucjach z 1824 i 1857 ro­ku przez grupę światłych liberałów meksykańskich, wzorujących się w swym dziele ustawodawczym przede wszystkim na konstytucji Stanów Zjednoczonych

Ameryki Północnej, z urzędem najwyższego kapłana azteckiego? Wszak ustawodawcy meksykańscy byli raczej spadkobiercami kultury europejskiej: hiszpań­skiej, francuskiej i anglosaskiej niż dziedzictwa in­diańskiego.

Pomińmy więc koncepcję Octavio Paza. Poszukaj­my w historii Meksyku tego momentu, kiedy młody naród zrywa gwałtownie z koroną hiszpańską i szuka własnych form organizacji państwowej.

Zerwanie z koroną hiszpańską było w historii re­wolucji społecznych i przewrotów politycznych przy­padkiem dość szczególnym, gdyż nie wiązało się z przejęciem aparatu władzy przez inną, upośledzoną dotąd klasę czy grupę polityczną pretendującą do rządów. Podczas panowania Hiszpanów w Meksyku aparat najwyższej władzy znajdował się bowiem w Hiszpanii. W momencie wyzwolenia nastąpiło zniszczenie instytucji politycznych, które tę władzę reprezentowały na terenie kolonii i które zapewniały funkcjonowanie kraju. Hiszpania sprawowała władzę w Meksyku przede wszystkim przez wicekróla i urzędników przysyłanych na określony czas, przy czym wysłannicy hiszpańscy stale się zmieniali. Nikt z urodzonych w kolonii, nawet z ojca i matki Hisz­panów, nie mógł zajmować wyższego urzędu pań­stwowego. Nie było więc ciągłości władzy i dzie­dzictwa doświadczenia politycznego.

„Żaden naród — pisze Emilio Rabasa, wybitny hi­storyk meksykański, charakteryzując tamten okres — nie może stanąć ponad własną historią" *, co ozna­cza, że żadna generacja nie może osiągnąć takiego punktu rozwoju i doskonałości, do którego nie dopro­wadziłaby jej historia własnego narodu. I dlatego też pokoleniu, które uzyskało dla Meksyku niezawisłość,

nie było danym zbudować zrębów własnej państwo­wości.

Rewolucja 1810 roku otwiera ponad pięćdziesięcio­letni okres zamieszek wewnętrznych, kiedy ścierają się tendencje republikańskie z monarchistycznymi, liberalne z konserwatywnymi, centralistyczne z fede- ralistycznymi i w czasie których każdy regiment wojskowy czy region wysuwa własnego prezydenta i obala przeciwnika.

Istniejące wówczas warstwy społeczeństwa wiążą z niepodległością Meksyku różnorodne — i wza­jemnie sprzeczne — nadzieje.

Indiańskie masy chłopskie pod wodzą Miąuela Hi- dalgo y Costilla, a później księdza Morelosa, generała Guerrero i Alvareza walczą o odzyskanie ziemi znaj­dującej się w rękach bogatych Kreolów i Kościoła,

o równość rasową i zniesienie przywilejów ducho­wieństwa i oficerów.

Duchowieństwo i świeccy hacjenderzy przeciwnie — wraz ze zniesieniem kontroli korony hiszpańskiej, a z nią ustaw chroniących ludność indiańską oraz zniesieniem prawa korony do nominacji wyższych dostojników kościelnych oczekują wzmocnienia swej pozycji społecznej i ekonomicznej, która zapewniłaby im nieograniczone możliwości eksploatacji indiań­skich chłopów.

W sojuszu z nimi pozostają wyżsi oficerowie armii, którzy od kolejnych rządów oczekują wysokich żoł­dów i generalskich nominacji, broniąc zażarcie swoich przywilejów (tzw. „fueros", to znaczy nie­zależności od sądów cywilnych).

W momencie gdy sytuacja finansowa kraju stawała się szczególnie krytyczna, grupa generałów organizo­wała tzw. „pronunciamento", czyli spisek wojskowy, ogłaszała dokument zawierający krytykę aktualnego

rządu i wysuwała swojego kandydata na nowego pre­zydenta. Po czym kilka jednostek wojskowych odby­wało marsz na stolicę, by dokonać przewrotu. Miało to miejsce (według obliczeń historyka Francisco Bul- nesa) zawsze wtedy, gdy deficyt budżetu państwa przekraczał 25 procent.

Tylko w latach 1844—1845 wybuchło 40 buntów, rewolt i zamieszek. W okresie 1822—1847 zwoływano siedmiokrotnie kongresy konstytucyjne, a w okresie 1824—1857 ponad 25 osób zdobyło urząd prezydenta, niektóre z nich więcej niż jeden raz.

Pierwszym z nich i chyba jedynym, któremu dane było sprawować swój urząd przez całą kadencję, był Guadalupe Victoria. Urodził się w roku 1779 w Ta- mazula, stanie Durango. Nazywał się wtedy Manùel Félix Fernández. Zmienił swe imię ku czci Matki Boskiej Guadalupe, patronki Ameryki, a nazwisko dla uczczenia zwycięstwa w walce o niepodległość Mek­syku. Obejmuje urząd prezydenta w 1824 roku po obaleniu cesarstwa Agustina Iturbide, w kilka dni po proklamowaniu pierwszej konstytucji Stanów Zjedno­czonych Meksyku. To on po raz pierwszy w historii celebruje rocznicę wybuchu powstania o niepod­ległość. On wprowadza w życie podstawowe zasady konstytucji, znosi niewolnictwo i w 1827 roku wy­rzuca z Meksyku Hiszpanów, którzy spiskują prze­ciw jego rządowi. W 1829 roku przekazuje urząd swemu następcy.

Już za tej kadencji załamuje się rytm życia poli­tycznego i konstytucyjna sekwencja władzy prezy­denckiej. Gómez Pedraza, prezydent z ramienia kon­serwatystów. zostaje obalony, rządy obejmuje liberał Vicente Guerrero. I ten jednak po zaledwie kilku miesiącach sprawowania władzy musi ujść ze stolicy. Udaje się na południe, gdzie organizuje partyzantkę.

Wrogowie zwyciężają go podstępem. Przekupiony bowiem przez nich kapitan statku włoskiego „Colom- bo", osobisty przyjaciel prezydenta, Francisco Pica- luga, zwabia go na pokład i wydaje w ręce wrogów. Guerrero zostaje rozstrzelany w Cuilapa w lutym 1831 roku.

I tak dalej, i tak dalej można by snuć historię ko­lejnych prezydentów tego okresu, z których jedni reprezentowali prawo młodej republiki, inni zaś własne przewrotne ambicje popierane przez wojsko bądź intrygi hiszpańskiej monarchii, hojnie finanso­wane i opatrywane błogosławieństwem kościelnych dostojników.

Dla partii liberalnej była to walka o prawa republi­ki, o poszanowanie instytucji politycznych, o dyscypli­nę obywatelską, o uznawanie wyników wyborów. Dla Kościoła i generałów była to walka o przywileje i własne sądownictwo. Siedząc dzieje tej walki, pa­miętać trzeba, że twórcami kolejnych aktów konsty­tucyjnych Meksyku była światła, lecz niesłychanie wątła warstwa inteligencji. Byli to Kreole z dobrych, bogatych domów, wybitni juryści, kształceni na euro­pejskich uniwersytetach, którym za punkt wyjścia do ich pracy legislacyjnej służyły najbardziej w owym czasie postępowe konstytucje.

Z konstytucji Stanów Zjednoczonych zaczerpnęli zasadę organizacji federalnej, system trójwładzy — ustawodawczej, sądowniczej i wykonawczej, a także urząd prezydenta, który skupia silną władzę wyko­nawczą.

Z konstytucji francuskiej, a nade wszystko z De­klaracji o Prawach Człowieka i Obywatela za­czerpnęli orientację filozoficzną, czyli to wszystko, co dotyczy wolności osobistej obywateli i stosunku między obywatelem a państwem.

Po trzech wiekach rządów kolonialnych, po trzech wiekach ąuasi-niewolnictwa, w jakim żyła podsta­wowa masa ludności, po trzech wiekach rządów Kościoła katolickiego ta warstwa światłych Kreolów ogłasza Meksyk republiką, dekretuje równość wszyst­kich obywateli wobec prawa. I — obieralność prezydenta. W narodzie, w którym około 70 procent ludności było analfabetami, w kraju, gdzie komuni­kacja między miastem prowincji a stolicą odbywała się pieszo lub konno, często zakłócana dywersyjnym działaniem opozycyjnych wojsk lub po prostu grasu­jących band. Obieralność prezydenta zaiste była w tym kraju ideą utopijną.

I jej utopijność najlepiej personifikuje się w posta­ci prezydenta Antonio López de Santa Anna (1791— 1876). Utrzymuje się on na scenie politycznej Mek­syku przez ponad 25 lat. W 1821 r. jako kapitan przy­łącza się ze swymi wojskami do ruchu powstańczego.

W 1822 r. przyczynia się do upadku cesarza Agustina Iturbide. W 1833 r. po raz pierwszy zostaje prezy­dentem Meksyku. Urząd ten sprawował dziesięcio­krotnie przez dłuższe lub krótsze okresy czasu. Sprzymierza się kolejno z liberałami i konserwaty­stami, intryguje z Kościołem i przeciw niemu, obala lub wojskiem swym wspomaga kolejnych prezyden­tów. Człowiek o niezwykłym darze zjednywania so­bie zwolenników, generał-watażka, któremu wszyst­kie problemy ówczesnego państwa i spory polityczne służyły jedynie za narzędzie w grze o własną karierę i własną fortunę. Działał w imię prawa, obok prawa i wbrew prawu, zależnie od sytuacji, którą wyko­rzystywał zawsze i tylko dla własnych interesów. Idealny typ caudillo *, który popularność swą zdoby­wa czarem osobistym, przewrotną fantazją i brutal-

__ I Cfludllla — przywódca wolłkowy. wódz. ]

^ł* <y, mi i ¹

nością wiernych mu oddziałów wojskowych. Dość wspomnieć o makabrycznej/ ale i nie pozbawionej humoru ceremonii żałobnej» z jaką pochował swą nogę utraconą podczas wybuchu szrapnela w jednej z batalii stoczonych z wojskami francuskimi w Vera- cruz. Wiózł ją w kondukcie żałobnym ulicami miasta Meksyku i kazał pochować z honorami. Polityka jego utrzymywała kraj w stanie chaosu i anarchii. Za jego rządów w wyniku dwu przegranych wojen (1836 i 1846—48) oraz częściowo sprzedaży Meksyk traci na rzecz USA Teksas, Kalifornię, Arizonę i Nowy Meksyk. Władza jego została ostatecznie obalona w 1855 r. Do roku 1872 żył na wygnaniu.

We wszystkich opracowaniach dotyczących tego okresu historycy zatrzymują na chwilę opis biegu wypadków, zamieszek, rewolt, przemarszów wojska, powstań i batalii staczanych z zewnętrznymi inter­wentami i między zwalczającymi się stronnictwami, by uczynić nas świadkami pierwszego spotkania mię­dzy Benito Juarezem a Santa Anną. Spotkanie to samo przez się nie posiadało żadnego znaczenia historycznego. Juárez miał bowiem wówczas zaledwie 23 lata i od roku był studentem prawa w Instytucie Nauk i Sztuk w mieście Oaxaca. Santa Anna nato­miast znajdował się u progu swej wielkiej popular­ności po zwycięstwie odniesionym w zbrojnej in­terwencji na rzecz prezydentury bohatera wojny

o niepodległość, kandydata partii liberałów, Vicente Guerrero.

Do spotkania doszło w czasie bankietu wydanego na cześć Santa Anny, kiedy to młody student Benito Juárez usługiwał przy stole znakomitemu gościowi. Santa Anna zaczynał wtedy swoją długoletnią prze­wrotną karierę polityczną. Nie przeczuwał, że Usłu­gujący mu podczas tego święta młody Indianin Za­

potek zostanie zapisany w historii Meksyku jako symbol przeciwnych jemu wartości. Było to pierwsze spotkanie między dwiema osobowościami diametralnie różnymi, z których jedna stała się w historii narodu symbolem anarchii i bezprawia, druga zaś symbolem porządku, prawa, jedności narodowej.

Historycy lubią podkreślać przy tej okazji różnicę w sytuacji społecznej Santa Anny i młodego Juareza. Oto pierwszy z nich — bohater bankietu» bogaty Kreol, popularny dowódca wsławiony w kolejnych walkach, elegancki, przystojny pogromca serc nie­wieścich, i drugi — cichy, skromny, ponury i ponoć bosy wtedy Indianin, ze swoich talentów umysłu znany jedynie kolegom z instytutu, w którym stu­diował.

Bankiet, o którym mowa, miał miejsce w 1829 roku. Zaledwie w dwa lata później Juarez rozpoczyna swą karierę polityczną jako urzędnik miejski w Oaxaca. Od tego urzędu do urzędu prezydenta droga wiodła długa (27 lat) i daleka, bo poprzez więzienia, wygna­nie i tułaczkę po obcym kraju i własnej ziemi.

Nie zamierzam jej opisywać. Rozdział ten bowiem poświęcony jest nie historii kolejnych prezydentów» lecz historii urzędu prezydenckiego. Z tego punktu widzenia ważny jest dla nas moment, w którym Jua­rez zostaje wyznaczony przez ówczesnego prezydenta republiki Ignacio Comonforta na stanowisko prezesa Sądu Najwyższego, czyli konstytucyjnego zastępcy prezydenta. Jest listopad 1857 roku, kilka miesięcy po rozwiązaniu się Nadzwyczajnego Kongresu Konstytu­cyjnego, który w postaci konstytucji dał najwyższy prawny wyraz ideologii meksykańskich radykal­nych liberałów. Najważniejsze ustawy, wprowadzone w tycłj latach, zwanych okresem Reformy, to Ustawa Juareza, która zniosła wszystkie trybunały specjalne

i objęła duchowieństwo oraz oficerów wojskowych wyrokami powszechnych sądów cywilnych, oraz Usta­wa Lerdo de Tejada, w wyniku której wystawiono na sprzedaż nieruchomości będące dotąd własnością wszelkich stowarzyszeń, instytucji cywilnych i korpo­racji, a więc przede wszystkim ogromne dobra należą­ce do Kościoła.

Ustawom tym towarzyszyły postanowienia wyko­nawcze i inne akty prawne wymierzone przeciw po­zycji Kościoła — zakazanie działalności zakonowi je­zuitów, zamknięcie uniwersytetu katolickiego, wresz­cie nałożenie na duchownych obowiązku bezpłatnego udzielania świadczeń religijnych na rzecz biednej ludności.

Wszystkie te ustawy i akty wykonawcze budziły zrozumiałą reakcję Kościoła i sprzymierzonej z nim warstwy oficerskiej. Raz po raz wybuchały bunty. 25 listopada 1857 r. Comonfort zostaje prezydentem, a Juarez, jako się rzekło, prezesem Sądu Najwyższe­go. 7 grudnia buntuje się brygada generała Felixa Zuloagi na przedmieściach stolicy. Zamachowcom udaje się opanować stolicę, rozpędzić Kongres i za­aresztować Ju&reza. Zuloaga, przwódca konserwa­tystów, próbuje dogadać się z Comonfortem, ale później, 11 listopada 1858 roku sam ogłasza się prezydentem, zmuszając Comonforta do ustąpienia. Ostatnim aktem ustępującego prezydenta było wy­puszczenie na wolność Juśreza.

Nie dziwię się, jeśli Czytelnik miał trudności w rozeznaniu się w biegu wydarzeń przedstawionych tutaj w koniecznym skrócie i w zrozumieniu roli i mo­tywów postępowania aktorów tych wydarzeń. Dla dalszych rozważań ważne jest tylko, by Czytelnik zdał sobie sprawę, że prawem obowiązującym w tyrn czasie, przynajmniej w przekonaniu liberałów, jest

konstytucja z 1857 roku, zgodnie z którą w razie ustąpienia prezydenta przed upływem kadencji, urząd jego przejmuje automatycznie prezes Sądu Najwyż­szego. W rzeczywistości jednak w stolicy pełni funkcję prezydenta uzurpator-konserwatysta popiera­ny przez wojsko i cały aparat wykonawczy. Tak więc konstytucyjny prezydent, były prezes Sądu Najwyższego, Benito Juárez uchodzi pieszo ze stolicy unosząc ze sobą w ten niepiśmienny kraj — literę prawa.

Nie będę Czytelnika trudzić opisem wojny domo­wej, która rozgorzała między zwolennikami konsty­tucyjnego rządu liberałów a siłami kontrrewolucji. Po trzech latach jej trwania nastąpiło ostateczne zwy­cięstwo konstytucjonalistów i Benito Juárez, owacyj­nie witany, wkroczył do stolicy. Było dziełem przy­padku, że na tym zakręcie historii obrona prawa i młodej konstytucji przypadła w udziale Juarezo­wi, ale nie jest dziełem przypadku, że to właśnie Juarezowi dane było dzieło to doprowadzić do końca. Rzadko bowiem cechy osobowości człowieka tak do­skonale przystają do misji, jaką mu wyznacza historia. Juárez był przeciwieństwem popularnego w Meksyku typu caudillo. Przede wszystkim był pierwszym prezy­dentem cywilem. Nie wsławił się żadną batalią, nie do­wodził wojskiem, nie władał bronią i nie opromienia­ła go legenda o odniesionych w boju zwycięstwach. Był zręcznym adwokatem, utalentowanym jurystą, znał prawo i stosował je ze stanowczością, uporem i zimną krwią. Był stanowczy jak prawo, kon­sekwentny jak prawo, niezmienny jak prawo i bez­osobowy jak prawo. Taki przynajmniej jego portret przekazany został przyszłym pokoleniom. Portret człowieka bez uśmiechu, bez egzaltacji) bez słabości wobec siebie samego i wobec innych.

I musiała być w nim siła niezwykła i autorytet ogromny, skoro umiał nakazać najpierw przyjaciołom i towarzyszom, a później całemu narodowi stać przy sobie w latach próby i osamotnienia.

Juárez sprawował urząd prezydenta czterokrotnie. Łącznie przez 14 lat. Ale największym prezydentem był w tych latach, gdy nie miał władzy nad krajem, gdy nie miał władzy wykonawczej i aparatu admini­stracyjnego pod sobą — w latach wojny domowej i bardziej jeszcze — w latach obcej interwencji.

Zaledwie skończyła się wojna domowa, naród sta­nął w obliczu grożącej interwencji zbrojnej ze strony wojsk francuskich. Kongres zatwierdził wówczas na­danie prezydentowi szczególnych uprawnień na okres wojny i zawieszenie ograniczeń konstytucyjnych.

31 maja 1863 roku Juárez powtórnie opuszcza sto­licę. Do miasta Meksyk wkraczają interwencyjne wojska francuskie. I znów zaczynają się lata dwu­władzy, panowanie cesarza Maksymiliana w stolicy i spychanego coraz bardziej na północ, aż na krańce kraju, prezydenta republiki Juareza. Różne były siły, które przyniosły ostateczne zwycięstwo meksykań­skim patriotom, ale niewątpliwie jedną z ważniejszych była siła moralna, jaką reprezentował Juárez — sama siła trwania, istnienia w tym kraju rozdartym na nowo przemarszem wojsk obcych i partyzanckich, na tej ziemi zraszanej krwią przelaną w walkach i licznych egzekucjach.

Zatrzymuję się tak długo na dziejach prezydentury Benito Juáreza, ponieważ w tym życiorysie wielkiego męża stanu skupiają się jak w soczewce wszystkie problemy polityczne i wszystkie niebezpieczeństwa związane z urzędem prezydenckim. Dzieje tego kraju przez cały nadchodzący wiek są ciągłym dramatem.

w który na przemian pogrążają naród lata anarchii i dyktatury.

Konstytucja ustanowiła wybory powszechne i przy­znała prawo głosu wszystkim mężczyznom_f którzy ukończyli 21 lat. 70 procent spośród nich to byli anal­fabeci, mający słabe pojęcie o idei państwa i rządu,

0 wartości takiego czy innego kandydata. Nie rozu­mieli sensu ordynacji wyborczej, nie orientowali się, do czego służą wręczane im kartki i w jakim celu mają je wrzucać w przygotowane urny. Niemniej jednak dokonanie przez nich tego bezsensownego aktu było warunkiem istnienia rządu. I tak oto litera prawa stanęła w sprzeczności z jego duchem. Wszyst­kie wybory w tych warunkach nosiły charakter fikcji

1 farsy urządzanej przez aparat rządzący, przez urzędników stanowych i municypalnych, którzy bądź sprowadzali obywateli ze swego terenu do urn wy­borczych, bądź wypełniali za nich ten obowiązek*. Demokracja obróciła się w swoje przeciwieństwo^. Przez cały ten okres walk o władzę nie zdarzyło się, aby ekipa rządząca przegrała wybory. Ekipy rządzące zmieniały się w wyniku kolejnego pronunciamento, a nie z woli ludu wyrażonej przy urnach wyborczych.

Wyniki wyborów zależały całkowicie od aparatu urzędniczego, a ten zawsze postępował zgodnie z na­kazem swojego szefa. Ale zarazem w tych warunkach każdy wynik wyborów stawał pod zarzutem fałszer­stwa.

Od Juareza samego, a nie od woli ludu zależało, czy zgodnie z republikańskim duchem prawa, którego był twórcą i reprezentantem, odejdzie i przekaże pre­zydenturę swemu następcy, czy też zechce zdradzić samego siebie i wbrew zasadzie o niereelekcji rękami swoich urzędników wybrać siebie samego na lata następnej kadencji. Uczynił to drugie i powtórzył ten

krok raz jeszcze, po raz ostatni, w 1871 roku zamie­niając ostatnie lata swoich rządów w dyktaturę. Opo- zycję prasową i bunty zbrojne znosił Juárez z tym samym stoickim spokojem, co wcześniejsze prze­ciwności losu. Tyle tylko, że teraz Juárez krwawo tłumi bunty i próby zamachu, osobiście (a przecież nie czynił tego ani w czasie wojny domowej, ani w czasie interwencji) dowodzi akcjami pacyfikacyj- nymi, co więcej — przetrzymuje w więzieniu bez są­du kontrkandydata opozycji na prezydencki urząd. Nic, tylko śmierć mogła odsunąć tego człowieka od władzy i ta przyszła z pomocą narodowi, zabierając dyktatora w rok po rozpoczęciu czwartej kadencji prezydenckiej. Juárez jest znakomitym przykładem tego, co wielki człowiek robi z urzędu i co wielki urząd robi z człowieka.

Naród zaś miał w następnych latach przeżyć w po­dobny sposób trzydziestoletnie panowanie prezyden- ta-dyktatora Porfirio Diaza.

Współczesna nam generacja jest bogata w wiedzę

o okresie anarchii w latach 1828—1854, o doświad­czenia lat Juáreza, o czasy Porfirio Diaza i o doświad­czenia trwającej ponad 10 lat krwawej rewolucji, w czasie której sekwencję władzy prezydenckiej roz­strzygały akty przemocy. Wreszcie Meksyk znalazł formułę polityczną, dzięki której od lat trzydziestych panuje spokój na scenie politycznej kraju. Jest nią obowiązująca konstytucyjnie zasada niereelekcji pre­zydenta bez względu na sytuację w kraju. Zasady tej broni partia rządowa PRI — Partia Rewolucyjno-In- stytucjonalna. Na wszystkich blankietach urzędowych znajduje się napis „no reelección".

Przyjrzyjmy się współczesnej scenie politycznej Meksyku w momencie rozpoczęcia kampanii wybor­czej. Reflektory zapalają się, kurtyna idzie w górę.

Oto rządząca partia, Partia Rewolucyjno-Instytucjo- nalna podaje do publicznej wiadomości nazwisko swojego kandydata. Twarz jego zastygła w uśmiechu zapełnia natychmiast szpalty gazet i nie zejdzie z nich przez najbliższe miesiące kampanii wyborczej i przez następne 6 lat sprawowania władzy. Bo nikt nie ma wątpliwości, że ogłoszony przez PRI kandy­dat to przyszły prezydent kraju. Jest wprawdzie rów­nież kontrkandydat z ramienia partii opozycyjnej. Partii Akcji Narodowej, ale z zachowania aktorów i tłumu statystów znajdujących się na scenie oraz z ruchu reflektorów publiczność orientuje się znako­micie, kto jest już przyszłym prezydentem Meksyku.

Daniel Cosío Villegas — wybitny historyk i polito­log, ale zarazem enfant terrible publicystyki politycz­nej Meksyku — nazywa ten moment „odsłonięciem" prezydenta. Określenie to kojarzy się zazwyczaj z od­słanianiem pomnika, czyli czegoś, co stanowi skamie­niały kształt żywej ongiś i barwnej postaci. W tym przypadku — tłumaczy nam politolog meksykański — rzecz ma się całkowicie odmiennie. Człowiek, który był do tej chwili jednym z ministrów w byłym gabi­necie (zazwyczaj ministrem spraw wewnętrznych), nigdy dotąd nie objawił publiczności ani swoich cech charakteru, ani swoich osobistych poglądów na spra­wy publiczne, ani swoich przywar, gustów czy za­chcianek. Nic, co mogłoby go odróżnić od innych wysokich urzędników tego państwa. Dopiero w mo­mencie „odsłonięcia" przyszły prezydent nabiera cech własnej osobowości, zaczyna żyć własnym ży­ciem, odrywa się od swego poprzednika i najczęściej nie chce mu już więcej służyć jako narzędzie dal­szych wpływów.

Mimo pewności, że kandydat Partii Rewolucyjno- -Instytucjonalnej zostanie prezydentem, kampania

wyborcza odbywa się tak, jak gdyby od jej przebie­gu zależeć miał wynik wyborów.

I tak poprzedni prezydent Meksyku, Luis Echeverría Alvarez, dokonał w swej kampanii wyborczej gigan­tycznego wprost wysiłku. Przemierzył wzdłuż i wszerz całą republikę, w sumie jego marszruta wyniosła 56 150 kilometrów, był we wszystkich stanach, odwie­dził 1238 miejscowości (wiele z nich położonych jest w izolowanych i trudno dostępnych regionach kraju), przemawiał do milionów ludzi. Zapytał go kiedyś jeden z dziennikarzy zagranicznych — „Señor licen­ciado, czemu pan to czyni, przecież wyniki głoso­wania w wyborach są już i tak przesądzone?" „Oczywiście — odpowiedział Echeverría — ale czy­nię to nie tylko dlatego, aby naród mnie wybrał, ale również po to, aby mnie poznał, i również po to, bym ja bezpośrednio mógł poznać problemy, które potem będę musiał rozwiązywać". Identyczną niemal kampanię wyborczą odbył w 1976 r. José López Por­tillo, obecny prezydent Meksyku.

W momencie gdy partia rządząca ogłasza nazwisko kandydata na prezydenta, właściwy akt wyborczy zo­stał już dokonany. Odbył się w kuluarach partii, w drodze przetargów między różnymi jej ugrupowa­niami i osobistościami. I choć w momencie „odsło­nięcia" prezydenta emocje opadają, to jednak w mie­siącach, a nawet w dwóch latach poprzedzających ten moment i w miesiącach, które po nim następują, obserwuje się poważne ożywienie polityczne. Pytanie

o następcę i o to, jaką następca będzie miał linię po­lityczną, jest sprawą istotną dla wszystkich, którzy w taki czy inny sposób żyją życiem politycznym swo­jego kraju, a przede wszystkim dla tych, którzy poświęcili się karierze urzędniczej. W Meksyku jest to grupa niezwykle liczna i ważna społecznie. Stano-

|H

wi ogromną większość całej klasy średniej. Mimo wielkiego rozwoju gospodarki i handlu w ostatnich latach kariera polityczno-urzędnicza jest w dalszym ciągu główną karierą, do której się dąży. Zaobserwo­wać można proces rozrastania się aparatu zarówno partyjnego, jak państwowego, w szczególności tych jego agend, które związane są z państwową inge­rencją w gospodarkę kraju. Organizacją urzędników, ich szkołą i drabiną, po której wspinają się na kolejne szczeble w swoich karierach, jest partia rządząca. A właściwym szefem partii jest kolejny urzędujący prezydent.

Zmiana prezydenta oznacza przesunięcia ludzi na wszystkich stanowiskach rządowych, stanowych, mu­nicypalnych i partyjnych, do naczelników włącznie. Każdy urzędnik stara .się przewidzieć, kto będzie na­stępnym dyspozytorem stanowisk, i zapewnić sobie jego łaski. Ale nie tylko to. Państwo sprawuje silną kontrolę nad prywatnymi przedsiębiorstwami. Wszyst­kie posiadać muszą koncesje rządowe. Wiedzieć, kto będzie następcą w danym urzędzie, znać jego orien­tację polityczną i gospodarczą to wielka szansa dla ludzi z aparatu urzędniczego i gospodarczego. Dla chłopa meksykańskiego nie ma to zapewne wielkiego znaczenia, teoretyk meksykańskiej partii komuni­stycznej powie z całą słusznością, że charakter kla­sowy władzy nie zależy od osoby prezydenta i nie zmieni się wraz z przekazaniem tego urzędu, ale setki tysięcy ludzi klasy średniej wie, że osoba sprawująca ten urząd ingeruje niemal bezpośrednio w losy ich życia.

Mimo że wyrocznią publiczną jest prezydent urzę­dujący, mimo że wedle formuły oficjalnej wszyscy kolejni prezydenci realizują jedynie program społecz­ny wynikający z minionej rewolucji, to jednak

w mieszczaństwie meksykańskim dają się wydzielić koterie powiązane osobistą lojalnością wobec tego czy innego z byłych prezydentów i pamięcią o osobistym prosperity w okresach któregoś z minionych sześcio­leci. Wiadomo, kto jest alemanistą, kto zwolennikiem Cńrdenasa, kto wielbicielem Lópeza Mateosa. I dys­puty na temat zasług dla państwa, na temat zalet osobistych i przywar byłych najwyższych funkcjo­nariuszy państwa są stale żywym, pasjonującym i ulubionym tematem Meksykanów.

Również pokolenie wchodzące dopiero w życie wie, że będzie ono podzielone według sześcioletnich cykli kolejnych prezydenckich kadencji. Może właśnie ta najbliższa, ta nadchodząca zaważy na karierze ży­ciowej, może ta najbliższa, nadchodząca przyniesie fortunę.

Szczególnym rysem życia politycznego Meksyku jest powszechne przekonanie, że nic w tym kraju nie dzieje się bez woli prezydenta. Zarówno wtedy, gdy zachodzą wypadki pozornie mu przychylne, jak i te, które wydają się być przeciwko niemu wymierzone. Meksykanie nie przyjmują dosłownie ani słów, ani zdarzeń. Pod pokrywką tego, co jawne, co powiedzia­ne i nazwane, szukają znaczeń ukrytych i motywów tajemnych. Słuchając nieoficjalnych komentarzy poli­tycznych meksykańskich obywateli odnosi się wra­żenie, że traktują oni całe życie polityczne swojego kraju i jego historię jako grę szachową rozgry­waną przez jednego człowieka, który przesuwa zarówno białe, jak i czarne figury. Gdy wybucha strajk kolejarzy, Meksykanie powiadają, że prezydent go wywołał, gdy bojówki faszystowskie terroryzują studentów, mówi się to samo... gdy stają uniwersyte­ty, Meksykanie zadają sobie pytanie, jaką partię „sza­chową" rozgrywa ich prezydent. Z woli prezydenta do­

konuje się również podziału latyfundiów między bez­rolnych chłopów, wznoszenia tam, budowy autostrad, metra, uniwersytetów, dróg itd. Nie ma aktu ważniej­szego w dziedzinie handlu, przemysłu, prawa, kultury bez woli prezydenta i jego osobistego udziału.

Tymczasem kandydat na prezydenta szykując się do swojej wielkiej roli wie doskonale, że swoboda jego ruchów będzie bardzo ograniczona. Jako urzęd­nik, który przeszedł wszystkie szczeble kariery poli­tycznej, zdaje sobie sprawę, z jakimi przeciwnościa­mi zetknie się w czasie swoich rządów. Spoglądając teraz w stronę publiczności, na swoje teatrum, czuje na sobie uważne spojrzenia tych obserwatorów, któ­rzy zajęli najlepsze miejsca w lożach. Będą oni sie­dzieli z najwyższą bacznością każdy jego krok, mniej­sze znaczenie przywiązując do jego wypowiedzi. Od wielu już bowiem lat język oficjalny w Meksyku ma charakter rewolucyjny. Najbardziej reakcyjna prawi­ca pozwoli na rewolucyjne słowa, ale nie na osłabie­nie podstawowych „zdobyczy" oligarchii. Wraz z rzą­dem i całą administracją państwową burżuazja świę­tować będzie dzień uchwalenia konstytucji, ale nie pozwoli na realizację jej podstawowych artykułów, tych mianowicie, które wykluczają istnienie wielkiej własności ziemskiej, które gwarantują ochronę świa­ta pracy i zakładają autentyczną meksykanizację przemysłu. Na każdą próbę osłabienia swojej pozycji oligarchia odpowie szantażem gospodarczym, wyco­faniem kapitałów i wyprowadzeniem ich za granicę lub też prowokacją polityczną.

Czujnie będzie śledzić każde poruszenie przyszłego prezydenta loża północnoamerykańska, w której za­siadają właściciele koncernów amerykańskich, obra­cający swym kapitałem w Meksyku czy to pod własnymi firmami, czy też korzystając z tak zwanych

■

prestanombres, czyli obywateli meksykańskich, uży­czających swych nazwisk dla rejestracji obcych ka­pitałów.

Jeżeli kandydat rzeczywiście myśli o zmianach i reformach społecznych, niełatwo mu będzie znaleźć zorganizowaną siłę sojuszniczą również w kręgach postępowych. Lewica meksykańska od dawna jest rozbita i skłócona i nie stanowi obecnie zorganizo­wanej i silnej opozycji.

Ustępujący prezydent odejdzie śmiertelnie zmęczo­ny. Przez sześć lat sprawował władzę w kraju po­zornie spokojnym, lecz przecież rozdartym ogromny­mi sprzecznościami. Choć od pierwszej chwili wie­dział, że moment ten nadejdzie, to zapewne i w nim zdążył się wytworzyć stan psychiczny, o którym pisał Ralph Roeder charakteryzując Benito Juareza: „Życie publiczne stało się dla niego potrzebą nieprzezwycię­żoną, funkcją niezbędną, organiczną, fizjologiczną..." Ustępujący prezydent wie ponadto, że w tym mo­mencie traci immunitet, który do tej pory go chronił przed krytyką publiczną. Zapewne lęka się tego mo­mentu.

Powyższe uwagi są na tyle ogólne, że odnoszą się do każdej kolejnej zmiany warty, również do Lej ostatniej, w 1976 roku, kiedy odchodził Luis Eche­verría Alvarez, a prezydenturę przejmował José López Portillo.

A jednak w 1968 roku zaszły wydarzenia, które zakłóciły spokój, jaki panował pozornie w Meksyku ■od ponad czterdziestu lat. Rok ten wstrząsnął naro­dem. Studenci, idąc wielotysięczną manifestacją pod pałac prezydencki, żądali od naczelnika władzy wy­konawczej przestrzegania narodowej konstytucji. Wkraczając młodzieńczym tłumem na plac Zócalo, gdzie znajduje się pałac, śpiewem swym i rewolucyj­

nymi przemówieniami dokonywali aktu desakralizacji władzy. Zaczęli bić w dzwony katedry, aby obwieścić miastu swą obecność. Żądali spotkania z szefem rzą­du, siedzieli przed pałacem i czekali na prezydenta, żeby z nimi porozmawiał, żeby się wytłumaczył, żeby mu mogli rzucić w twarz wszystkie oskarżenia, ale również, aby usłyszeć jego odpowiedź. Żądali jawno­ści życia politycznego i ukrócenia brutalności policji.

Ktoś powiedział później — być może słusznie — że gdyby prezydent wyszedł wtedy na balkon i przemó­wił do młodzieży, toby się chyba spokojnie rozeszli, bo prestiż tego urzędu był zawsze wielki. Ale ów­czesny prezydent Gustavo Díaz Ordaz nie wyszedł na balkon, natomiast... z pałacu wytoczyły się czołgi i wielu młodych ludzi zostało zabitych. Powszechny strajk studentów trwał wtedy ponad sześć miesięcy. Studentom udało się wywołać rzecz dotąd w Meksyku nie spotykaną — potężną krytykę publiczną, również w prasie, skierowaną przeciw aparatowi władzy i je­go szefowi. Następca Díaz Ordaza Echeverría został postawiony wobec nowej rzeczywistości społecznej — konieczności rozpoczęcia dialogu z narodem. Dialog ten podjął od pierwszych dni swojej kampanii wy­borczej, ale dopiero opuszczając urząd prezydencki ogłosił amnestię dla zamkniętych uczestników wyda­rzeń z 1968 roku.

IESTA

Kalendarz przeciętnego Meksykanina bogaty jest w dni świąteczne.

Fiesta to wielka osobliwość Meksyku, to festyn, zabawa, wesele lub imieniny, stypa lub pożegnanie. Każda sytuacja, w której przerywa się codzienny tryb zajęć, gdy tylko nadarzy się okazja. Ale fiesta mek­sykańska to przede wszystkim odpust.

Nawet narodowe święto Meksyku obchodzone 16 września ma charakter odpustu. Tego dnia we wszystkich miastach, miasteczkach i wioskach meksy­kańskich na placach centralnych, zwanych zócalo, zbierają się mieszkańcy, by wziąć udział w uroczy­stości el grito¹, czyli w apelu, wezwaniu do walki

o niepodległość. Dzieje się tak na pamiątkę 16 wrześ­nia 1810 roku, kiedy ksiądz Miąuel Hidalgo y Costil- la wezwał rodaków do walki o niezależny byt naro­dowy. Zdarzenia tamtej nocy przywoływane są w pa­mięci narodu o godzinie 11 wieczorem przez prezy­denta republiki — w stolicy, przez gubernatorów — w stolicach stanów, i prezydentów municypalnych — w podległych sobie jednostkach administracyjnych. Wszyscy oni wznoszą przed zebranymi na placach tłumami ten sam okrzyk: „Meksykanie, niech żyje Meksyk, niech żyje Meksyk, niech żyje Meksyki" Od rana place zastawione są straganami z odpustową

■ Grito — krzyk, wezwanie.

żywnością, zabawkami dla dzieci i dorosłych, przed­miotami rękodzieła artystycznego i przede wszystkim plecionymi kapeluszami o przeróżnych formach i wielkościach. Odpust i karnawał zarazem. Do rana przewalają się po placach i okolicznych ulicach roz­bawione tłumy, rozśmieszając się lub strasząc przy­branymi maskami, obrzucając kulami z kukurydzanej mąki, strzelając na wiwat petardami. A jest to odpust

i w tym sensie, że — przynajmniej do niedawna — przewinienia i wykroczenia popełnione tej nocy nie były ścigane sądownie. Bywała to więc często noc gwałtu i zemsty.

Misjonarze XVI wieku walcząc z pogaństwem za­ludnili kraj katolickimi świętymi. Z pośpiesznym za­pałem obdarzali każde miejsce dawnego kultu reli­gijnego kościołem pod wezwaniem Sw. Teresy, Sw. Marka czy Sw. Jana, a totemicznych bogów czuwa­jących nad pomyślnością dawnego społeczeństwa za­stępowali świętymi patronami z katolickiego pan­teonu. Zabieg był o tyle skuteczny, co zawodny. Nigdzie święci katoliccy nie są czczeni tak jak w Meksyku, bowiem tam osiągnęli rangę bóstw. I jak dawniej, każde miejsce na ziemi, każdy pagórek, źródło wody czy przełęcz posiadały swego ducha, któremu składało się ofiary z nadzieją na pomyślność, tak teraz ziemia meksykańska podzielona została mię­dzy różnych świętych pańskich, ku czci których, z tą samą nadzieją na pomyślność, organizuje się raz do roku huczną ludową fiestę. Aby zdać sobie sprawę z charakteru tego zjawiska, wystarczy spojrzeć na mapę Meksyku i przyjrzeć się nazwom prowincjonal­nych miejscowości. Około dwóch tysięcy osad nosi imiona świętych. Samych Świętych Janów jest ponad osiemdziesiąt. Większość z nich zachowała równocześ­nie stare imiona indiańskie. I tak obok San Juan del Rio

słynnego z wyrobów i?e słomy, Santa Clary, gdzie wyrabia się miedziane garnki, lub Santa Marii, gdzie tka się najcieńsze szale, istnieją wsie o takich nazwach jak San Juan Mixtepec Juxtlahuaca, San Pablo Macuitlianguis lub nazwy jak San Miguel Al- lende, w którym nastąpiła zbitka wierzeń kultu reli­gijnego z uczuciem patriotycznym. Do nazwy Świę­tego Michała dodano nazwisko bohatera narodowego: Allende, który walczył u boku księdza Hidalgo o nie­zależność ojczyzny.

Już na podstawie samej mapy i kalendarza można się doskonale zorientować, gdzie i którego dnia od­bywa się fiesta. A właściwie wystarczy wyjechać ze stolicy w jakimkolwiek kierunku, by natrafić na od­pust w mijanych po drodze wioskach. Czasem będzie to odpust w wiosce, czasem tylko w jednej dzielnicy (barrio) jakiegoś miasteczka. Teren objęty fiestą jest zazwyczaj udekorowany wycinankami z kolorowego papieru rozwieszonego między drzewami czy latarnia­mi ustawionymi wzdłuż ulic i girlandami z gałęzi

i kwiatów. W miejscowości Huamantla w stanie Puebla, na wzór święta w Pamplonie w Hiszpanii, jezdnie ulic zdobi się kwietnymi wzorami przypomi­nającymi nasze malowanki z Lipiec. W tejże samej Huamantli przed kościołem widziałam ogromny dy­wan upleciony z kwiatów przedstawiający scenę o tre­ści religijnej. Była to kompozycja wielkiego kunsztu.

Fieście religijnej zawsze towarzyszy targ. Prowin­cja meksykańska podzielona jest w wyniku wielowie­kowej tradycji na zamknięte okręgi, w których odby­wają Eię cykliczne targi. Region taki składa się z jed­nostki centralnej bardziej zurbanizowanej, w której istnieje rynek stały, oraz z położonych wokół tego miasteczka rozproszonych wiosek, w których targ od­bywa się kolejno w różne dni tygodnia. Na dzień fie-

Sty przygotowuje się w okolicy wszystko, czym można handlować. Od rozmiarów miejscowości objętej świę­tem, a bardziej jeszcze od wagi świętującego patro­na zależy, jaka tego dnia będzie aglomeracja wier­nych. Na niektóre odpusty ściągają bowiem wierni zarówno w pojedynkę, jak i zbiorowymi pielgrzym­kami z odległych nawet wsi i osiedli. Promieniowi zasięgu wiernych odpowiada promień handlowej sie­ci zmobilizowanej na ten dzień. Stragany stoją na placach i ulicach. Przekupki rozkładają swe towary bezpośrednio na chodnikach i jezdniach, siadając przy nich w charakterystycznej, odwiecznej postawie — na piętach. Oprócz tego, co zawsze można znaleźć na placach rynkowych, tego dnia rynek obfituje w artykuły świątecznego spożycia. A przedmioty te to zarówno specjalne smakołyki, jak i petardy, które rozdzierają powietrze przeraźliwym hukiem, jak przedmioty rękodzieła artystycznego tematycznie związane z danym świętem. Zależnie od regionu i ro­dzaju święta, na rynkach znajdują się surrealistycz­ne diabły czy judasze z papier mdche, gliniane dzba­ny o przeróżnych kształtach i ornamentach, figurki ludzkie i zwierzęce z gliny, gwizdki, przedziwne sy­reny, fantastyczne stwory o tułowiach tygrysów

i ludzkich twarzach, małe filigranowe podobizny świętych, lichtarze w niezwykłym asortymencie kształtów, kolorów i tworzywa.

Fiestą najbogatszą w dzieła sztuki ludowej są Za­duszki. Już na kilka dni przed świętem rynki i witry­ny sklepów zapełniają się trupimi czaszkami i szkie­letami. Wykonane są bądź z cukru, jako zabawne smakołyki dla dzieci, bądź z kartonu czy papier mś- che, jako makabryczne pajacyki dzieciom i dorosłym ku uciesze. Można w tych dniach nabyć kolorowe trumienki cukrowe oznaczane popularnymi imionami,

by każdy mógł odnaleźć sobie przynależną. Trupie czaszki pięknie ozdobione» zrobione są z bulw owo­ców, z cukru» ze stearyny, z czego się da. Inwencja zarówno w zakresie formy, koloru, jak i tworzywa jest nieograniczona, a wprawiają się w sztuce two­rzenia trupich czaszek już małe dzieci, które prze­chodniom podtykają kartonowe pudełka z wyciętymi sprytnie trzema otworami. Przez kilka dni Meksyka­nom towarzyszy wesoła, oswojona śmierć.

Zostałam kiedyś zaproszona na odpust do wsi Tla- pana, położonej o trzy kilometry od słynnej miejsco­wości Tepoztlan w stanie Morelos, niedaleko stolicy. Wioska składa się z 90 rodzin, jest mała, biedna

i z trudem może sobie pozwolić na wszystkie koszty związane z urządzeniem fiesty. Tlapana, jak więk­szość wsi meksykańskich, opiera się na gospodarce naturalnej. Ludzie mają tu wprawdzie dość jedzenia, ale nie dysponują pieniędzmi. Jedną z poważnych pozycji na liście wydatków jest honorarium dla księ­dza proboszcza, który rezyduje w Tepoztlanie i któ­ry za przyjazd do pobliskiej wioski każe sobie płacić słoną sumę. Chłopi więc za pośrednictwem ziomka mieszkającego w stolicy złożyli zażalenie do swego biskupa w Cuernavace, Sergio Mendes Arceo, zna­nego z postępowych poglądów, który z racji reforma-, torskich poczynań zwany jest „czerwonym bisku­pem".

Ksiądz biskup reaguje na zażalenie obietnicą, że sam odprawi mszę świętą w czasie odpustu w Tla­pana. Odpust zapowiada się więc szałowo.

Jadąc do Tlapana mijałam niewielkie grupy ludzi z okolicznych wiosek odświętnie ubranych, niosących chorągwie kościelne, zmierzających na odpust. Wios- ka-solenizant z dala już obwieszczała swoje święto hu­kiem petard.

Jakież jednak było moje zdziwienie, gdy w koście­le zastałam tylko niewielką garstkę osób. Przy tym rzecz charakterystyczna — publiczność obecną w koś­ciele stanowili w znakomitej większości uczestnicy pielgrzymek z okolicznych wsi. Ludzie miejscowi na­tomiast, mieszkańcy Tlapana, zajęci byli w tym czasie innymi, ważniejszymi sprawami. Siedzieli w swych domach i szykowali mole. Mole jest jed­nym z głównych spécialité meksykańskiej kuchni

i dlatego jej opis podajemy Czytelnikowi w oddziel­nym rozdziale. Nie ma właściwie fiesty wiejskiej bez mole, tak mniej więcej jak u nas bez bigosu. W każ­dej chałupie spodziewano się tego dnia wielu gości, na odpust przyjeżdżają bowiem wszyscy kumotrowie, to znaczy ojcowie i matki chrzestne gospodarzy i ich dzieci. A trzeba wiedzieć, że każdy Meksykanin ma po kilka par rodziców chrzestnych, bo inną od chrztu, inną od bierzmowania, od ślubu, od poświęcenia no­wej chałupy, od chrztu i bierzmowania kolejnych swoich dzieci itd., itd. Meksykanie bardzo poważnie

i formalnie traktują obowiązki wynikające z takiego sakralnego powinowactwa. Chrzestnymi mogą być członkowie rodziny, sąsiedzi, mieszkańcy tej samej miejscowości, ale również mieszkańcy odległych na­wet wsi czy miast. Promień, w zasięgu którego Mek­sykanin zawiera stosunki compadrazgo¹, odzwier­ciedla jego ruchliwość społeczną i przestrzenną.

Odwiedzenie swoich kumotrów w dniu fiesty oraz godne przyjęcie gości jest jednym z obowiązków mo­ralnych, wynikających z tego stosunku. Dlatego w każdym domu w Tlapana ważyło się tego dnia mole w wielkich glinianych michach i klepano setki placków kukurydzianych. Spotkania mieszkańców wioski z kręgiem ludzi, z którymi pozostają w kon-

^J^O^^çompadiV^^oJçJB^chrzestny^^

taktach powinowactwa, przeżycie z nimi aktu solidar­ności i współuczestnictwa jest główną funkcją fiesty? wobec niej treści religijne schodzą na znacznie dalszy plan.

Wróćmy jednak do kościoła, gdzie biskup próbuje stworzyć sobie jakieś elementarne warunki dla od­prawienia mszy. Kościół w Tlapana, jak większość kościołów wiejskich, okolony jest cmentarzem. W tej chwili na cmentarzu miejscowa orkiestra rżnie skocz­ne melodie. Ustawieni w czterech rogach cmentarza chłopi z wiązkami petard, widząc wchodzącego księ­dza, zaczynają wyrzucać je w niebo. Petardy to nieodzowny element każdej fiesty. I niech się niko­mu nie zdaje, że jest to zajęcie niesfornych chłopców. Nie, do tego celu powołani są starcy — wioskowe autorytety. Biskup podwinął więc sutannę i poprzez pagórki puścił się do pirotechników prosząc, by przy­najmniej na czas nabożeństwa zaniechali wystrzałów. Z podobną prośbą zwrócił się do orkiestry. A później odbył mszę i wygłosił kazanie.

Śledziłam z zainteresowaniem słowa wybitnego in­telektualisty i reformatora, który w tej wiosce usiło­wał przekazać wiernym sens ofiary, jaką Syn Boży poniósł dla zbawienia człowieka.

Twarze słuchaczy pozostały zamknięte i znudzone. Słowa biskupa stawały się z każdym zdaniem bar­dziej sformalizowane i liturgiczne, w miarę tego, jak zdawał sobie sprawę, że nie jest w stanie nawiązać kontaktu z wiernymi. Każda ze stron przeżywała te­go dnia własne odmienne nabożeństwo. Sakramen­talne „amen" przyniosło odprężenie. Twarze się oży­wiły, orkiestra podjęła swój zaplanowany program, petardy znowu rozrywały się w powietrzu, a zebrani rozeszli się po domach na świąteczną biesiadę. Biskup został zaprósz^"” obiad do majordoma, czyli oso-

ngm

by, która została wybrana tego roku dla zorganizo­wania święta. Po niedługim czasie uliczki pueblo za­częły się zapełniać zataczającymi się mężczyznami każdy odpust kończy się bowiem potężnym pijań­stwem. Wyjeżdżając z Tlapana zostałam obdarzona garnkami ze smakowitym mole. I to również należy do tradycji.

Stosunek do fiesty jest jedną z różnic, które dzielą świat amerykański od świata meksykańskiego. Ame­rykanie należą do tych narodów, które stworzyły kulturę pracy, a Meksykanie do tych narodów, które stworzyły kulturę święta. I nie oznacza to ani tego, że Meksykanie nie są pracowici, ani tego, żę Amery­kanie nie bawią się w czasie odpoczynku. Oznacza to tylko, że narody te swój rytuał i filozofię tworzy­ły wokół innych sfer życia. Podczas gdy pierwsi ma­ją swój „czas wolny od pracy", drudzy mają swoją fiestę.

Kultura pracy tworzy się wokół stosunku człowie­ka do jego otoczenia materialnego. W kulturze pracy czas jest pieniądzem, albowiem mierzony być może ilością wyprodukowanych rzeczy.

Kultura święta dotyczy stosunku człowieka do jego otoczenia społecznego. W ludach o kulturze święta ceni się szczególnie mocno cechę gościnności, a goś­cinność pielęgnuje się tam, gdzie człowiek panuje nad swoim czasem i jest w stanie czas ten poświęcić gościowi. Klasyczną okazją, która zmienia powszed­niość w świąteczność, jest przybycie gościa. Pokaz swojej gościnności pokaz rytuału związanego ze spontaniczną radością ze spotkania, dał Meksyk świa­tu podczas Olimpiady w 1968 roku.

W Meksyku opowiada się chętnie dwie następujące anegdoty.

Oto w dniu odpustu do siedzącej na rynku kobiety,

sprzedającej gliniane garnki, podchodzi amerykański amator sztuki ludowej i proponuje jej zakup całego towaru, w zamian prosząc o udzielenie rabatu. Ko­bieta odmawia. Nie zgadza się nawet wówczas, gdy chętny nabywca godzi się kupić cały towar po cenie detalicznej. Odmawia w ogóle przeprowadzenia ta­kiej transakcji. „A jak pan to sobie wyobraża — py­ta — czym ja potem będę handlowała do wieczora?"

Mieszkańcy osady Paracho w stanie Michoacan są słynni z wyrobów drewnianych kunsztownie rzeźbio­nych. Jednemu z mistrzów tej sztuki amerykański nabywca składa zamówienie na dwanaście krzesełek przyozdobionych tym samym, wybranym przez sie­bie wzorem. Wielkie było zdziwienie nabywcy, gdy Meksykanin zażądał zapłaty znacznie wyższej, niż to wynikało z prostego rachunku. „Jak to — pyta — dlaczego zamiast obniżyć mi cenę ze względu na hur­towe zamówienie, pan mi ją jeszcze podnosi?" — „To za znudzenie, z jakim będę wykonywał dwanaście identycznych krzesełek".

Erich Fromm twierdzi, że chłop meksykański prze­konany jest, że wszelkie dobra, których potrzebuje do życia, znajdują się już w czyimś posiadaniu, i że można je otrzymać jedynie Odwołując się do łaski sił, które nad owymi upragnionymi dobrami sprawują władzę. Mogą to być siły nadprzyrodzone lub możni tego świata. Znane są przypadki, że chłopi, którym brakuje we wsi wody pitnej, miast wydrążyć studnię, zbierają pieniądze na fiestę ku czci wpływowego urzędnika w nadziei, że on, w akcie wzajemności, włączy projekt tej wiejskiej studni do planu rządo­wych inwestycji.

Rzeczywiście, często odnosi się wrażenie, że Mek­sykanie nie tyle są nastawieni na rzeczowe rozwią­zywanie swoich problemów, ile na wykorzystywa­

nie stosunków społecznych. Manipulacja zarówno zwierzchnikiem „możnym", jak i niżej stojącym w hierarchii należy niejako do arsenału sił wytwór­czych tego narodu.

Liczne są grupy Meksykanów, którzy z zazdrością i kompleksem niższości spoglądają na północnego są­siada. Nie mniej liczne są takie, które znacznie bar­dziej cenią własny styl bycia i z pogardą mówią

0 racjonalizmie Jankesów, jako uproszczonej wizji świata. Również wśród Amerykanów utrzymujących kontakt i Meksykiem, obok tych, dla których Mek­syk jest tylko terenem ich racjonalnej eksploatacji,

1 tych, którzy jako turyści spędzają tu swój czas wol­ny od pracy, coraz więcej jest przybyszów z północy, którzy w tym kraju szukają wartości, jakich we własnym nie znajdują. Do nich należą przede wszyst­kim grupy młodzieży kontestującej i amerykańscy intelektualiści. Istnieje więc również wzajemne prze­nikanie się pewnych wartości życia, a nawet ustala­nie się pewnych reguł symbiozy.

Co sprytniejsi przedstawiciele meksykańskich klas średnich chętnie sprzedają za dolary sąsiadowi z pół­nocy obraz Meksyku egzotycznego, zacofanego lub świętującego. Figurka meksykańskiego chłopa śpią­cego pod kaktusem, w wielkim sombrero zakrywają­cym mu twarz, zdobi lichtarzyki, popielniczki i inne odpustowe suweniry. Meksykanie mniej lub bardziej świadomie sprzedają taką wizję swojego kraju turys­tom, którzy korzystając z błyskawicznych środków lokomocji pragną w czasie weekendu przeżyć wzru­szenia szesnastowiecznych odkrywców Ameryki, czyli spotkanie z ludźmi o odmiennej strukturze psychicznej.

Znakomici specjaliści od propagandy zdają się wo­łać: — „Wy, którzy opętani jesteście ideą postępu: wy, dla których czas służy jedynie do mierzenia

zmiany, jaką osiąga się w ciągu roku. wieku czy ży­cia ludzkiego; wy, którzy zapatrzeni jesteście w przy­szłość tym lepszą, im bardziej odmienną od kształtu życia teraźniejszego! którzy zdobyliście to, co się waszym ojcom nie śniło, a dzieci sposobicie do dal­szych Innowacji — jeśli chcecie przez chwilę obcować z przeszłością, jeśli chcecie spotkać się z ludźmi, któ­rym nie spieszno, którzy zachowują się tak samo, jak ich przodkowie, przyjeżdżajcie do Meksyku. Meksyk wam to zapewni, pokaże, udostępni szybko, wygodnie i wcale niedrogo".

I przyjeżdżają. Od kilku lat Meksyk gości ponad 3 miliony turystów rocznie, a dochód z turystyki wy­nosi ponad 80 procent wartości całego meksykań­skiego eksportu.

Fiesta meksykańska należy do największych atrak­cji turystycznych tego kraju. Departament Turystyki, istniejący na prawach oddzielnego ministerstwa, wy­dał nawet pięknie ilustrowaną księgę pt. „Kalendarz Świąt Meksykańskich" jako przewodnik dla cudzo­ziemców. I od pewnego czasu oprócz pielgrzymek wiernych zdążających na odpust, oprócz kumotrów i handlarzy ściągają na fiestę rzesze zagranicznych turystów z nieodłącznymi aparatami fotograficznymi, pragnących na własne oczy zobaczyć, jak świętują Meksykanie, i własnym obiektywem fenomen ten utrwalić. W krajobrazie fiesty turyści stall się trwa­łym elementem. Od kilku już lat na wysepce Janitzio w stanie Michoacin, miejscowości, gdzie najpięk­niej, najbardziej tradycyjnie obchodzone było dotąd święto umarłych, tłok przed i na cmentarzu jest tak wielki, że uniemożliwia to praktycznie przebieg właś­ciwej ceremonii. Turyści oczywiście narzekają na ba­łagan na szosie, na złą organizację, na to. że cere­monia przekształciła się w pokaz handlowy. Każdy

m

turysta bowiem nienawidzi drugiego turysty. Nie­mniej jednak każdego roku coraz więcej jest w Ja- nitzio publiczności, a różne przedsiębiorstwa tury­styczne prześcigają się w zapewnianiu swym klientom najlepszych warunków w oglądaniu tego egzotycz­nego widowiska. Fiesty jednak nie można tylko oglą­dać, w fieście trzeba uczestniczyć, w przeciwnym wypadku nic się z niej nie rozumie.

Pojechałam któregoś roku w grupie rodaków do wsi Mixquic, gdzie również egzotycznie, acz odmien­nie niż w Janitzio, obchodzi się święto umarłych. Zgodnie z instrukcjami naszych meksykańskich przy­jaciół, którzy nam wtedy towarzyszyli, zabraliśmy ze sobą butelkę wódki. Ciepła listopadowa noc meksy­kańska pozwoliła nam zapomnieć, że przecież tego dnia również na cmentarzach polskich zbierają się tłumy ludzi, by odwiedzić groby swych bliskich lub dokonać aktu pamięci na zbiorowych grobach ofiar ostatniej wojny.

Jechaliśmy więc nie na nasze groby, nie na nasze święto, jechaliśmy, by poznać meksykańską egzoty­kę, zobaczyć na własne oczy, jak to Meksykanie ba­wią się ze śmiercią. Tylko jedna z osób znajdujących się w naszej grupie zabrała ze sobą świeczkę, by za­palić ją symbolicznie na jakimś grobie, ponieważ nie­dawno w kraju utraciła kogoś bliskiego.

| rzeczywiście, w Mixquic zastaliśmy wielką feerię. W takt skocznych melodii tańczyły zawieszone na murze cmentarnym makabryczne szkielety wykonane z papieru, z kości, ze sznura i Bóg wie z czego jesz­cze. W Mixquic co roku odbywa się tego dnia do­roczny konkurs na najlepsze, najzabawniejsze kostu­chy. Na grobach zaś odbyła się biesiada, Meksykanie znieśli na groby jadło i napitki, by z duchami swych bliskich spożyć wesoło świąteczny posiłek. Ideą ta-

kiego święta jest skomunikowanie się z utraconymi bliskimi w radosnej i pogodnej atmosferze i przeka­zanie im odrobiny radości życia. Dla wielu rodzin ta noc, w którą przyszli, by rozweselić swych zmarłych, zmienia się w jedną z weselszych i radośniejszych nocy w ich życiu smutnym i tragicznym.

Późną nocą wracaliśmy nie z naszego święta i nie z naszych grobów. Jakże trudno jest przeżyć cudze święto. Tańczące szkielety wzbudziły w niektórych zdumienie, a może i niesmak, wódka wypita z uczu­ciem towarzyszącym świętokradztwu nie pomogła w przełamaniu obcości, a osoba, która utraciła ko­goś bliskiego w kraju, nie odważyła się na cmentarzu w Mixquic wśród ludowej feerii zapalić przygotowa­nej w tym celu świeczki.

Szerszy opis należy się fieście w Xaltianguis, je­dynej fieście ludowej, która jest ściśle związana z Polską i Polakami.

Xaltianguis, mała wioska położona w górach Ixtlan w stanie Oaxaca, znajduje się od 1950 roku w szcze­gólnych stosunkach z polską ambasadą w Meksyku. Wtedy to bowiem szkole tej nadano imię Tadeusza Kościuszki. Xaltianguis leży zaledwie kilka kilo­metrów od wsi Guelatao, w której urodził się Juarez, a szkoła im. Tadeusza Kościuszki jest bliźniaczką warszawskiej szkoły imienia Juareza.

Od tej pory dzieci zapoteckie z Xaltianguis już od pierwszych lekcji ucząc się języka hiszpańskiego, ćwiczą się zarazem w wymowie imienia i nazwiska naszego bohatera narodowego, co trzeba przyznać, nie zawsze jest uwieńczone pełnym powodzeniem.

Xaltianguis zamieszkana jest przez potomków wiel­kiego ongiś plemienia Zapoteków, twórców orygi­nalnej kultury, najpiękniejszym pomnikiem której są ruiny wielkich piramid Monte Alban. Mimo nowo­

czesnej drogi prowadzącej teraz do stóp piramid,

0 zmroku, gdy zamiera ruch turystów, obcuje się tam nadal z przeszłością, z cudownym pięknem otaczają­cych gór i zachodzącego słońca i jest się pod urokiem myśli, że w tej samej scenerii żyli dawni Zapote­kowie.

Od wielu już lat weszło w zwyczaj, że każdy ko­lejny ambasador polski w Meksyku, po wręczeniu listów uwierzytelniających prezydentowi republiki

1 po złożeniu niezbędnych wizyt kurtuazyjnych, od­bywa podróż do południowego stanu Oaxaca, do da­lekiej małej wioski ukrytej w górach Ixtlan, by zawrzeć znajomość z jej mieszkańcami, przedstawić się im i wraz z nimi przeżyć wzruszenia tego nieco­dziennego spotkania.

Xaltianguis liczy około 400 rodzin. W kształcie jest to długa kiszka ciągnąca się przez 6 kilometrów. Do wsi schodzi się wyboistą ścieżką.

W miejscu, gdzie zaczyna się droga do wsi, pod bramą uplecioną z barwnych kwiatów polskich gości oczekuje miejscowa orkiestra i grupa wioskowych notabli. To władze osady pod wodzą swego prezy­denta wychodzą na powitanie. Towarzyszące im mło­de panienki ujmują pod ręce przybyszów i przy dźwiękach bębnów i , piszczałek prowadzą wzdłuż osiedla. Po drodze przyłączają się do grupy gospo­darze mijanych chałup witając gości kwiatami lub obsypując konfetti. Tak to wielkim korowodem, wiej­ską procesją dociera się na podwórzec szkolny przed budynek, na którym widnieje napis: „Escuela Tadeusz Kościuszko".

Za „czołówką" na teren szkoły wkraczają stare kobiety i młode matki, z których każda ma dziecko przy piersi i co najmniej jedno jeszcze trzyma za rękę. Mężczyźni zatrzymują się za parkanem. Szkolne

dzieci ustawiają się pięknie w szyku i zaczyna się ceremonia: oddanie honorów sztandarom obu państw i odśpiewanie hymnów. Dzieci śpiewają Mazurka Dąbrowskiego po polsku, a nie wiedzieć czemu, naj­bardziej wzruszająco brzmi w ich ustach zwrotka „mówi ojciec do swej Basi cały zapłakany, słuchaj Basiu, ponoć nasi biją w tarabany..." Wśród wielu szkół, które noszą miano Kościuszki, w tej jednej właśnie nie ma dziewczynki, która nazywałaby się Basia.

Po mowach powitalnych, po śpiewach, recytacjach i tańcach młodzieży przychodzi moment na słowa po­dziękowania. Gość polski podchodzi do mikrofonu, odwraca się do publiczności i nagle uświadamia so­bie, że oto wyszła do niego cała wioskowa społecz­ność, że rytm zajęć codziennych został przerwany, a jego wizyta została wpisana w kalendarz najważ­niejszych świąt. Podobnie jak wizyta biskupa, który odwiedza Xaltianguis co pięć lat.

Po przemówieniach powitalnych do ambasadora zbliża się prezydent wioski i wręcza mu uroczyście swą prezydencką laskę — insygnium władzy.

Zaczyna się część artystyczna. Wśród tradycyj­nych tańców z tego regionu widzi się również polskie oberki i kujawiaki. Mistrzem ceremonii, w której uczestniczyłam, był Don Gilberto, siedem­dziesięcioletni zakrystian miejscowego kościółka. Peł­ni on we wsi równocześnie wiele różnorodnych funk­cji. Religijne: opiekuje się kościołem, odprawia na­bożeństwa pod nieobecność księdza, chrzci noworodki i grzebie umarłych. Lekarskie: stawia diagnozy, pa­rzy ziółka, odczynia złe uroki i, kiedy trzeba, robi zastrzyki. Kulturalne: organizuje zabawy, uczy recy­tacji 1 tańca. To on wymyślił choreografię do melodii | płyty Mazowsza.

Program oficjalny szybko przekształcił się w ogól­ną zabawę, dzieci prześcigały się, by w korowodzie znaleźć się najbliżej polskich gości.

Na chwilę odrywam wzrok od tego, co dzieje się na szkolnym dziedzińcu, i patrzę wokoło. Góry po­rośnięte lasami iglastymi przypominają Karpaty w dzień letni, upalny i bezchmurny. To mieszane uczucie swojskości i egzotyczności wzmaga się jesz­cze bardziej, gdy mieszkańcy Xaltianguis prowadzą nas na wzgórze, z którego widać jak na dłoni całą wieś, jej pola i sady, kościół, cmentarz i pomnik wzniesiony ku pamięci tych, co umarli gdzieś w świe- cie, z dala od swoich.

Raz jeszcze przypomną się polskie góry w domu jednego z trzech młodzieńców, którzy przed paru laty wyruszyli polskim statkiem handlowym do Polski na naukę. Mieli wtedy po trzynaście lat. Na przysłanych fotografiach oglądamy dojrzałych młodzieńców uśmie­chających się wśród śnieżnego zakopiańskiego ple­neru. Stęskniona matka prosi, by nakłonić syna, aby częściej pisywał.

— Widać mu tam dobrze, skoro zapomina o nas — powiada ni to ze smutkiem, ni to z nadzieją.

Wreszcie obiad podany w szkolnej izbie. Wśród różnych dań królował indyk w mole. Przy stole usłu­giwali mężczyźni i młode dziewczyny. Starsze kobie­ty w kuchni wydawały potrawy. Nad całością czuwał Don Gilberto, coraz to rzucając w naszą stronę spoj­rzenia serdeczne i badawcze chcąc stwierdzić, czy jesteśmy zadowoleni, czy czujemy fiestę.

— Don Gilberto — pytam — proszę powiedzieć, jak wyście to wszystko zorganizowali. Zadaliście so­bie tyle trudu.

A oto odpowiedź: W organizacji przyjęcia dla pol­skich gości zatrudnionych było ponad sto osób. Po­

wołano bowiem w tym celu 8 specjalnych komisji. Komisję do gotowania. Komisję do usługiwania przy stole. Komisję odpowiedzialną za wypożyczenie garn­ków do gotowania. Oddzielną komisję odpowie­dzialną za wypożyczone talerze i sztućce. Komisję do udekorowania szkoły i wsi. To jej dziełem były trzy bramy powitalne, ona też zrosiła wodą drogę, abyśmy schodząc do wsi nie czuli pyłu, uroczystość miała bowiem miejsce w porze suszy. Dalej komisję osób towarzyszących i będących do dyspozycji na wszelki wypadek, składającą się przeważnie z dziew­cząt. To one brały gości pod ręce i przeprowadza­ły z miejsca na miejsce, one też służyły jako łączniczki i wyprzedzały grupę honorową zwiastując jej przybycie. Komisję do urządzenia programu arty­stycznego. I wreszcie Don Gilberta, który nad wszyst­kim czuwał. Do tego należy dodać orkiestrę, ciało pedagogiczne szkoły, komitet rodzicielski i władze lokalne: prezydenta, dwóch sekretarzy i kilku goń­ców. Wszyscy działali sprawnie i dyskretnie bez swa- rów i sporów kompetencyjnych.

Sprawność organizacyjna, umiejętność współdzia­łania wiążą się z prastarą, ale ciągle żywą formą bytowania społecznego, jaką jest guelaguetza, czyli zasada wzajemnej pomocy. Gdy któryś z ziomków, z jakichkolwiek powodów — budowa domu, chrzest, ślub czy pogrzeb — zmuszony jest do większych wydatków, z pomocą przychodzi mu cała wieś. Po­dobnie bankiet zorganizowany na naszą cześć wy­dany został z produktów zniesionych przez wszystkie rodziny.

Tak to wizyta polskich gości odbyła się według starych zasad wzajemnej pomocy.

Szczególnie wzruszające było pożegnanie. Wraca­liśmy pod górę w otoczeniu władz gminnych, orkie­

stry i młodzieży szkolnej. I znów, jak poprzednio, z mijanych chałup wychodzili gospodarze, ale tym razem z darami swojej ziemi: zawiniątkiem z fasolą, kawą, owocami, serem. Nie można było odmówić, nie można było nie przyjąć. Skądś znalazły się pudła kartonowe, które szybko zapełniły się płodami pól Xaltianguis. Wśród tych darów znalazła się, ofiaro­wana przez prezydenta, gliniana figurka znaleziona w grobach przodków, dawnych Zapoteków.

Spotkanie dobiegło końca. Doszliśmy do autostrady. Wzruszenie udzieliło się wszystkim zebranym. Dzieci wołały po polsku „do widzenia" i „qué viva Polonia".

Trudno powiedzieć, z jakimi wyobrażeniami wiąże się dla nich pojęcie Polski. Utrwaliło się tutaj prze­konanie, bez żadnej troski o poprawność historyczną, że Tadeusz Kościuszko to polski Juárez. Szkoła ude­korowana była powtarzającym się motywem złączo­nych dłoni i chorągiewkami polskimi i meksykański­mi. Hymn, sztandar, biały orzeł na czerwonym tle i nazwisko Kościuszki to chyba wszystko, co kojarzą z Polską. Jedynie zdjęcie młodych Zapoteków na tle gór zakopiańskich przekazuje coś niecoś z naszego egzotycznego krajobrazu.

A jednak jakkolwiek uboga jest informacja o Polsce, to przecież zarówno szkoła, jak i obrzęd polskiej wizyty utrwala w pamięci każdego mieszkańca Xal­tianguis poczucie więzi z naszym dalekim zamorskim krajem.

Ja zaś mogę powiedzieć, że święto w Xaltianguis należy do najbardziej wzruszających przeżyć, jakie mogą być udziałem Polaków w Meksyku. To święto zostało na zawsze wpisane w kalendarz mojej pa­mięci.

LCD I GNIEW

Współczesna era Meksyku liczy się od 1910 roku, gdy w drodze rewolucji obalona została dyktatura Porfirio Diaza. Narodziny nowej ery były burzliwe i krwawe. Trwały co najmniej 7 lat. Formalnie bo­wiem za końcowy moment rewolucji meksykańskiej przyjmuje się dzień 5 lutego 1917 roku, dzień ogłosze­nia konstytucji, która obowiązuje do dnia dzisiejsze­go. Moment ten jednak nie przyniósł zakończenia walk między zwalczającymi się nadal siłami, a co najważniejsze, jeszcze długo potem walczyły party­zanckie oddziały chłopstwa — głównej siły społecz­nej meksykańskiej rewolucji.

Przebieg rewolucji meksykańskiej był skompliko­wanym splotem starć i walk między różnymi ugru­powaniami politycznymi, przywódcami lokalnymi, dy­wizjami zmieniającymi niejednokrotnie swoich przy­wódców, wpływami państw obcych. Zwarty i krótki wykład jej dziejów byłby niezwykle trudny. Ukaza­nie głównych bohaterów dramatu, kolei ich losu, po­rażek i zwycięstw, lepiej, być może, posłuży temu celowi niż relacja następstwa zdarzeń.

Porfirio Diaz — dyktator. Urodził się 15 września 1830 roku w stanie Oaxaca. Gdy wybuchła rewolucja» miał 80 lat, z których przez ostatnie 34 sprawował dyktatorską władzę jako prezydent Meksyku.

Był Metysem z przewagą krwi indiańskiej, z ple­mienia Mixtekow. Osierocony w wieku trzech lat przez ojca, wychowywany był przez matkę, która marzyła o zawodzie księdza dla syna. Nie czuł jednak powołania w tym kierunku i po pięciu latach nauki opuścił seminarium duchowne, aby podjąć studia prawnicze, których jednak nigdy nie ukończył.

Lata pięćdziesiąte ubiegłego wieku były w Meksy­ku okresem burzliwych walk między partiami libe­rałów i konserwatystów, które kolejno odbierały so­bie władzę i organizowały pucze wojskowe przeciw aktualnym rządom. W roku 1855 Porfirio Diaz przy­stępuje do stronnictwa liberałów. W czasie trzyletniej wojny domowej (1858—1861) stoi u boku Juareza, a w wojnie przeciw interwencji wojsk francuskich i austriackich wsławia się obroną miast Puebla i Oaxaca; jemu też przypadło w udziale wyzwolenie stolicy od wojsk interwencyjnych. W kwietniu 1867 roku późniejszy dyktator, Porfirio Diaz, oczekuje w wyzwolonej stolicy na triumfalny wjazd prezydenta Benito Juareza. W cztery lata później staje po raz pierwszy do wyborów na prezydenta jako kontrkan­dydat Juśreza. Przegrywa, ale wygrywa w wyborach następnych, już po śmierci Juareza, z programem bezwzględnej realizacji zasady: prezydentowi nie wolno powtórnie kandydować. Następnie sam kandy­dował na prezydenta 11 razy ill razy wybory „wy­grywał"! Ostatni raz w 1910 roku. W wyniku wybu­chu rewolucji złożył swój urząd 25 maja 1910 roku i na pokładzie parowca „Ipiranga" odpłynął z portu Veracruz, by udać się do Francji. Umarł w 1915 roku i pochowany jest na cmentarzu Pdre Lachaise.

Fakt, że odpłynął spokojnie od brzegów swojej ojczyzny, jest niemal paradoksalny zważywszy, że wszyscy główni przywódcy rewolucji zginęli za-

mordowani i że on sam stosował mord polityczny jako stały element techniki władzy.

Diaz był człowiekiem nad wyraz ambitnym i zdol­nym» znakomitym administratorem, człowiekiem umie­jącym wykorzystywać potencjał swoich współpra­cowników i zarazem nie przebierającym w środkach w walce z przeciwnikami. Jego trzydziestoletnie rzą­dy były pierwszym dłuższym okresem wewnętrznego spokoju w kraju. Za cenę dyktatury. A zarazem był to okres wewnętrznej anarchii wynikającej z pano­wania lokalnych kacyków.

Był wyznawcą zasady „jak najmniej polityki, jak najwięcej administracji". W życiu ekonomicznym kra­ju okres Diaza przyniósł rozwój sił kapitalistycznych

i zarazem kostnienie struktur feudalnych. Za jego rządów następuje rozwój sieci komunikacji kolejo­wej, niezwykle ważnej dla tak rozległego i poprze­cinanego pasmami górskimi kraju. Była ona bazą pozwalającą na ożywienie handlu z izolowanymi do tej pory regionami. Diaz stwarza dogodne warunki dla kapitału zagranicznego i dla europejskich imi­grantów. Rozwija się narodowa burżuazja i warstwy średnie.

Ale główne procesy społeczne, które zadecydowały

o obliczu „porfiriatu" jako latach zaostrzonego feu- dalizmu, miały miejsce na wsi. W tym czasie nastę­puje bowiem masowe rugowanie meksykańskich chło­pów z ziemi, która jeszcze od czasów prekolum­bijskich stanowiła własność wspólnot wiejskich. Pod­ważone zostało obyczajowe prawo własności i ziemie wspólnot, jako niczyje, wystawione zostały na sprze­daż.

Do 1889 roku 32 miliony hektarów ziemi przeszło w wyniku tej akcji w ręce oligarchii. W czasie wie­loletniego panowania Diaza hacjenda była podstawo­

wym organizmem gospodarczym i podstawową insty­tucją społeczną i polityczną, w ramach której zamy­kał się los ludności wiejskiej. Wielkość posiadanej ziemi, a wraz z nią liczba zatrudnionych chłopów najemnych była dla większości latyfundystów spra­wą raczej prestiżu niż podstawą uzyskiwania wyso­kich dochodów. Połowa ziemi uprawnej leżała odło­giem, technika uprawy była prymitywna, a praca gnębionego fizycznie i moralnie robotnika rolnego niezwykle nisko wydajna.

W jakiej mierze na jednym biegunie skupia się całe bogactwo ziemi, a na drugim głód i nędza, mówi to, że w 1910 roku 97 procent terytorium naro­dowego skupione było w rękach rodzin stanowiących zaledwie 1 procent ludności, podczas gdy 96 procent ludności zamieszkałej na wsi dysponowało zaledwie

2 proc. terenów. 17 rodzin władało blisko jedną piątą obszaru Meksyku. Z 10 milionów ludzi żyjących z rolnictwa 9,5 miliona pozbawionych było ziemi.

Za liczbami tymi kryje się oczywiście nie tylko obraz przepaści między bogactwem i nędzą, ale i fakt, że oligarchia była panem życia i śmierci chłopów i ich rodzin. Robotnicy hacjendy wynagrodzenie swo­je odbierali zawsze w naturze w sklepie hacjendy, w której chętnie udzielano im kredytu, tak że zatrud­niony peon był stale zadłużony wobec swego pana. Ludność hacjend tworzyła półniewolnicza warstwa peonów, pozbawiona prawa i jakiejkolwiek obrony przed władzą pana.

W życiu politycznym kraju były to lata zastoju. W stanie Tlaxcala gubernator nie zmieniał się przez 26 lat, w stanie Aguascalientes — przez 24 lata, a w Tabasco — przez 22 lata.

Tyrania lokalna, półniewolnictwo chłopów, ekono­miczna presja wielkiej własności ziemskiej, dominacja

kapitału zagranicznego nad rodzimym — oto charak­terystyka „porfiriatu”.

Rewolucją spowodował głód ziemi, głód wolności, głód sprawiedliwości, głód fizyczny.

Francisco I. Madero. Liberał. Przyszedł na świat w bogatej rodzinie hacjendera i przemysłowca w El Rosario, w stanie Coahuila. Odebrał staranne i wszech­stronne wykształcenie, zrazu w kolegium prowadzo­nym przez jezuitów, następnie w Berkeley, w Sta­nach Zjednoczonych, wreszcie w Paryżu. W roku 1893 powrócił do kraju i poświęcił się pracy na swo­jej hacjendzie. Rozwinął plantację bawełny, a ponad­to zajął się organizacją oświaty dla chłopów. W 1905 roku włączył się w nurt politycznego życia jako publicysta. Publikował artykuły przeciw ponownemu wyborowi prezydenta, dał się poznać światłym war­stwom Meksyku książką „La succesión presiden­cial" — ostrą krytyką rządów Diaza, założył partię polityczną. W 1910 roku był kontrkandydatem Por­firio Diaza do stanowiska prezydenta. Wybory oczy­wiście przegrał. Przy pomocy wojsk powstańczych i poparciu narodowej burżuazji i inteligencji zmusił dyktatora do ustąpienia i w końcu 1911 roku sam objął urząd prezydenta.

Celem Madero było zniesienie dyktatury i przywró­cenie zasad parlamentaryzmu. Jeśli godził się na re­formy społeczne, w tym na poprawienie sytuacji chłopstwa, to jedynie drogą długotrwałej ewolucji.

Wrzenie rewolucyjne i żądania mas zaczęły wy­wierać presję na jego program. Chłopskie wojska powstańcze nie złożyły broni, a jednocześnie zawią­zał się przeciw nowemu prezydentowi spisek kontr­rewolucyjnych generałów. Walką przeciwko spiskow­com dowodził generał Victoriano Huerta, ten sam, który eskortował Porfirio Diaza do portu Veracruz

i który pożegnał go słowami: „Jeśli pan powróci, to wojsko będzie zawsze do pana dyspozycji". Przy po­mocy posła Stanów Zjednoczonych H. Lane Wilsona Huerta dochodzi do prozumienia ze zbuntowanymi generałami, aresztuje prezydenta i wiceprezydenta José Maria Pino Suareza. Obaj zostają zastrzeleni potajemnie w nocy 22 grudnia 1913 roku. Huerta ogłosił się tymczasowym prezydentem republiki za­mierzając kontynuować przedrewolucyjny, dyktator­ski system rządów.

Venustiano Carranza. Mąż stanu. Podobnie jak Ma- dero pochodził z rodziny północnych hacjenderów, również ze stanu Coahuila. Był sojusznikiem i współ­pracownikiem Francisca I. Madero najpierw jako mi­nister wojny w jego rządzie, a następnie jako guber­nator rodzimego stanu. Po zamordowaniu prezydenta Carranza powstaje przeciwko uzurpatorowi Huercie. Program Carranzy, znany pod nazwą Planu Guada­lupe, sprowadza się do walki o reformy polityczne i praworządność na zasadach konstytucji. Stąd on i jego stronnicy zwani byli konstytucjonalistami.

Carranza był wyrazicielem przede wszystkim miesz­czaństwa, które pragnęło spokoju i wolności politycz­nej. Niemniej jednak w obliczu niebezpieczeństwa, jakie stanowił generał Huerta, Carranza zdołał sku­pić pod swoim dowództwem również armie chłopskie walczące na południu pod wodzą Emiliana Zàpaty, a na północy pod wodzą Francisca Villi.

Gdy w 1914 roku wojska USA usiłowały mu przyjść | pomocą przeciwko oddziałom Huerty i wysadziły desant w porcie Veracruz, Carranza ostro i zdecydo­wanie zażądał przerwania działań interwencyjnych i pozostawienie spraw wewnętrznych Meksyku naro­dowi meksykańskiemu. Podobne stanowisko zajmował we wszystkich przypadkach prób interwencji USA

w czasie długich jeszcze późniejszych walk wewnętrz­nych.

W 1914 roku wojska konstytucjonalistów odnoszą zwycięstwo i Huerta, podobnie jak Diaz, składa wła­dzę i opuszcza Meksyk. Dochodzi z kolei do konfliktu między Carranzą a przywódcami chłopskimi, którzy żądają radykalnych ustaw wymierzonych przeciw wielkiej własności ziemskiej. Jakkolwiek Carranza odrzuca te żądania i kieruje swoje wojska przeciw armiom chłopskim, to z biegiem czasu pod wpływem radykalizującej się inteligencji ogłasza w 1915 roku ustawę rolną, a w 1917 — doprowadza do ustanowie­nia najbardziej postępowej konstytucji na konty­nencie amerykańskim. Konstytucja zawierała artyku­ły dotyczące reform społecznych, ale brak odpowied­nich postanowień wykonawczych pozostawiał póź­niejszym administracjom państwowym dowolność w ich realizacji.

Carranza był prezydentem republiki w latach 1917—1920. Przeszedł do historii jako twórca nowej konstytucji, jako prezydent, który zdołał przywrócić normalny tok funkcjonowania państwa, wreszcie jako mąż stanu, który sformułował zasady suwerennej nie­zależnej polityki zagranicznej Meksyku.

Został zamordowany 21 maja 1920 roku przez zwo­lenników generała Obregóna w toku walki o sukcesję władzy.

Emiliano Zapata. Przywódca chłopski. Przyszedł na świat 8 sierpnia 1883 roku w San Miguel de Ane- neuilco, Villa de Ayala w stanie Morelos. Pochodził ze średnio zamożnej rodziny chłopskiej. Kiedy wy­stawiono na sprzedaż ziemię stanowiącą od wieków wspólną własność chłopską w jego wsi, Zapata wezwał do oporu. Bunt został stłumiony. Zapata ukrył się w górach, gdzie dowodził niewielkim oddziałem

terrorystycznym, wymierzającym sprawiedliwość za doznaną krzywdę. Podstępem został ściągnięty do swojej wsi, zaaresztowany i wcielony do wojska wraz z innymi buntownikami. Udało mu się zbiec po­nownie i skupić wokół siebie zdesperowanych chło­pów swojego regionu, zdecydowanych walczyć o od­zyskanie zabranych im ziem.

Popierał Francisca I. Madero aż do momentu, w którym ten zażądał złożenia broni. Wtedy właśnie ogłosił (i911) swój słynny Plan Ayala. Program jego głosił bezwarunkowe zwrócenie chłopom ziemi za­grabionej, odebranie trzeciej części latyfundiów ich właścicielom i oddanie jej we wspólne władanie ro­botnikom rolnym. Opór hacjenderów miał być uka­rany znacjonalizowaniem ich dóbr w całości, a do­wódcom wojskowym, którzy stawialiby zbrojny opór wobec realizacji tego programu, Plan Ayala groził postawieniem pod sąd jako zdrajców. Ponadto Plan wzywał Francisco I. Madero do ustąpienia ze stano­wiska prezydenta.

Zapata co prawda nie organizuje regularnej armii, ale pod hasłem „Tierra y libertad"¹ skupia niemal całe chłopstwo stanu Morelos, które nie czekając na ustawę rządową wprowadza w czyn Plan Ayala, konfiskując ziemię wielkiej własności, dzieląc ją mię­dzy chłopów i stosując rewolucyjny terror.

Madero próbuje dojść do porozumienia z Zapatą. Ofiaruje mu nawet hacjendę i podróż do Europy. Propozycje te najlepiej świadczą, w jak różnych światach żyli ci dwaj przywódcy. Zapata te propo­zycje odrzucił. Jest on jednym z niewielu bohaterów tego dramatycznego okresu, który ze swoich walk i zwycięstw nie wyniósł żadnych korzyści material­nych i do historii wszedł nie tylko jako twórca mek-

1 Złemia ł wolność.

sykańskiego agraryzmu, ale również jako postać czys­ta o wysokich walorach moralnych.

Zgody na swój radykalny program Zapata nie uzyskał również od konstytucjonalistów. Jego z kolei nie zadowoliły ani ustawy agrarne, ani konstytucja | 1917 roku uchwalone przez Carranzę, ponieważ nie legalizowały one aktów rewolucyjnych, których do­konał w swoim rodzinnym stanie Morelos, i nie przy­znawały chłopom prawa własności do ziemi odebra­nej właścicielom hacjend.

W marcu 1919 roku Zapata ogłosił list otwarty do prezydenta Venustiano Carranzy:

„Jako obywatel i jako człowiek mający prawo do myślenia i wypowiadania się, jako chłop znający po­trzeby ludu, do którego należę, jako rewolucjonista... stwierdzam: Ty, wykorzystując to, że byłeś pierw­szym... który nazwał się przywódcą tzw. »konsty­tucjonalistów«... usiłujesz zmienić rewolucję w swój własny ruch i małej grupy przyjaciół, którzy pomogli Ci się utrzymać na szczycie, a obecnie pomagają Ci w korzystaniu ze zdobyczy wojny i bogactw... Nigdy nie pomyślałeś, że rewolucja odbyła się dla potrzeb mas, dla dobra wielkiej rzeszy pokrzywdzonych. Za­wiodłeś nadzieje związane z reformą rolną. Hacjendy otrzymują na własność lub w dzierżawę Twoi ulu­bieni generałowie, dawni właściciele zostali zastąpieni w wielu przypadkach przez nowych, ubranych w strój »charro«, wojskowe czapki, noszących pistolety u bo­ku. Zaś lud został zawiedziony w swoich nadziejach. Wsiom nie oddano ich gruntów, nie podzielono ziemi wśród chłopów..."

Przyszły lata ostrych i zdecydowanych walk mię­dzy rządem CarTanzy a ruchem chłopskim. Gen. Gon­zález wyznaczony do pacyfikacji terenów powstań­czych unikał otwartych starć z oddziałami Zapaty,

napadał natomiast na wioski¹, które sprzyjały party­zantom, zrównywał je z ziemią i rozstrzeliwał lud­ność.

Zapata bronił się jednak w „swoich" górach do kwietnia 1919 roku, kiedy padł ofiarą podstępu. Z rozkazu gen. Gonzśleza, pułkownik Jesus Gua- jardo zorganizował zbrojną demonstrację przeciwko wojskom rządowym, pozorując sympatię dla Zapaty. Gdy „uciekł" w góry, skontaktowano go z przywódcą chłopskich powstańców. Emiliano Zapata zginął od zdradzieckiej kuli.

Tradycja przekazała nam wizerunek chłopa o dłu­gich wąsach, w zgrzebnym wiejskim ubraniu prze­pasanym pasem z nabojami. Spod szerokiego słom­kowego sombrero patrzą czarne melancholijne oczy. Tak malował go Diego Rivera i David Alf aro Si- queiros, takim też jest na wielu portretach, które to­warzyszą konferencjom w sprawie meksykańskiej kwestii rolnej czy chłopskim manifestacjom, zarówno tym konformistycznym, jak i antyrządowym. Jest jed­nym spośród bohaterów rewolucji, którego imię wy­pisane na sztandarach niesie w sobie jeszcze dzisiaj niezagasłe zarzewie buntu.

Francisco Villa. Bohater ludowy. Pamięć narodu przekazała jego obraz jako brawurowego, nieustra­szonego dowódcy, galopującego na koniu poprzez góry i równiny północnego Meksyku, jako mistrza walki podjazdowej, spadającego znienacka na uśpio­ne władze wiosek i miast. On i jego armia, Północna Dywizja, są bohaterami legendy opiewanej w ludo­wych balladach. Nosi w nich zdrobniałe imię Pancho. Naprawdę nazywał się Doroteo Arango.

Do oficjalnego panteonu bohaterów rewolucji wszedł niedawno, a w latach siedemdziesiątych do­czekał się nawet pomnika w stolicy. Pomnik spotkał

się wszakże z krytyką. Villa trzyma bowiem na nim cugle konia prawą ręką, co świadczy zdaniem kryty­ków o braku znajomości cech osobowych bohatera. Pancho Villa miał bowiem prawą rękę zawsze wolną i gotową do strzału...

Był synem chłopa najemnego i od wczesnych lat pracował jako robotnik rolny w hacjendzie Cojito, w północnym stanie Meksyku Durango. Zabił jedne­go z właścicieli hacjendy w zemście za gwałt na jego nieletniej siostrze. Uciekł w góry. Szybko zasłynął rozbojem, zręcznością w uprowadzaniu krów i spry­tem, z jakim wyprowadzał w pole ścigające go wła­dze. Gdy więc Madero organizował swoje powstanie przeciwko dyktatorowi Porfirio Diazowi, gubernator stanu Chihuahua, biorący udział w spisku, zapropo­nował Villi przyłączenie się do walki przeciwko reżi­mowi. Wojska pod dowództwem Villi były w pierw­szym okresie rewolucji głównym wsparciem dla sił Madery.

Po dojściu do władzy Francisco I. Madery Villa złożył broń, lecz po zamordowaniu prezydenta stanął powtórnie do walki. Wówczas poddając się naczel­nemu dowództwu Carranzy miał pod sobą wszystkie wojska północnego Meksyku. Mianowano go dowód­cą Dywizji Północnej, której liczba dochodziła w nie­których okresach do 25 tysięcy żołnierzy. Na ogół unikał jednak starć w otwartej walce. Nękał prze­ciwnika walką podjazdową niszcząc mosty i tory ko­lejowe, wysadzając wagony wiozące broń i wojska nieprzyjaciela.

Sam nie stworzył programu politycznego. Popierał program Zapaty i osłaniał chłopów, którzy na pół­nocy dokonywali aktów sprawiedliwości społecznej. W armii jego znajdowali się również awanturnicy, którzy dopuszczali się rabunku i rozboju, co konsty­

tucjonaliści wykorzystali później przeciwko niemu.

W 1914 roku dochodzi do rozłamu między Villą a Carranzą na tle rozbieżności w kwestii chłopskiej. W ciągu następnych lat szala zwycięstwa przechyla się na stronę konstytucjonalistów i od 1917 roku Villa walczy przeciwko Venustianowi Carranza już jako prezydentowi.

Wojska Północnej Dywizji niejednokrotnie w trak­cie tych lat popadały w konflikty z ludnością granicz­ną USA. Stało się to w końcu pretekstem do kolejnej interwencji USA w sytuację wewnętrzną Meksyku. Tym razem nadano jej formę wyprawy karnej prze­ciwko Villi. Dowodził nią generał John Pershing. In­terwencja spowodowała falę narodowego poparcia dla Północnej Dywizji. Carranza zaś zgodnie ze swym credo politycznym potępił amerykańską ingerencję. Przez jakiś czas na północnych terenach Meksyku walczyły wojska Villi,- wojska Carranzy i wojska ge­nerała Pershinga, każde przeciwko dwum pozostałym. Ten okres, mający charakter przeciągającego się i zakończonego niepowodzeniem polowania na Villę, najlepiej przysłuży} się jego legendzie. Villa z tego okresu to symbol niezależności narodowej Meksyku i również dowód wyższości cech meksykańskiego caudilla, jego odwagi, sprytu i fantazji, nad strategią i taktyką dowódcy regularnych wojsk USA.

Villa zaniechał walki dopiero po śmierci Venustia- no Carranzy. Żył spokojnie przez jakiś czas w swojej posiadłości w Cantillo, którą otrzymał od rządu.

20 lipca 1923 roku został napadnięty w swoim aucie w drodze do miejscowości Parral i zamordo­wany.

Lud Meksyku — bohater anonimowy.

Ludność Meksyku liczyła w 1910 roku 15 160 ty­sięcy. W 1921 roku natomiast zaledwie 14 334 tysią-

ce. Uwzględniając przyrost naturalny, oblicza się ofiary rewolucji na około dwa miliony ludzi. Ludzie ginęli w walkach, w egzekucjach, w wyniku akcji pacyfikacyjnych i również całkiem zwyczajnie — | głodu.

Najbardziej ucierpiała ludność regionów central­nych i południowych, obszarów najgęściej zaludnio­nych. Rewolucja toczyła się tutaj dziesięć lat. Wsie przeżywały w tym czasie wielokrotnie najazdy wro­gich sobie wojsk i płaciły rachunki czasem spra­wiedliwości, czasem zemsty, czasem chciwości. Przej­ście wojska było często pierwszą informacją o toczą­cej się rewolucji i zaczynem niepokoju na nowym terenie. Madero, Carranza, Zapata i Villa byli głów­nymi bohaterami, którzy zaważyli na losach rewolu­cji, ale nie jej jedynymi przywódcami, wokół których grupowała się ludność. Mnożyły się oddziały party­zanckie o różnych, czasem czysto lokalnych, czasem czysto osobistych, interesach, łączące się w chwilowe przymierza lub walczące o wpływy na terenach dzia­łania. Lokalny charakter władzy -oraz izolacja tere­nów położonych w górach odległych od głównych szlaków komunikacyjnych były rysem charaktery­stycznym ówczesnego Meksyku. W warunkach ma­sowych migracji ludności skupiającej się wokół wal­czących armii, w wyniku ewakuacji bądź ucieczek ze spalonych osiedli odbywa się wyjście z lokalnego zaścianka, tworzy się więź ponadlokalna, rozwija i umacnia poczucie narodowe. Rewolucja przyspieszy­ła rozbicie wielu skupisk indiańskich, wprowadzając masy chłopstwa w obręb narodowego losu.

Chłopstwo w ciągu tych dziesięciu lat przeżywa rozwój świadomości społecznej od aktów desperacji do sformułowania własnego programu społecznego i uformowania własnych organizacji wojskowych.

120

Ono też odnosi swe wielkie i symboliczne zwycię­stwo, gdy w listopadzie 1914 roku oddziały Zapaty i Villi wkraczają do stolicy. Od początku historii nie­podległego Meksyku we wszystkich walkach o wła­dzę symbolem zwycięstwa był triumfalny wjazd do stolicy państwa.

Opanowanie stolicy przez oddziały ludowe nabrało rangi symbolu i w tym znaczeniu, że od czasu rewo­lucji władza centralna legitymuje swój mandat wolą ludu, oraz w tym, że lud Meksyku stał się głównym bohaterem rozwijającej się gwałtownie w na­stępnych latach literatury i malarstwa ściennego. Książki i freski opowiadają epopeję rewolucji, cierpie­nie i gniew meksykańskiego chłopa, głód bezdomnych dzieci, rozpacz owdowiałych kobiet, zryw bohaterstwa, dumę i godność ludzką odzyskaną w walce i bra­terstwie broni.

Od czasów rewolucji oficjalnym programem partii rządzącej jest realizacja rewolucyjnych żądań ludu.

Dawni przeciwnicy w walkach rewolucji: Villa, Zapata, Madero, Carranza i Obregón, wszyscy oni weszli do panteonu bohaterów narodowych i zostali uznani za ojców nowego porządku społecznego. Z tych ojców powstała tzw. „Rodzina Rewolucyjna”, łącząca wszystkich, którzy walczyli po którejkolwiek ze zwalczających się stron, tych, którzy w latach wstrząsów i pierwszej stabilizacji zajęli kluczowe po­zycje w polityce i gospodarce kraju. „Rodzina" ta ukonstytuowała się w 1928 roku w partię rządową i rządzącą, jednolitą i jednomyślną, której obecna nazwa brzmi: Partido Revolucionario Institucional, co niektórzy tłumaczą: „Partia Instytucji Rewolucyj­nych", inni: „Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna". Wydaje się, że tłumaczenie najlepiej oddające sens

tej nazwy powinno brzmieć: „Partia Rewolucji Zinsty­tucjonalizowanej". Utworzona w 1928 roku miała na celu ochronę zdobyczy rewolucji.

Do jej zasług należy stabilizacja polityczna kraju. Zasada niereelekcji prezydenta jest przestrzegana z żelazną konsekwencją, a lęk przed dyktaturą wy­daje się być obsesją tego społeczeństwa we wszyst­kich jego warstwach.

Według programu PRI rewolucja meksykańska trwa nadal i jest stanem permanentnym współczesnej rzeczywistości Meksyku. Jakkolwiek dyskusyjna jest ocena sytuacji obecnej, to na ogół panuje zgoda co do tego, że okresem szczytowym w realizacji żądań ludowych mas były lata prezydentury Lázaro Cár- denasa (1934—1940). Za jego kadencji w sposób naj­bardziej konsekwentny przeprowadzano reformę rol­ną. Jego też zasługą była nacjonalizacja kolei oraz przemysłu naftowego, który uprzednio znajdował się w rękach koncernów amerykańskich i angielsko-ho- lenderskich.

Rewolucję w Meksyku uczynił chłop, nie on jed­nak zebrał jej owoce. Największą zdobyczą meksy­kańskiego chłopa jest artykuł 27 Konstytucji Meksy­kańskiej, który głosi, że obszar własności prywatnej nie może przekroczyć 100 ha ziemi sztucznie na­wadnianej i 200 ha ziemi nie nawadnianej. Własność przekraczająca ten obszar podlega parcelacji. Kon­stytucja została ogłoszona w 1917 roku, minęło więc pół wieku od chwili ustanowienia prawa o reformie rolnej i dwanaście administracji państwowych, które dokonywały podziału ziemi. Przez wszystkie te lata realizacji reformy rolnej dotowano 3 miliony rodzin łącznie. Za prezydentury Lázaro Cárdenasa rozdano 17,5 miliona ha ziemi i utworzono na tych terenach

■

ejidos¹. Były prezydent Meksyku, Gustavo Díaz Ordaz (1964—1970), znany raczej z prawicowego kierunku swoich rządów, rozdał 23 miliony ha, obdzielając nimi 373 580 rodzin chłopskich. Rzecz w tym, że par­celacji podlegają już coraz gorsze ziemie, w więk­szości górzyste i pustynne, nie nadające się praktycz­nie pod uprawę. W wypadkach krańcowych akt na­dania ma charakter pozorny i wzbogaca jedynie sta­tystykę.

Jakkolwiek by krytycznie patrzeć na sytuację mek­sykańskiej wsi, jest rzeczą bezsprzeczną, że hacjenda nie jest już podstawową formą własności wiejskiej. Ale właśnie w ostatnich latach, kiedy ziemie nadające się do parcelacji są już niemal wyczerpane. Meksyk liczy znów ponad 3 miliony chłopów bezrolnych, a więc prawie tyle, ile wynosiła ludność bezrolna w przeddzień rewolucji. Ten stan rzeczy ma wiele przyczyn. Jedną z nich jest gwałtowny przyrost na­turalny, szczególnie na wsi, drugą —j niedostateczny rozwój przemysłu, który mógłby wchłonąć nadwyżkę siły roboczej na wsi, wreszcie ostatnią — powtórny proces koncentracji wielkiej własności ziemskiej.

Wielcy właściciele ziemscy znajdują sposób na obejście 27 artykułu Konstytucji, rejestrując na nazwiska różnych członków rodziny tereny stanowią­ce właściwie jedno gospodarstwo. Tak na przykład w Valle de Yaqui, w stanie Sonora, 85 właściciel] kontrolowało 11800 ha najlepszej ziemi. Była ona wszakże zarejestrowana na 1191 osób².

Znany dziennikarz, Miguel Mejido, w książce „Gorzki Meksyk" opisuje dwie hacjendy, z których jedna należy do rodziny zmarłego przed kilkoma laty

eksprezydenta USA Lyndona B. Johnsona, druga zaś do rodziny milionerów meksykańskich Longoria. „Rancho" Johnsona Las Palmasi w stanie Chihuahua, liczy 44 000 ha, przynosi dochód w wysokości 2—3 mi­lionów pesos rocznie. „Rancho" ma własne lotnisko wraz z radiostacją.

„Rancho" rodziny Longoria rozciąga się na 36 000 ha w stanie Coahuila, ma własny teren myśliw­ski, na którym przechadzają się hipopotamy, lwy. lamy, żyrafy, gazele. zwierzęta z Afryki i Indii oraz najrzadsze okazy zwierząt z Japonii.

Na drugim krańcu wiejskiej struktury społecznej po­za proletariatem rolnym znajdują się członkowie eji­dos i prywatni minifundyści. Stale rośnie liczba gospodarstw karłowatych, które nie mogą ani wyży­wić, ani w pełni zatrudnić nawet dwóch osób z rodziny.

W okresie prezydentury Lázaro Cárdenasa nada­wano ejidos specjalne znaczenie jako kontynuacji tradycyjnej formy własności komunalnej. Z czasem jednak ejidos tracą charakter kooperatyw. Ważną rolę w ich funkcjonowaniu pełni El Banco de Crédito Ejidal, który najchętniej udziela kredytu ejidatariu- szom gospodarującym na terenach nadających się pod uprawy przeznaczone na rynek, takie jak trzcina cukrowa, bawełna, sizal, kawa. Na tych terenach bank planuje, finansuje, kontroluje produkcję, a chłopi zmieniają się na swoich własnych parcelach w pracow­ników najemnych. Dzieje się tak zresztą także za spra­wą bogatych właścicieli i spekulantów, którzy na te­renach wielu spółdzielni posiadają swoje ukryte la- tytundia.

Przytoczyłam pewne dane mówiące o rozmiarach małej i wielkiej własności. Dane te jednak trzeba wzbogacić o pewne istotne informacje. W Meksyku zbiory zależą od wody, ilości opadów bądź od tego,

n

czy parcela jest objęta systemem irygacji, czy nie. Na terenach nawodnionych uzyskuje się dwukrotny zbiór zbóż. Ilość dostępnej wody bardziej niż ilość ziemi dzieli właścicieli gospodarstw rolnych na dwie klasy, a rolnictwo meksykańskie na dwie zasadnicze kategorie. Jedną stanowi rolna produkcja towarowa, drugą gospodarka naturalna. Pierwsza należy do świata XX wieku, druga zachowała techniki uprawy znane jeszcze z czasów prekortezjańskich. Pierwsza idzie w parze z rozmachem ekonomicznym kraju, ma wysoki udział w wytwarzaniu dochodu narodowego, korzysta z nowoczesnej mechanizacji, z dobrodziejstw wielkich państwowych inwestycji irygacyjnych, z nowoczesnego systemu transportu i najnowszych zdobyczy techniki uprawy. W obrębie tej gospodarki uprawia się pszenicę, trzcinę cukrową, bawełnę, ka­wę, owoce cytrusowe.

Druga, która jest w istocie gospodarką przetrwania, pozwala chłopom zaledwie wyżyć. Na lichym poletku położonym na ostrych stokach górskich można siać tylko kukurydzę, fasolę, czasem chile lub tykwę. W rejonach górskich używa się jeszcze do siewu coa, ostro zakończonego kija, takiego samego, jakiego używali przodkowie. Wprowadzenie pługa na strome poletka, położone często nad urwiskami, jest po pro­stu niemożliwe. Częstokroć nędza chłopów, żyjących na jałowych ziemiach, skłania rząd do objęcia ich gruntów planami nawodnienia. Ale w warunkach wolnej kapitalistycznej gry sił ziemie uprawne wraz ze zmianą swojej wartości najczęściej zmieniają rów­nież właściciela.

Oblicza się, że niecałe pół procenta ogółu gospo­darstw rolnych posiada 33 procent całego obszaru na­wodnionej ziemi. Alonso Aguilar Monteverde podaje, że zaledwie 500 rodzin w Meksyku zbiera zyski pły-

nące z irygacji. W stanach Sonora i Sinaloa, gdzie produkcja rolna odbywa się w wielkich nowoczesnych farmach, 80 rodzin kontroluje cały kapitał zaangażo­wany w rolnictwo.

Problematyka wsi meksykańskiej jest obecnie w centrum uwagi zarówno teoretyków, jak i działa­czy politycznych Meksyku. Liczba chłopów bezrol­nych, która osiągnęła stan sprzed rewolucji, ukazuje się często na łamach prasy i w publikacjach nauko­wych jako informacja bijąca na alarm. Meksyk znów staje wobec zagadnienia: jak rozwiązać problem ponad trzech milionów ludzi mieszkających na wsi i nie po­siadających ziemi. Coraz częściej słyszy się głosy, że reforma rolna nie jest w stanie już tego problemu rozwiązać. Z drugiej strony, rolnictwo meksykańskie wymaga modernizacji. Faktem jest wszakże, że uno­wocześnienie techniki uprawy zwolniłoby z rolnictwa dalsze grupy ludności. Dopóki miasto i przemysł nie zaofiarują nowych stanowisk pracy i nie będą w sta­nie wchłonąć rosnącej ilości bezrobotnych, warun­kiem przetrwania chłopskiej rodziny jest posiadanie choćby karłowatej parceli ziemi.

Cotygodniowy czwartkowy numer poważnego dziennika „El Dia" zawiera stronę poświęconą wsi.

Na jej łamach znajduje odbicie codzienny dramat walki o ziemię i chleb. W doniesieniach prasowych

o starciach zbrojnych między bezrolnymi chłopami a wielkimi posiadaczami ziemi, skargach chłopów, de­peszach adresowanych bezpośrednio do prezydenta oraz reportażach dziennikarzy zmieniają się tylko naz­wy miejscowości i nazwiska chłopów. Treść doniesień _f jest zazwyczaj podobna: usunięcie z ziemi, niszczenie upraw, wypasanie bydła na obcych gruntach, przekup­stwo i samosądy, nieprawne aresztowania — oto drogi ekspansji kapitału na wsi meksykańskiej.

W takich warunkach nikogo nie zdziwiły słowa cy­towanego już socjologa Rodolfo Stavenhagena» który w programie telewizyjnym uzasadnił z humorem czte­ry możliwe daty zakończenia rewolucji. Według pierw­szej z nich rewolucja zakończyła się w 1917 roku uchwaleniem konstytucji, według drugiej — zakoń­czyła się w 1940 roku wraz z upływem kadencji pre­zydenta C&rdenasa. Według trzeciej, oficjalnej — re­wolucja wciąż trwa. I według ostatniej — rewolucji jeszcze nie było, albowiem zasadnicza struktura spo­łeczna nie uległa zmianie.

ALKA” W MEKSYKU

W 1974 roku na scenie opery w stolicy Meksyku została wystawiona „Halka" Moniuszki. Reżyser przedstawienia, Maria Fołtyn, postanowiła zmienić nieco finał dramatu. Po samobójstwie Halki Jontek zabija Janusza, a potem sam rzuca się śladem swojej ukochanej.

Pomysł ten zrodził się z inspiracji aktorów meksy­kańskich, którzy w czasie prób wyrażali się o Jontku z pewną pogardą, albowiem wydawał im się nie dość męski. Bo też zaiste ciupaga służy mu jedynie za pod­parcie, gdy złamany bólem śpiewa swą arię o nieod­wzajemnionej miłości.

Ale czy zabieg pani Fołtyn mógł tu jeszcze cokol­wiek uratować? Czy, jeśli w końcowej scenie Jontek trzaśnie dziedzica ciupagą w łeb, a potem sam rzuci się w przepaść, to czy przez to stanie się on od razu nastojaszczym macho ‘? Co prawda, przedstawienie z trzema trupami ma zawsze przewagę nad przedsta­wieniem z jednym tylko trupem i do tego damskim, niemniej jednak prawdą jest, że gdyby Jontek miał być męski na sposób meksykański, to wszystko mu­siałoby się rozegrać znacznie wcześniej, jeszcze za­nim zdążyłby on odśpiewać swoją pierwszą arię.

I musiałoby się to dokonać w ten sposobi że Jontek przede wszystkim zabiłby Halkę.

W jednej z najbardziej popularnych piosenek-bal- lad śpiewanych wciąż przez popularne zespoły maria­chis prawdziwy macho, Hipolit, zabija swą narzeczo­ną, Rositę, ponieważ ta publicznie odrzuca jego za­proszenie do tańca.

„Miała szczęście biedna Rosita — głosi ludowa ballada — bo z trzech kul Hipolita jedna tylko był* śmiertelna".

Męskość w wydaniu meksykańskim (a mówiąc to mam na myśli nie tyle zachowania realne, co utrwa­lone we wzorach kulturowych) zaznacza się przede wszystkim w stosunku do kobiety, a dopiero później w stosunku do rywala. Prawdziwy macho zdobywa kobietę siłę, a potem ją posiada niepodzielnie, nie dzieląc również z nią samą decyzji co do jej losu. Prawdziwy macho posiadać może wiele kobiet, zdo­bywać je i porzucać, i wracać do nich. kiedy zechce, ale nie ścierpi, by ta, którą uważa za swoją, pub­licznie zdradziła swój sentyment do innego męż­czyzny.

Zaś nasz biedny polski Jontek biegnie za Halką aż na dwór dziedzica, słucha współczująco jej miłosnych wyznań, jest świadkiem namiętnych uścisków Halki z Januszem i czyni to wszystko tylko po to, by chro­nić swoją ukochaną i być przy niej w momencie nieszczęścia.

Tak czy inaczej „Halka" będzie więc utworem dość dziwacznym dla odbiorcy tamtego kręgu kulturowe­go. Przede wszystkim dlatego, że bohaterem utworu jest kobieta, to jej namiętność i jej działanie wyzna­cza bieg akcji. W dotychczasowej literaturze Meksy­ku kobieta, jeśli występuje, to tylko jako przedmiot pfagnień, zabiegów i cierpień mężczyzny. Cierpienie

miłosne mężczyzny ma zaś zawsze charakter urażo­nej dumy. Szacunek dla kobiety, która kocha innego, i w ogóle miłość, która wyrzeka się posiadania osoby ukochanej, są uczuciami całkowicie sprzecznymi z wzorami meksykańskiej miłości.

Nie sądzę jednak, aby należało się lękać o powo­dzenie naszej narodowej opery w ojczyźnie, nazwij­my to tak, „nadmiernego mężczyzny". Rzeczywistość rzadko układa się w całkowitej zgodzie z wzorami literackimi.

Erich Fromm, w badaniach nad społecznością n^łe- go miasteczka w pobliżu stolicy, postanowił spraw­dzić, jakie są rzeczywiste stosunki między kobietami a mężczyznami w małżeństwie. Długie i wyczerpu­jące wywiady z męską głową rodziny premiował ko­gutem, gdy z treści wypowiedzi wynikało, że rzeczy­wiście jest on panem domu, kurą zaś, gdy okazywało się, że, mówiąc po polsku, jest on pod pantoflem żony. Kogutów rozdano niewiele. W jednym zaś przypadku obdarowany kogutem mężczyzna dogonił ankietera, pytając go na prośbę swojej żony, czy nie mógłby otrzymać koguta ładniej ubarwionego. Po­wrócił do żony z kurą.

Pamiętajmy ponadto, że choć brak jest kobiet wśród bohaterów literackich, to stanowią one połowę publiczności operowej, a nie ma przecież powodu, by męski sposób widzenia polskiego dramatu miał być dla nas decydujący. Kobiecy sposób widzenia drama­tu — a mowa teraz o dramacie, jakim jest stosunek między mężczyzną a kobietą w Meksyku — nie został jeszcze zartykułowany. Do tej pory stanowi on do­menę rozważań filozofów, psychologów i literatów meksykańskich.

„Jacy jesteśmy" — jest tematem ulubionym inte­lektualistów meksykańskich. Próby autodefinicji, au­

tocharakterystyki, autokrytyki są bardzo liczne. Ale w każdej próbie znaleźć można ten sam rys szczegól­ny. Centralnym problemem w samookreśleniu psy­chiki narodu meksykańskiego jest wzajemny stosu­nek płci. Jakby niemożliwe było znalezienie rysów wspólnych dla całego narodu, bo tak odmienne są cechy jego części składowych. Mężczyzna jest jakoby zdobywczy, gwałtowny i władczy. Kobieta natomiast uległa i poddańcza. Mężczyzna aktywny, kobieta bierna. I co najważniejsze, cechy płci są tak dalece sobie przeciwne, że mężczyzna od dzieciństwa swego a#do śmierci czujny jest i napięty, by nigdy niczym i w żaden sposób nie zdradzić swojej słabości, która mogłaby mu być poczytana za kobiecość.

Maricón¹ (mężczyzna zniewieściały) jest jednym z najcięższych przezwisk, a zarazem takim, którym chętnie darzą się dzieci już w wieku przedszkolnym. „Nie płacz, bo nie jesteś dziewczynką, nie krzyżuj nóg, gdy siedzisz, bo jest to pozycja kobiety, nie pozwól się zranić, a nade wszystko, nie daj po sobie poznać, że czujesz się dotknięty. Ukrywaj swój ból, przykrość, ukrywaj swoje uczucie, a gdy jest to nie­możliwe, gdy obraza została dokonana publicznie, zemścij się". Taki mniej więcej jest zespół norm obo­wiązujących w wychowaniu chłopca. A najważniej­sze z nich, to „nie daj się zranić" i „ukrywaj swoje uczucia". Obydwie właściwie oznaczają to samo — „bądź zamknięty dla innych, nie pozwól, aby świat zewnętrzny wdarł się do twego wnętrza, nie odkry­waj się, nie zwierzaj ani słowem, ani gestem, ani mimiką". Oto przymiotniki, którymi najczęściej cha­rakteryzuje się Meksykanina: nieufny, nadmiernie wrażliwy na obrazę, agresywny, skryty, ceremo­nialnie uprzejmy, gościnny.

Samuel Ramos, meksykański filozof, wydał w 1938 roku rozprawkę filozoficzno-psychologiczną pt. „El perfil del hombre y la cultura en Mexico", pierwszą, która zapoczątkowała żywy w dzisiejszej kulturze Meksyku stały temat rozważań nad charakterem na­rodowym. Według Ramosa, zespół cech charakteru przeciętnego Meksykanina — a rozumie się przez to Meksykanina klas średnich — należy tłumaczyć głę­bokim kompleksem niższości wytworzonym przede wszystkim przez sam fakt podboju, a następnie sto­sunkami społecznymi właściwymi dla epoki kolo­nialnej.

Ramos uważa za fundamentalną cechę charakteru Meksykanina jego nieufność. „Jest to nieufność irracjonalna, która emanuje z najgłębszych warstw jego istoty. Meksykanin nie wątpi w takiego czy innego mężczyznę lub taką czy inną kobietę, jego nieufność dotyczy wszystkich mężczyzn i wszystkich kobiet. I nie ogranicza się tylko do ludzi, obejmuje wszystko, co istnieje, i wszystko, co się wydarza. Jeśli jest kupcem, nie wierzy w interesy, jeśli pełni jakiś zawód, nie wierzy w swoją profesję, jeśli jest politykiem, nie wierzy w politykę. Meksykanin są­dzi, że — ogólnie biorąc — żadne idee nie mają sen­su, i nazywa je pogardliwie »teoriami«. Żyje w sta­łym niepokoju, zawsze czujny, przygotowany na obrazę. Wątpi w treść każdego gestu, każdego ruchu, każdego słowa. W tej postawie lęku i nieufności do­chodzi do zachowań skrajnych. Nie czeka już na możliwy atak, wyprzedza go własnym zachowaniem agresywnym".

„Meksykanin może schylić głowę, może się uko­rzyć, może zgiąć kark, ale nie wolno mu »otworzyć się«, to znaczy pozwolić, aby świat zewnętrzny wdarł się do jego życia intymnego. Kobiety są istotami niż­

szego rzędu» albowiem kiedy się oddają, otwierają się. Ich mniejsza wartość wynika z ich konstytucji i tkwi w ich seksie, ranie, która nigdy się nie za­bliźnia" — pisze Octavio Paz w książce pt. „Labirynt samotności", stanowiącej zbiór esejów na temat psy­chiki narodu meksykańskiego.

Meksykanin żyje w labiryncie samotności — pisze Octavio Paz. Samotność jest jego rzeczywistością i jego najgłębszym doznaniem. W stałej trwodze i stałej ucieczce od tych, którzy mogliby go zranić. Nawet w kobiecie, którą przecież pogardza, nie znaj­duje towarzysza życia. Całe jego życie jest ucieczką od innych, wytworzył sobie arsenał mechanizmów obronnych, z których najważniejszym jest rytuał uprzejmości. Rytuał uprzejmości chroni przed agresją, daje namiastkę kontaktu, a zarazem tworzy izolację samotności.

„Chwała ci Boże, stworzyłeś mnie kobie­

tą" — dziękują Żydzi w porannej modlitwie. Dla Meksykanina jednak sprawa nie jest przesądzona w momencie stworzenia. Męskość, z którą przycho­dzi na świat, jest zaledwie jego szansą. Można być bowiem w stosunku do jednych — mężczyzną, w sto­sunku do innych — nie. Symbol męskości i kobiecości służy bowiem do określania czy definiowania skompli­kowanego układu stosunków między ludźmi. Kto zwy­ciężył, kto na górze, komu udało się dotknąć i zranić drugiego — ten bardziej męski. Wiele czasu trzeba spędzić w Meksyku i znakomicie rozumieć język nie tyle hiszpański, co specyficzny żargon męskich roz­mów, by zrozumieć treść niewinnych na pozór i dowcipnych konwersacji, które prowadzą ze sobą mężczyźni przy każdej nadarzającej się okazji. Prze­komarzania te nazywają się albures. Wprawiają się w nich chłopcy już od szkolnych lat. Jest to specy­

ficzna sprawność walki na słowa» na zwroty» w któ­rych obraźliwy sens ukryty jest pod niewinnymi na pozór zdaniami. Jak w pojedynku na pięści, „walczą­cy" znajdują od razu krąg publiczności, która śmie­chem kwituje co lepsze uderzenia. Pokonany, jeśli czuje się fizycznie silniejszy, może otwarcie obraźli- wym słowem sprowokować walkę na pięści i w ten sposób bronić swego honoru.

Albury oparte są o dwuznaczność seksualną, a ich obraźliwość polega na mniej lub bardziej ukrytej in­synuacji, że przeciwnik ma skłonności homoseksualne, co oznacza właściwie tylko tyle, że jest nie dość męski lub że jest cornudo — rogaczem.

W swej pięknej książce „Śmierć Artemio Cruza” Carlos Fuentes daje małą rozprawkę psychologiczną analizując ważne w meksykańskim słownictwie wyra­żenie chingar.

„Chingar" to wulgarne określenie czasownikowe na stosunek seksualny. Nie ma on jednak w języku pol­skim odpowiednika, który zawierałby identyczną wieloznaczność tego słowa.

„Chingar” oznacza bowiem tyle co „gwałcić". W tym wulgarnym określeniu miłości zawarta jest konotacja gwałtu i przemocy. Jest to określenie uży­wane w przeróżnych sytuacjach i bynajmniej nie tylko, ani nawet nie przede wszystkim na określenie stosunku płciowego. Chingar oznacza czynienie prze­mocy nad drugim człowiekiem i niszczenie go aż do kompletnego zgnojenia. Chingón to gwałciciel, ka­cyk, ten, na którego nie ma mocnych, ten, który własną siłą ustanawia prawo, mężczyzna nad męż­czyznami. I cała sztuka życia polega na tym, by nie być chingado (forma bierna od czasownika). Chin- gada jest bowiem z samej natury rzeczy kobieta. I to przynajmniej może być pocieszeniem dla każdego

mężczyzny, jak bardzo przegrany by nii od niego jest jeszcze jego własna kobieta. Jeśli więc nawet ona publicznie okaże, że go nie chce, to dzieje się tak, jakby sięgnął już samego dna życia.

Historia Meksyku zna wielu mocnych gwałcicieli. Pierwszym z nich był sam Kortez i grupka jego współtowarzyszy. Ich wzór ucieleśnia ciągle na nowo każdy kolejny kacyk i caudillo, który wbrew prawu ruguje z ziemi swoich biednych sąsiadów, który jest w stanie przekupić policję i postawić ją do swojej dyspozycji, który siłą i brutalnością niszczy konku­renta. Niemal każdy stan i każdy region meksykań­skiej ziemi ma swojego kacyka na większą lub mniej­szą skalę. Ale nie tylko. Dziś również każdy związek zawodowy ma swojego caudillo. A nad nimi wszyst­kimi władzę dzierży najsilniejszy związkowy ma­cho — Fidel Veldzquez, jeden z najbogatszych ludzi Meksyku, jeden z typów najbardziej reakcyjnych, szef związków zawodowych od ponad trzydziestu lat. Ten caudillo przeżył ponad pięć kadencji prezydenc­kich, a powiadają, że nie wszyscy prezydenci byli mu przychylni.

Wzorem dla meksykańskiego mężczyzny jest sam Kortez. To prawda, że w Meksyku, w przeciwieństwie do innych krajów Ameryki Łacińskiej, Kortez nie jest bohaterem czczonym przez oficjalną ideologię narodową. Niemniej jednak jest on ojcem narodu. Tak jak matką narodu jest Nialinche, niewolnica da­rowana mu przez Azteków, kobieta, której używał jako swojej tłumaczki i kochanki. Z ich związku, związku zdobywcy z niewolnicą, przychodzi na świat pierwszy Metys — Meksykanin.

W przeważającej liczbie wypadków mityczny po­czątek narodów wyprzedza ich historię. W przypadku

narodu meksykańskiego rzecz ma się inaczej. Wy­padki historyczne nabrały charakteru i ciężaru mitu. Moment historyczny przeminął, ale mit żyje i dramat w nim zawarty rozgrywa się wciąż na nowo, w każdej chwili życia, albowiem wpleciony jest w samą istotę bytu, w stosunek między kobietą a mężczyzną. Oto monolog Malinche z dramatu Carlosa Fuentesa „Wszystkie koty są bure" wygłaszanego w chwili, gdy rodzi syna:

„Wyjdź, synu mój, wyjdź już z lędźwi moich, wyjdź owocu zdrady, wyjdź synu dziewki, wyjdź skurwysynu... najdroższy synku mój, wyjdź na zie­mię, która nie jest już moją ziemią ani ziemią two­jego ojca, tylko twoją... wyjdź synu, owocu dwóch wrogich sobie krwi... wyjdź, synu, aby wziąć w po­siadanie dziedzictwo twoje, kraj, który powstał ze zbrodni i nietrwałych mkrzeń"^ł.

Wciąż jeszcze zarówno meksykańscy, jak i obcy kulturoznawcy drążą ten kraj, szukając w jego spo­łecznej i kulturalnej rzeczywistości elementów indiań­skich i hiszpańskich. Drobnostkowo i pedantycznie zbiera się czasem obyczaje i układa je w trzy różne szufladki — to hiszpańskie, to indiańskie, a to mie­szane.

Ale właśnie w tym, co najbardziej mieszane, w sa­mej istocie ludzkiej, wraz z procesem metysażu od­bywa się proces odwrotny — stałego rozszczepiania związku na te dwa pierwotne pierwiastki. W kdżdym pokoleniu i każdej rodzinie dziewczętom przeznacza się los Malinche, a mężczyzn sposobi się do podbo­jów Korteza.

Częstując kiedyś grono meksykańskich gości mie­szanką spirytusową, powiedziałam im, że napój ten po polsku nazywa się „tatą z mamą". Ręce z uniesio­

nymi już kieliszkami zastygły nagle w powietrzu, a na twarzach naszych gości pojawił się dziwny grymas ni to uśmiechu, ni to niesmaku. Przypadek ten stał się nieoczekiwanie przedmiotem długiej analizy. Uzyskałam istotny komentarz na temat symbolicznego znaczenia słów „matka" i „ojciec". Okazało się, że nasze określenie spirytusowego napoju było tak bar­dzo wewnętrznie sprzeczne, jak ognista woda czy ska­listy deszcz.

Popularnym określeniem na cokolwiek« co uznaje się za całkowicie pozbawione wartości, brzmi vale la madre¹. Madre może być pieska pogoda i nędzny człowiek, i świński napój, i co kto chce. I odwrotnie, najwyższy zachwyt wyraża się w tym kraju okrzy­kiem „Qué padre".

W biologicznym metysażu od pierwszej chwili po­przez wieki kolonii brała udział tubylcza kobieta i obcy mężczyzna.

W samej akcji podboju brało udział 2329 męż­czyzn, u progu niepodległości Europejozyków było w Meksyku zaledwie 15 tysięcy. Europejczycy nigdy nie przekraczali 0,4 procent ogółu ludności.

Liczba kobiet przybyłych z Hiszpanii nie przekra­czała 10 procent wszystkich imigrantów. Związek bia­łego mężczyzny z kobietą tubylczą odbywał się w stosunkowo nielicznych przypadkach w drodze małżeństwa nie dlatego, aby mężczyźni nie żenili się z autochtonkami, ale dlatego, że małżeństwo nie ogra­niczało ich kontaktów z Indiankami.

Dziecko pochodzące ze związku białego mężczyzny z indiańską kobietą, legalnego czy nielegalnego, zawsze było czymś gorszym niż ojciec i czymś lepszym niż matka. Najczęściej chowane było bez ojca i przez ojca nie uznane, ale mimo to darzyło go

podziwem i zazdrością. Zaś dla swej matki-Indianki miało ambiwalentne uczucia zarówno miłości, jak i pogardy.

W takich warunkach kobiety-matki rodziły i wy­chowywały swoje dzieci i one nieuczone i niepiśmien­ne przechowywały tajemnice kultury i przekazywały je synom białego zwycięzcy» one, wraz z niezmien­nym pejzażem tego kraju, są symbolem trwałości, niezmienności starej rasy.

Przy tym nie ma osoby bardziej ukochanej niż mat­ka. Mamacita. Nawet dorosły mężczyzna mówi o niej z niezwykłą tkliwością, dzień jej święta obchodzony jest uroczyście we wszystkich domach. Bo choć inne kobiety są ladacznice i byle co, jego matka, ta jed­na jedyna jest osobą świętą.

A ponieważ w Meksyku wszystkie osoby dramatu mają swoje symboliczne wcielenia, więc kobietę mek­sykańską w jej matczynej świętości symbolizuje Mat­ka Boska z Guadalupe, Matka Boska Indiańska. W stolicy Meksyku wzniesiono olbrzymi pomnik Mat­ki — Monumento a la Mądre.

To, co napisane wyżej, daje obraz meksykańskiego widzenia własnych problemów. Co zaś sama mogła­bym na ten temat powiedzieć?

Przede wszystkim z racji własnej płci więcej mia­łam kontaktów z meksykańskimi kobietami, prze­ważnie jednak kobietami posiadającymi zawód i wyż­sze wykształcenie. Nie wydawały się one ani bierne» ani uległe swoim mężom. Wiele z nich pracuje na uniwersytecie w stosunkach równości i partnerstwa ze swoimi kolegami. Ale zarazem prawdą jest, że nie­mal wszystkie kobiety, z którymi byłam zaprzyjaźnio­na, były już bądź to rozwiedzione, bądź też znajdowały się na najlepszej ku temu drodze. W Meksyku bo­wiem, zupełnie tak samo jak w innych krajach, ko­

bieta jest czynnikiem rewolucjonizującym życie społeczne, obyczajowe i życie rodzinne.

Po zdobyciu wykształcenia, po zdobyciu pozycji społecznej nie jest w stanie ścierpieć u swego boku rozkapryszonego neurotycznego pana i władcy.

Jakie to więc szczęście, że kobieta z przyzwolenia samej anatomii jest istotą otwartą, że nie musi stale chronić się przed obcą penetracją i nie musi unikać przyjaźni z obawy przed zdradą. Piękna książka Oc­tavio Paza „Labirynt samotności", jeśli nawet jest książką prawdziwą, to dotyczy głównie świata męs­kiego.

BBgpj HH

ESC

Uważamy, że Indianie są I prawdziwymi ludźmi.

Papież Paweł III (1537) I

Czy Juárez był Indianinem? Pytanie brzmi absur- I dalnie, skoro indiańskie pochodzenie tego wybitnego I męża stanu należy wręcz do wiedzy podręcznikowej. I Przypomnijmy więc raz jeszcze interesujące nas I tutaj fakty z życia Benito Juareza.

Urodził się w 1806 roku we wsi San Pablo Guelatao I zamieszkanej przez Indian Zapoteków. Rodziców stra­cił we wczesnym dzieciństwie i wychowywany był przez swojego wuja, któremu pomagał w pracach po- lowych i w wypasaniu owiec. Gdy miał dwanaście lat, zdarzyło się, że na skutek jego nieuwagi zginęła owca powierzona jego opiece i chłopiec w obawie przed gniewem swego wuja nie powrócił do domu, lecz udał się pieszo do odległego o kilkanaście kilo­metrów miasta Oaxaca.

Wyjście ze wsi rodzinnej było ucieczką nie tylko przed gniewem wuja, o którym ze wspomnień pisa­nych później wiadomo, że darzył swego wychowanka serdeczną miłością, była to przede wszystkim uciecz­ka z zamkniętego kręgu kilkunastu rodzin ku innym otwartym formom życia.

W książce „Indianie Meksyku" Fernando Benitez tak pisze o Juarezie" „...Benito Juárez stał się czymś więcej niż prezydentem» był centralną osobą i moto­rem wyzwolenia. Ale Benito Juárez, prawnik, do te­go stopnia nasiąkł zachodnimi doktrynami» metodami działania partii liberalnej, że coraz bardziej wyzby­wał się cech, jakie dała mu rodzima, magiczna kul­tura. I to tak dalece, że nie pozostała żadna jego myśl, żaden wiersz manuskryptu, ani jedna akcja, która by go łączyła z wczesnym okresem jego życia. Był on najbardziej biały ze wszystkich białych, któ­rzy tworzyli historię (Meksyku). Jego nieodłączny frak, wysoki kołnierzyk i cylinder, z którymi nie rozstawał się nawet na pustyni, odpowiadały jego no­wej mentalności, nowym zwyczajom, jednym słowem, jego doskonałej akulturacji. Świat jego dzieciństwa fatalistyczny, konserwatywny, zwrócony ku przesz­łości, przesycony czarami, zamknięty sam w sobie, wrogi był wszelkim innowacjom. Świat działacza, męża stanu, był światem zwróconym ku przyszłości, rewolucyjnym, otwartym, bardzo logicznym i racjo­nalnym".

Juárez nie powrócił nigdy więcej do swojej wsi rodzinnej. Ani Guelatao, ani plemię Zapoteków, ani problematyka Indian w żadnej chwili jego późniejszej drogi życiowej nie ograniczały jego działania i nie wyznaczały jego decyzji.

Jakkolwiek by to nie brzmiało przewrotnie, to właśnie Juárez, jako jeden z przywódców partii libe­ralnej, wymierza śmiertelny cios w podstawę bytu społeczności indiańskich — w komunalną własność ziemi, która stanowiła kontynuację prekortezjańskich calpulli. Tak nazywało się terytorium zajmowane i uprawiane przez klan rodzinny będący podstawową jednostką ówczesnej organizacji społecznej.

Calpulli przetrwały okres panowania hiszpańskiego jako lokalno-etniczne jednostki nowej administracji i zobowiązane były wówczas do świadczenia kontry­bucji na rzecz hiszpańskich enkomenderów. Dopiero w połowie XIX wieku partia liberałów, której jed­nym z przywódców i ideologów jest Benito Juárez, przeprowadza prawo, które znosi wszelką własność korporacyjną. I oto tereny, na których gospodarowali Indianie, znalazły się w wolnej grze kupna i sprze­daży.

Liberalni reformatorzy spodziewali się, że ziemie będące dotąd we wspólnym władaniu indiańskich szczepów zostaną rozkupione przez ich dotychczaso­wych użytkowników, którzy w ten sposób przemienią się w drobnych farmerów. Meksykańscy liberałowie zapatrzeni byli w przykład północnego sąsiada, gdzie wolna gra sił ekonomicznych, nie skrępowana rekwi­zytami organizacji plemiennej ani feudalnej, sprzyja­ła szybkiemu rozwojowi.

Ale prawo Reformy było całkowicie sprzeczne z du­chem kultury indiańskiej i w rezultacie spowodowało masowe rugowanie Indian z ziemi. Ich tereny były wykupywane przez ludzi dysponujących kapitałem, podczas gdy chłop indiański najczęściej nie rozumiał transakcji, którą z nim zawierano, albowiem ziemia nigdy nie posiadała dla niego wartości towaru.

W wyniku starcia prawa z obyczajem, pieniądza z wartością wspólnoty, urzędowej pieczęci z nie­piśmiennym chłopem nastąpiło rugowanie mas indiań­skich z ziemi i, co za tym idzie, rozbicie więzi ple­miennej. Indianin samotnie i bezbronnie wchodził w system gospodarki kapitalistycznej jako peon pra­cujący na plantacjach hacjendy lub robotnik w ko­palniach i w rodzącym się przemyśle.

Chociaż proces ten był gwałtowny i masowy, to

jednak nie wszystkie plemiona i nie wszystkie sku­piska Indian zostały nim objęte. Uchroniły się te gru­py Indian, które zamieszkiwały tereny odległe od centrów urbanistycznych, tereny wysokogórskie, pu­stynne lub porośnięte tropikalną dżunglą. Wybitny antropolog meksykański G. Aguirre Beltran nazywa te tereny „regionami schronienia". Grupy etniczne zamieszkujące je uchroniły tu swoją odrębność, utrzymały dawne wzory bycia, własny język plemien­ny, obrębną organizację władzy opartą przede wszyst­kim na prestiżu mężczyzn najstarszych w rodach i ścisłą kontrolę nad życiem i zachowaniem swoich członków.

Kiedy pierwszy raz spotkałam Consuelo, nie mia­łam wątpliwości, że była Indianką ze stanu Oaxaca. Nosiła czarne grube warkocze, spadające luźno na plecy, długą bawełnianą.spódnicę i nieodzowny szal, jakim okrywają się kobiety z ludu. Mówiła co praw­da po hiszpańsku, ale wtrącała wiele słów zapo- teckich. Telefon, elektroluks, maszyna do pisania sta­nowiły przedmioty, od których wolała się trzymać z daleka. Jej mała siostrzyczka Inmielda chowała się nieśmiało za jej spódnicę i trzeba było długich mie­sięcy perswazji, aby uwierzyła, że w szkole nie bę­dzie się jej działa krzywda. Młodszy brat Roberto, na którego utrzymanie pracowała właśnie Consuelo, kończył liceum w Oaxace i był już młodzieńcem oblatanym, co nie przeszkadzało, że ani na chwilę nie rozstawał się ze swoim słomianym sombrero niby magicznym przedmiotem, który miał go uchronić od wszelkich przeciwności losu.

Po kilku latach trudno było uwierzyć, że są to ci sami ludzie. Znikły czarne, grube warkocze Consuelo, zastąpione modną „trwałą". Czarny szal i długa spód­nica spoczywały od dawna na dnie kufra. Consuelo

nosiła fabryczny sweter i bluzkę z nylonu. Wyrażała się poprawnie po hiszpańsku i robiła wrażenie osoby nie mającej nic wspólnego z zabiedzoną i zahukaną Indianką, która ongiś przybyła na służbę do stolicy. A Roberto? Roberto po ukończeniu studiów na poli­technice został sekretarzem poważnej instytucji pań­stwowej. Nosi ubranie skrojone według ostatniej mo­dy, posiada własny samochód i domek. Najmłodsza siostra, Inmielda, jest pielęgniarką w szpitalu fran­cuskim.

Czy Consuelo, Roberto i Inmielda są Indianami? Inny przykład stanowi znany pisarz Andres Henes- trosa, członek Akademii Języka, który do czternaste­go roku życia władał jedynie językiem zapoteckim.

O sobie samym mówi, że jest Zapotekiem, choć miesz­ka w stolicy, jeździ wspaniałą limuzyną i najchętniej popija koniak lub whisky. W swojej rodzinnej wsi, którą często odwiedza, przestaje mówić po hiszpań­sku, śpi w hamaku i całkowicie przechodzi na tryb życia swoich ziomków. Zebrał i opracował mity Za­poteków, a obecnie tłumaczy meksykańską konsty­tucję na język zapotecki.

Czy jest on Indianinem?

Kto jest Indianinem? — jest pytaniem centralnym dla całej meksykańskiej antropologii, a w szczegól­ności dla pracowników Narodowego Instytutu do Spraw Indiańskich. Od odpowiedzi na to pytanie za­leży bowiem ustalenie głównych kierunków jego dzia­łania.

Wybitny archeolog i antropolog Alfonso Caso, były dyrektor Instytutu, mianem Indianina określa człowieka, którego świat zamyka się w obrębie jego grupy plemiennej, a najczęściej tylko tej wioski, w której żyje. Indianin to człowiek, który nie zna pojęcia narodu, zaś człowiek, który opuszcza swą

wioskę plemienną, który posługuje się językiem hisz­pańskim i w jakikolwiek sposób uczestniczy w życiu cywilizowanym, przestaje być Indianinem i staje się Meksykaninem. Dla Alfonso Caso i jego szkoły po­jęcie Indianin jest przeciwstawieniem pojęcia Meksy­kanin. Rozróżnienie ma charakter socjologiczny, a nie rasowy. Zgodnie z tą definicją ani Juarez, ani Con- suelo i jej rodzina, ani Andres Henestrosa nie są In­dianami.

Stanowisko to spotyka się z krytyką młodszych antropologów, którzy szczególnie mocno akcentują nie tyle kulturową odrębność grup etnicznych, co sy­tuację ekonomicznego upośledzenia i eksploatacji w jakiej znajdują się meksykańscy Indianie. Obecny dyrektor Instytutu do Spraw Indiańskich Salomon Nahmad zwraca uwagę na istnienie licznych grup In­dian, którzy od lat pracują w fabrykach, a zarazem utrzymują ścisły kontakt ze swą wioską rodzinną lub, co więcej, pracują w fabrykach, aby zdobyć pie­niądze głównie na urządzenie lokalnej fiesty.

Mniejsza zresztą o ściśle naukową definicję. Lud­ność indiańska, która według ostatnich statystyk liczy około czterech milionów (przyjęto kryteria ję­zykowe),, stanowi niewątpliwie jedną z największych atrakcji Meksyku i jedną z największych niespodzia­nek dla przybysza z zagranicy ze względu na swój skład etniczny, różnorodność języków, bogactwo stro­jów, wierzeń i obyczajów.

Na te cztery miliony składa się obecnie w Meksy­ku 55 szczepów. Do najważniejszych z nich, ze wzglę­du na liczebność i znaczenie ich kultury, należą Na- huas, czyli potomkowie Azteków (800 000), Majowie, Zapotekowie i Taraskowie. Obok nich w następnej kolejności plasują się Mistekowie, Totonakowie, Oto- mi, Amuzgos, Chotines, Chinantecos, Huicholes, Co-

ras, Huastecos, Huaves, Mayos, Mazaguas, Mazate­cos, Mixes, Popolocas, Tarahumaras, Tepehuanos, To- jolobales, Tlapanecos, Tzeltales, Txotziles, Yaquis, Izoques i inni.

Każda z grup etnicznych mówi odrębnym językiem, skatalogowano 150 języków, które nadal są w użyciu w Meksyku.

Największe skupiska Indian znajdują się w central- nych i południowych stanach Meksyku: Chiapas, Oaxaca, Morelos, Michoacán, Nayarit, Puebla, Yuca­tan.

Tak na przykład w górach stanu Puebla żyją obok siebie Indianie Nahuas i Totonakowie. Wioski ich przemieszane są od czasów, kiedy Aztekowie zajęli tereny będące dawniej we władaniu Totonaków. Obecnie członkowie obu plemion przemierzają te sa­me ścieżki górskie i spotykają się ze sobą na iych samych placach rynkowych w Zacapuaxtli czy w Quetzalan, ale zachowują przy tym swą odrębność. Mówią różnymi językami, ale, co ważniejsze, zacho­wali całkowicie odmienne cechy psychiczne.

Nahuas są formalni, ponurzy i zamknięci. Są uprzej­mi na tyle, aby nie dopuścić do zbliżenia ani przy­jaznego, ani wrogiego. Witają się dotknięciem otwar­tej ręki o dłoń drugiego człowieka nie tylko w spot­kaniach z obcym, ale również między sobą.W pamięci pozostały mi ich postacie siedzące bez ruchu, bez uśmiechu, bez słowa.

Totonakowie natomiast są pełni temperamentu. Przybysza witają oznakami niekłamanej serdeczności. Cechuje ich ogromne poczucie humoru i spontanicz­na wesołość. Nahuas łatwiej przyswajają sobie miej­ski strój# częściej najmują się do prac w przemyśle, więcej wśród nich ludzi władających językiem hisz­pańskim. A przecież Totonakowie sprawiają wrażenie

ludzi o wyższej kulturze, jeśli jakimś wskaźnikiem poziomu kultury jest łatwość kontaktowania się z człowiekiem innego obyczaju.

Obserwując współczesnych Totonaków bez trudu rozpoznać w nich można potomków dawnych mi­strzów rzeźby, którzy umieli w glinie utrwalać wszystkie odcienie ludzkiego uśmiechu — tkliwość, ironię, szyderstwo i żywiołową wesołość. To na ich terenach archeologowie wykopują kobiece główki z gliny, zwane caritas sonrientes — czyli „uśmiechnię­te buzie".

Można by długo snuć charakterystykę poszczegól­nych plemion indiańskich. Tak np. warto poznać In­dian Tarasków zamieszkujących stan Michoacán. Ich osiedla Tzintzuntzan, Patzcuaro, Santa Clara są licz­nie odwiedzane ze względu na ogromne bogactwo sztuki ludowej. W XVI wieku twarde rządy sprawo­wane przez hiszpańskiego zarządcę Ñuño de Guzman łagodziła działalność hiszpańskiego misjonarza Vasco de Quiroga, do dziś zwanego „Tata Vasco". Był on gorącym zwolennikiem „Utopii" Tomasza Moora i pod jej wpływem pragnął stworzyć w Michoacánie ideal­ne społeczeństwo. Nauczył Indian podległych jego misji różnych sztuk rzemiosła. Od tej pory Indianie osiedla Santa Clara są mistrzami w wyrobach z mie­dzi, mieszkańcy z Tzintzuntzan w misternych wypla- tankach ze słomy, artyści z Quiroga i Uruapanu zachwycają wyrobami z laki, a miejscowość Patam- ban wsławiła się pięknymi wyrobami z ceramiki.

Taraskowie, podobnie jak Majowie, mają poczucie odrębności etnicznej.

W stanie Oaxaca żyje 14 różnych szczepów rozpro­szonych między 2000 skupisk ludzkich. Izolują te wioski zamieszkane przez Triques, Mixes, Mazate- ków i innych ostre zbocza górskie, intensywne desz-

cze, wezbrane rzeki» wąwozy, kotliny, głębokie jary i ... język. Wśród 14 szczepów lingwiści zanotowali 60 różnych języków. Sam język mistecki liczy 24 róż­ne narzecza, a zapotecki 42. W stanie Oaxaca zacho­wało się szczególne bogactwo wierzeń, legend i praktyk medycyny magicznej. Każda mała wioska stanowi odrębny świat.

Wśród Indian Triques śmierć nikomu nie jest straszna, albowiem oznacza właściwie podróż do księ­życa. Zmarłego grzebie się dopiero po pięciu dniach po uprzednim dokładnym umyciu go wodą z rzeki i wyszorowaniu mydłem i szczotką. Ubiera się zwłoki w nowe ubranie, nowe sandały, a na drogę zmarłemu daje się tortille, sól, dzban z wodą oraz paszę dla konia, aby koń miał się czym pożywić w drodze na księżyc. Do ust nieboszczyka wkłada się srebrną mo­netę, aby miał on za co kupić sobie pożywienie w cza­sie swej wędrówki. Trumnę oprowadza się po uliczkach wioski, po czym w kościele dokonuje się aktu oczysz­czania duszy zmarłego pocierając jego ciało różnymi roślinami, a głowę i twarz jajkiem. Wśród huku rac i dymu kadzideł składa się zwłoki do grobu.

Plemię Kikapues zamieszkuje tereny graniczące z USA. Pół roku spędza w Stanach Zjednoczonych, i pół roku w Meksyku. Kikapues posiadają ziemie zarówno w stanie Coahuila, jak i w Texasie, Okla­homie i Newadzie. Cóż z tego, kiedy wszystkie są tak złe, że zaledwie pozwalają im wegetować. Mówią trzema językami: hiszpańskim, angielskim i kikapu. W Meksyku noszą imiona hiszpańskie, w USA — an­gielskie. Jacinto Pérez po przekroczeniu granicy na­zywa się Gerard Smith. Historyczni bohaterowie Mek­syku Lázaro Cárdenas i Benito Juárez mylą im się z bohaterami historii amerykańskiej, Abrahamem Lincolnem czy Teodorem Rooseveltem,

Dzięki studiom etnologów meksykańskich i amery­kańskich niektóre miejscowości indiańskie uzyskały sławę światową. Mekką hippisów amerykańskich sta­ła się Huautla de Jimenez, największe osiedle Indian Mazateków. Huautla wsławiła się dzięki publikacji Gordona Wassona, nowojorskiego bankiera. Wasson zjawił się tu po raz pierwszy w 1953 roku w poszu­kiwaniu grzybów powodujących halucynacje. Wie­dział on bowiem» że służą one mazateckim szamanom do przepowiadania przyszłości, wykrywania przy­czyn choroby, poznawania i ujawniania woli boskiej. Mazatekowie nazywają swoje grzyby krwią Chrystu­sa, albowiem wierzą, że rosną one w tych miejscach, gdzie krew Syna Bożego zrosiła ziemię podczas krzy­żowej drogi.

Wasson podał w swej publikacji informacje o zna­czeniu, jakie grzyby te posiadają w kulturze Maza­teków, i opisał własne przeżycia po ich spożyciu. Opisał również Marię Sabinę, główną szamankę, i nagrał pieśni śpiewane przez nią w czasie ekstazy. Przytoczył również przepowiednie, które uczyniono jemu samemu, i stwierdził, że spełniły się one całko­wicie, mimo że dotyczyły realiów, które w żaden sposób nie mogły być znane Mazatekom.

Od tego czasu Huautla stała się miejscem uczęsz­czanym przez uczonych chemików, botaników, lingwi­stów i psychiatrów, którzy badali skład chemiczny », świętej" rośliny i możliwość zastosowania jej w diagnostyce i leczeniu psychiatrycznym.

Wraz z karierą LSD rośnie sława Huautli de Jime­nez. Od kilku lat w porze deszczowej ta indiańska osada otoczona jest pierścieniem amerykańskich hip­pisów. Święte grzyby, krew Chrystusa, stały się cen­nym towarem, ceremonie, które dawniej służyły do poznawania woli bożej, z wolna zamieniły się

HH

w show. Szamani mają swoją taksę, która z każdym rokiem rośnie, ale nie jest wykluczone, że pod po­wierzchnią tego, co się sprzedaje obcym, istnieje jeszcze jedno ukryte dno życia magicznego, zacho­wane tylko i wyłącznie dla swoich.

Podróż śladem Gordona Wassona odbyłam w to­warzystwie Krystyny i Carlosa Inchaustegui, którzy w tej wiosce spędzili 7 lat kierując Ośrodkiem Insty­tutu do Spraw Indiańskich. Opowiadali mi swoje własne doświadczenia związane ze spożyciem „świę­tej" rośliny. Mazateckim szamanom służy ona jako środek komunikowania się z siłami nadprzyrodzony­mi. Odczytują oni swoje halucynacje jak symbolicz­ny zapis i na ich podstawie przepowiadają przyszłość bądź odkrywają przyczynę choroby, z którą zwraca się do nich pacjent. Ludzie naszej cywilizacji nato­miast przeżywają dramatyczne spotkanie z własną podświadomością i uwielokrotniony lęk, który nor­malnie tłumiony jest codzienną aktywnością. Jednym z efektów spożycia tych grzybów w towarzystwie innej osoby (a zazwyczaj czyni się to w obecności szamana i jego asystentów, którzy rytmem i zmienia­jącą się melodią prowadzą i kontrolują osobnika pod­dającego się temu niezwykłemu doświadczeniu) jest wzajemne przenikanie się osobowości osób przeży­wających wizje i przekazywanie sobie obrazów i dźwięków nierealnych.

Przez cały czas pobytu w Huautli podejmowali nas mazateccy wychowankowie Carlosa, którzy obecnie pracują jako nauczyciele w okolicznych wioskach. Jeden z nich, Renato, twierdził, że jego własne halu­cynacje były cudowne, jedyne i niezapomniane. „Czy wyobrażacie sobie, że rozmawiałem z Goethem i grałem na skrzypcach Paganiniego?" Antropologom pozostawiamy trudny problem zakwalifikowania Re-

nata. Jest li on Mazatekiem, Meksykaninem czy oby­watelem świata?

Następną wyprawę w indiański świat odbywam na zaproszenie i pod przewodnictwem pani Mercedes Olivery, która z ramienia Instytutu Antropologii i Historii prowadzi badania nad regionem Choluli, w stanie Puebla zamieszkanym głównie przez Indian Nahuas.

Podróż odbywamy z okazji ślubur w którym Mer­cedes i jej kolega z Instytutu mają odegrać rolę ro­dziców chrzestnych. Wieś Tlaxcalantzingo, do której się udajemy, znajduje się niecałe 200 kilometrów od stolicy.

Wieś jest murowana, domostwa składają się jak gdyby z dużych zagród. Domy zbudowane są z nie wypalonej cegły. Z kwadratowego podwórka prowa­dzą otwory do czterech izb. Jedną z nich jest kuchnia, w pozostałych izbach mieszka kilka rodzin ze sobą spokrewnionych.

W każdej izbie znajduje się ołtarz i on stanowi jej jedyne urządzenie. Na pierwszy rzut oka izby wydają się przestronne, po chwili dopiero zdajemy sobie sprawę, że nie ma w nich niczego, co człowiekowi naszej cywilizacji służy do normalnego życia. Ponie­waż przyjechałyśmy wieczorem, więc byłyśmy świad­kami, jak układano dzieci do snu na matach na pod­łodze, okrywano szalami lub derkami. Na tych sa­mych matach siedzi się w dzień podczas spożywania posiłków.

Następnego dnia, przed wschodem słońca, udajemy się do parafialnego kościoła w Choluli, który szybko zapełnia się Indianami przybyłymi z okolicznych wsi. Kobiety, przeważnie bose, okryte są szalami, męż­czyźni — opończami. Pod ścianą stoją cztery pary młode, którym hurtem zostaną udzielone ślubne sa­

kramenty. Wszystkie panny młode ubrane są w białe koronkowe suknie z welonami. Na nogach białe poń­czochy i białe pantofle. Strój tych kobiet na tle nędz­nego odzienia kościelnej publiczności sprawia zgoła surrealistyczne wrażenie.

Zaczyna się msza. Pary młode klękają przed ołta­rzem, przy nich ich rodzice chrzestni. Przy „naszej" parze klęczy para antropologów. W pierwszych rzę­dach kościoła siedzą przedstawiciele władz okolicz­nych wsi indiańskich, są to mężczyźni w starszym wieku. W rękach dzierżą długie kije, na których osa­dzone są rzeźby patronów osiedli. Oni to właśnie mają się stać po ślubie bohaterami drugiego aktu. Okazuje się, że mieliśmy szczęście. Tego dnia ksiądz zatwierdzi wybranych we wsi nowych „fiscalów". Fiscal to najwyższy urząd w społeczności indiańskiej. Do jego obowiązków należy dbanie o to, aby wszyst­ko odbyło się zgodnie z rytuałem. Fiscal towarzyszy członkowi społeczności w każdej ważniejszej chwili życia, przy chrzcie, komunii, bierzmowaniu, ślubie i śmierci. On zbiera dziesięcinę na kościół i dba o to, aby nie zabrakło świec i kwiatów przed ołtarzem. Aby dojść do urzędu fiscala, trzeba przejść przez wszystkie szczeble drabiny społecznej, od funkcji gońca (topił) począwszy. Odwrotnie niż w większości społeczeństw, z urzędem nie są związane żadne zyski. Wprost przeciwnie. Urząd zobowiązuje do wydatków. Słowo „urząd" nie odpowiada zresztą najlepiej poję­ciu słowa „cargo", którym określa się funkcje pełnio­ne we władzach indiańskich wsi. „Cargo" znaczy dosłownie tyle, co „ciężar" i w tym przypadku ozna­cza służbę społeczną. Na fiscalów wybiera się więc bogatszych obywateli, w czasie pełnienia swojego urzędu mają oni bowiem obowiązek zorganizować na własny koszt odpust. Wydatki fiscala sięgają czasem

10—12 tysięcy pesos, podczas gdy roczny dochód rodziny indiańskiej nie przekracza najczęściej 1200— 1500 pesos. Mężczyźni, którzy pretendują do tej funkcji, szukają źródeł zarobków poza własną wsią, gdzie nędzna ziemia pozwala jedynie na nędzną egzy­stencję. Najmują się do pracy w przemyśle bądź jako peoni na plantacjach i w ten sposób zbierają kapitał, którym w odpowiednim czasie będą mogli świadczyć na rzecz ogółu. Antropologowie aktywność ekono­miczną uwarunkowaną taką motywacją nazywają eko­nomiką prestiżu.

Uzyskany dochód nie służy ani podniesieniu stopy życiowej, ani inwestycjom w gospodarce. Jednostce przynosi on tylko prestiż, a forma jego spożycia za­pewnia równość wszystkich członków społeczności.

Po tej dygresji powróćmy na miejsce ślubnej cere­monii. Msza się właśnie skończyła i oto do ołtarza podchodzą byli i nowo wybrani fiscale, po sześciu z każdej wsi. Następuje uroczyste przekazanie przez księdza insygniów władzy komunalnej i przemówie­nie, w którym duszpasterz postraszył świeżo wybra­nych dostojników piekielnymi konsekwencjami, jeśli nie będą zbierać pilnie pieniędzy na kościół i nie zad­bają o przysyłanie dzieci na lekcje katechizmu.

Wreszcie wracamy do Tlaxcalantzingo. I my, i dru­ga para nowożeńców zajechaliśmy pod wiejski koś­ciół, piękny, duży klasztor z XVI wieku. Dzwony zaczęły bić jak opętane, a potem usłyszeliśmy werble, które grają jedynie wtedy, gdy w wiosce ma miejsce uroczystość komunalna z udziałem principales, czyli mężczyzn najstarszych w rodach. Oto do kościoła zbliżali się fiscale. Uklękli na progu dziedzińca koś­cielnego, gdzie pobłogosławił ich najstarszy spośród starców. Gdy cała grupa weszła do kościoła, zapalono świece. Dawni i nowi przedstawiciele wsi stanęli na-

przeciw siebie i starzec podziękował eks-dostojnikom za dobre wykonanie obowiązków, a do nowych zwró­cił się z prośbą, by dobrze służyli świętej patronce.

Potem udali się do domu najstarszego spośród star­ców na uroczyste śniadanie, a obie pary młode, ro- dzice chrzestni i goście siedli na schodach kościoła w oczekiwaniu na urzędników, którzy byli nieodzowni w dalszych ślubnych obrządkach.

Gdy się wreszcie zjawili, poszliśmy do jednego z domów, gdzie przygotowane było śniadanie wyda­wane przez rodziców chrzestnych pary młodej na cześć fiscalów. Na śniadanie podano zupę z mielonej kukurydzy, tzw. atole, i tamales, czyli naleśniki z mąki kukurydzanej, oraz słodkie bułeczki. Było te­go tyle, że nie sposób było wszystkiego zjeść. Resztę musieliśmy zabrać ze sobą, bo inaczej oznaczałoby to, że poczęstunek nam nie smakował.

Następnym etapem ślubnej drogi nowożeńców był dom panny młodej. Tam para młoda uklękła przed ołtarzem, z prawej strony ustawił się fiscal, a za nim rodzice chrzestni, z lewej zaś matka, wujek i ciotki panny młodej. Fiscal w imieniu strony prawej zwrócił się do rodziny z prośbą, aby wybaczyła błędy i prze­winienia, jakie panna młoda popełniła w swym domu, i aby pozwolono jej odejść z mężem.

Rzeźba świętej patronki została zdjęta z drzewca i za jej pośrednictwem członkowie rodziny błogosławili parę młodą. Po czym znowu piliśmy atole» jedliśmy tamales i słodkie bułeczki.

W domu pana młodego powtórzyła się ta sama ce­remonia, tylko teraz fiscal i rodzice chrzestni stali po stronie prawej ołtarza, a rodzina po stronie lewej.

Każdy, kto zbliżał się, by udzielić młodym błogosła­wieństwa, zwracał się do obecnych: „za pozwoleniem compadritos, za pozwoleniem compadritas". „Com-

padrito" to tyle, co nasz kum czy kumoter, tyle że w formie zdrobniałej. Oni się do siebie zresztą w ogóle inaczej nie zwracają. Nie używają imion własnych. Od pewnego wieku wszyscy są dla siebie kumotrami.

Jeśli zważyć, że mają co najmniej po sześcioro dzieci i że w każdej ważniejszej chwili swojego ży­cia potrzebują pary chrzestnych, jasne się staje, że są sobie kumami po wielokroć. Wszystkie wioski cholulańskiego okręgu są ze sobą w ten sposób sku­mane. Czynią zresztą swymi chrzestnymi wszystkich, którzy w ten czy inny sposób weszli do Ich społecz­ności i zyskali ich zaufanie.

Po błogosławieństwie podano obiad. Na stole zja­wiły się przed chrzestnymi wielkie połcie słoniny i indyka oraz talerze pełne mole. Nam podano mniej­sze porcje mięsa zanurzonego w tym sosie jak w zu­pie. Do tego wielkie placki kukurydzane, którymi na­leżało się posługiwać jak łyżkami. Jadłyśmy i nawet nam smakowało, choć brud, jaki panował dookoła, był nie do opisania. Ten brud. w pomieszczeniach i na ludziach robił bardziej wstrząsające wrażenie niż ich nędza. Mogłyśmy przełknąć te kęsy i wymieniać z compadritos meksykańskie uściski chyba tylko dla­tego, że nareszcie twarze, które do tej pory były dla nas zamknięte, martwe i obce, uśmiechały się. Przy­jęli nas życzliwie, uprzejmie i przyjaźnie. Stali się ludzcy, żywi i sympatyczni.

Do obiadu podano również piwo i pulque, czyli sfermentowany napój z agaw. Niemal w jednej chwili mężczyźni upili się. Atmosfera zaczęła się zagęszczać. W pewnym momencie spostrzegłyśmy spłoszenie w oczach córki Mercedes. Chciała zmienić miejsce

i usiąść przy matce. Siedzący obok niej mężczyzna nie ukrywał obrazy i prosił stanowczo, by trzynasto-

letnia, dobrze rozwinięta panna wróciła na swoje miejsce. Biedna mała nie mogła się zdecydować. Mat­ka z uwagą i napięciem w oczach kazała córce usiąść przy obrażonym compadrito odwracając zarazem jego uwagę pytaniami o zdrowie poszczególnych członków jego rodziny. Jest to sposób, jakim można unieszkodli­wić każdego Meksykanina. Dopóki odpowiada na te grzecznościowe pytania, nie uczyni nic złego.

Wreszcie jednak Mercedes, przerażona widokiem zataczających się mężczyzn, poprosiła fiscala o szyb­kie zakończenie uroczystości. Po obiedzie ostatnich błogosławieństw udzielili chrzestni i fiscal i na za­kończenie wszyscy złożyliśmy pocałunek na nogach ukrzyżowanego Chrystusa.

Czytelnikowi należą się jeszcze pewne informacje na temat bohaterów ceremonii, czyli pary młodej.

Ona miała lat 25, a wyglądała o dziesięć lat starzej, on miał lat 20. Przez cały czas trwającego obrzędu trudno było na ich obliczach dostrzec objawy jakie­gokolwiek wzruszenia. Nie odezwali się przez cały czas ani jednym słowem. Byli przedmiotem, a nie podmiotem uroczystości. Przemawiano w ich .imieniu i to gotowymi formułkami. Zwróciło naszą uwagę, że nikt nie życzył im szczęścia, nikt nie wzniósł toastu za ich zdrowie czy powodzenie. Wydaje się, że pojęcie szczęścia czy powodzenia, a nawet pojęcie przyszłości nie istnieje tutaj. Slub był ceremonią po­ważną i raczej smutną. Role były dokładnie podzie­lone, słowa świetnie wyuczone. Szczególnie pozba­wiony wyrazu był pan młody. Ożywił się dopiero wtedy, gdy powrócili do domu, siedli na macie i za­częli się bawić ze swoim dwuletnim dzieckiem. Albo­wiem para ta żyje ze sobą w związku małżeńskim od ponad dwóch lat. Jest tu obyczajem dość powszech­

nym, że młodzi dopiero po jakimś czasie próby za­wierają małżeństwo w kościele. Jeśliby się okazało» że kobieta nie może mieć dzieci, mężczyzna nie jest zobowiązany do kontynuowania związku. Nierzadko również mężczyzna mimo zawartego ślubu opuszcza kobietę z dziećmi.

Slub odbył się tego dnia właściwie z uwagi na ojca pana młodego. Ksiądz z pewnością nie zatwier­dziłby na urząd fiscala człowieka, którego syn żyje z kobietą w wolnym związku. Funkcje dziadka zade­cydowały o ślubnej ceremonii rodziców dwuletniej dziewczynki. Teraz wyjadała rączkami kluski z zupy obok matki siedzącej na podłodze w białej koronko­wej sukni.

Fenomenem socjologicznym, który wart jest szer­szego omówienia, jest sposób, w jaki antropologowie zostają wchłonięci w obręb indiańskiego świata. Gdy Mercedes zjawiła się we wsi Tlaxcalantzingo, poddano ją tam szczegółowemu wywiadowi. Na do­wód, że nie żywi wobec mieszkańców Tlaxcalantzin­go wrogich zamiarów, kazano jej powiesić swoją fo­tografię w kościele. Pod obrazem Matki Boskiej wisi podobizna Mercedes. Gdy mieszkańcy wioski nabrali do niej ostatecznie zaufania, przyswoili ją sobie

i uczynili z niej wielokrotną matkę chrzestną swoich dzieci. Obowiązki wynikające ze stosunku compa­drazgo są traktowane w Meksyku wśród wszystkich warstw społecznych z całą powagą. Dlatego dobrze jest na rodzica chrzestnego wybrać kogoś wpływo­wego. Pani antropolog została zaadoptowana, jako czynny uczestnik tradycyjnego rytuału chroniącego stary porządek.

Czytelnik dziwi się zapewne, że tak mało w tym opisie egzotyki. Wszak Indianie stanowią w dużej mierze o egzotyce Meksyku, a w obyczajach we­

selnych nie ma właściwie niczego, co by przypomi­nało stare prekortezjańskie zwyczaje, wydaje się na­wet, że nasi ślubni gospodarze są bardziej katoliccy niż sam Kor tez i jego towarzysze.

A jednak z różnych wspomnień, jakie zachowałam z podróży do wsi indiańskich, wspomnień barwnych kolorami pięknie haftowanych bluzek Indianek z pół­wyspu Przesmyku Tehuantepec czy fantastycznych masek, jakie w święta wielkanocne przywdziewają Indianie z plemienia Córa, wspomnień pełnych egzo­tyki z odwiedzin wśród Lakandonów, plemienia żyją­cego w warunkach rajskiej przyrody, ze wszystkich tych wspomnień wybrałam to właśnie, jako najbar­dziej charakterystyczne. Niemal pod bokiem stolicy Indianie Nahuas mają swój region „schronienia", to znaczy miejsce, w którym rządzą się własnymi pra­wami, gdzie zgodnie ze starym obyczajem wybierają swoje własne władze, gdzie głowy rodów mają naj­wyższy prestiż.

Otóż to właśnie, ten wzór bycia, a nie strój ani maski i nawet nie pogańskie obyczaje stanowią

o indiańskim statusie wioski.

Tutaj ziemia ma nadal wartość sakralną, a siew kukurydzy jest formą komunikowania się z bogami.

Kukurydzę uprawia się we wszystkich plemionach indiańskich techniką najbardziej prymitywną. Zajmu­ją oni niemal wyłącznie tereny nie nawodnione, gdzie uprawa jest sezonowa, ograniczona do pory deszczo­wej. W marcu ojciec rodziny otwiera poletko pod zasiew, to znaczy — wypala drzewa i zarośla na pewnym obszarze, który jest mu wyznaczony przez radę wspólnoty. Popioły spalonej roślinności służą do użyżnienia pól. Ziarna kukurydzy zostają wrzuco­ne do otworów wydrążonych przy pomocy coa, drew­nianego pala opatrzonego metalowym szpikulcem,

i przydeptane stopą. Gdzieniegdzie używa się również pługa, ale regułą jest uprawa przy pomocy coa za­równo ze względu na ogólny niski poziom życia, jak

i ze względu na to, że Indianie sieją przeważnie na terenie górzystym nie nadającym się do uprawy płu­giem.

Czym jest dla Indianina ziemia i co oznacza dla niego uprawa kukurydzy, najlepiej może uzmysłowić modlitwa zapisana w Yupiltitla, w stanie Veracruz. wśród Indian Huaxteków.

Na treść tej modlitwy składa się cała tradycja kul­tów prehiszpańskich zmieszana z pojęciami przeka­zanymi przez misjonarzy katolickich. Ziemia jest jed­nocześnie Chrystusem i Najświętszą Panną Marią

i zarazem żywym ciałem, któremu ostrym narzędziem zadaje się ból i cierpienie, i jedynie czułość dla wątłe­go ziarna kukurydzy sprawić może, że zechce je ona przyjąć, przechować, otoczyć ciepłem, pożywić, by mogło spęcznieć i zakiełkować, wypuścić korzenie

i pokryć się kwieciem i wreszcie zamienić się w ży­ciodajny kaczan.

Dla Indianina kukurydza jest rośliną świętą, jest pożywieniem, ale i darem bóstw, darem ziemi i symbo­lem komunii, poprzez który obcuje ze światem nad­przyrodzonym.

Przy tym wszystkim izolacja świata indiańskiego jest właściwie pozorna. Albowiem niemal we wszyst­kich regionach indiańskich rolę ośrodka życia pełni miasteczko zamieszkane przez Metysów.

Dla Metysa zaś, w przeciwieństwie do Indianina, kukurydza i ziemia są tylko towarem. W wy­borze upraw kieruje się jedynie opłacalnością i ce­nami rynkowymi. Siły nadprzyrodzone nic do tego nie mają. Psychika Metysa w porównaniu z psychiką Indianina jest racjonalna» nowoczesna. I oczywiście

nie można by mu nic zarzucić, gdyby nie fakt, że Metysi żyjący w tych mikrometropoliach czerpią swój zysk z symbiozy, w jakiej żyją z indiańskim zapleczem. Głównym elementem miasteczka jest plac, na którym raz w tygodniu odbywa się targ. I niektó­re miasteczka istnieją — wydaje się — dla tego jedne­go tylko dnia w tygodniu. Wtedy ożywają. Z okolicz­nych wsi, przeważnie z terenów położonych wyżej w górach, schodzą Indianie. Przynoszą oni swoje to­wary w najlepszych wypadkach na osiołkach lub za­biedzonych mułach, ale najczęściej dźwigają je sami w wielkich tobołach umieszczonych na plecach lub na głowach. Nieprzywykły obserwator wstrząśnięty jest widokiem małych dzieci, które przemierzają całe kilometry dźwigając toboły zawieszone na plecach i przytrzymywane pasem z sizalu na czole.

Rozkładają swoje towary na placu, na ziemi i przy­siadają przy nich na piętach. Tu na rynku nędzne nad­wyżki produktu uzyskanego w indiańskiej gospodarce wejdą w kapitalistyczny obieg narodowy. Pośrednicy nabywają je po cenach haniebnie niskich. Czasami nie czekają nawet, aż Indianie przyniosą swoje towary na rynek, jadą sami do odległych miejscowości skupując uprawy na pniu, a czasem nawet cały przyszły zbiór. Przy tym systemie chłop indiański pracuje właściwie jako peon na swojej własnej ziemi. Kupcy z miast sprzedają Indianom wyroby przemysłowe, które weszły już do codziennego użytku: ubranie albo napój coca-cola lub przedmioty niezbędne do urządzenia fiesty, a więc petardy, świece i przede wszystkim alkohol, element nieodzowny w życiu Indian.

Największą władzę w regionie ma kacyk, trudniący się wyszynkiem i posiadający monopol na produkcję i sprzedaż napojów alkoholowych. Kontroluje on

ekonomikę regionu za pomocą pieniędzy, alkoholu, powiązań, jakie ma z monopolami państwowymi, oraz stosunków w stanowych czy stołecznych kołach politycznych. Czasem, i to nierzadko, przy pomocy będących na jego usługach rewolwerowców.

Izolacja Indian jest więc względna, ich schronie­nie — niepewne. Kupiec, pośrednik, spekulant, z któ­rym spotykają się oni bezpośrednio, jest pierwszym ogniwem w łańcuchu kapitalistycznych powiązań.

Z indiańskim światem związana jest również dzia­łalność instytucji rządowych, mających na celu przyśpieszenie integracji Indian w społeczeństwo na­rodowe. Najważniejszą z nich jest Narodowy Insty­tut do Spraw Indiańskich.

Ideologia i program tego Instytutu zostały sformu­łowane w 1940 roku na forum Pierwszego Amerykań­skiego Kongresu Indianistycznego, który zebrał się w Meksyku w mieście Patzcuaro. W wyniku tego kongresu został powołany Międzyamerykański Insty­tut Indianistyczny z siedzibą w Meksyku, którego zadaniem było prowadzenie studiów nad poziomem życia i kulturą ludności indiańskiej i opracowanie technik dla działalności antropologii stosowanej.

Celem działalności Instytutu jest ochrona Indian przed wyzyskiem i bezprawiem, walka ze śmiertel­nością i chorobami, alfabetyzacja i nauka języka hisz­pańskiego, upowszechnianie racjonalnych metod upra­wy ziemi i budowa dróg.

Instytut dysponuje dość pokaźnym budżetem, współpracuje ze wszystkimi ministerstwami, w szcze­gólności z ministerstwem oświaty, zdrowia, opieki społecznej, komunikacji, ministerstwem zasobów wodnych i innymi. Posiada 40 ośrodków działających na terenach większych skupisk ludności indiańskiej.

ca „dziewięć kroków naprzód" była przedstawiona przez glif oznaczający dziewiątkę, glif przedstawiający psa (oc) i drzewa (te), chociaż ani pies, ani drzewo nie miało nic wspólnego z tym bogiem.

Posługiwali się też często glifami ideograficznymi, ale że nie zawsze można było wyryć w kamieniu za­mierzone rysunki, zamieniano jedne na drugie z nimi w jakiś sposób skojarzone. I znów przykład: zamiast głowy ryby xoc, rysowano symbol wody znacznie łatwiejszy do wykonania. Symbolem dla wody zaś był krążek jadeitu. Jadeit był bowiem na równi z wodą symbolem rzeczy drogocennych i oba były koloru zie­lonego. W ten sposób jadeit tak jak woda, równał się pojęciu ryby zwanej xoc, a ta zaś z kolei była symbo­lem procesu liczenia.

Ta zawiła symbolika stanowi właśnie jeden z głów­nych szkopułów w odczytaniu napisów hieroglificz- nych. Do tej pory odcyfrowano glify oznaczające licz­by, kolory, dni i miesiące, dłuższe okresy kalendarzo­we, gwiazdy, planety, cztery strony świata, licznych bogów z bogatego panteonu Majów oraz znaki wska­zujące na jakąś akcję, jak wojna, wzięcie do niewoli jakiejś ważnej osobistości, znaki zwiastujące głód, su­szę itd.

Drugą trudność stanowi mnogość języków i narze­czy. Póki nie zostanie stwierdzone, w jakim z tych ję­zyków pisane były hieroglify na stelach i świątyniach» który ze szczepów je pisał, czy reprezentują one przedmiot lub ideę, akcję lub nazwę historyczną, póty hieroglify nadal będą zagadką.

Z rozmów z naukowcami meksykańskimi z Ośrodka Badań nad Majami przy Narodowym Autonomicznym Uniwersytecie w stolicy Meksyku dowiedziałam się» że pokłada się obecnie dużo nadziei właśnie w bada­niach lingwistycznych różnych języków Majów, które

odłączyły się w przebiegu dziejów od proto-kultury, jaką stworzyli pierwsi przybysze na kontynent. Języki te wciąż jeszcze są językami żywymi.

Drugim zadaniem stojącym przed naukowcami jest analiza symboliki języka rytualnego, jakim w daw­nych czasach posługiwała się kasta kapłańska. Wia­domo bowiem, że jedno i to samo słowo zawierało kilka znaczeń zależnie od swego położenia w zdaniu i że ponadto miało znaczenie ukryte, dostępne tylko kapłanom. Tak na przykład słowo „tun" znaczy „ka­mień drogocenny", ale może też znaczyć „wtedy", co zmienia całkowicie sens zdania. Te właśnie różnice utrudniają dotarcie do ukrytej symboliki, zwłaszcza że język, jakim posługiwali się kapłani, nie był języ­kiem potocznie używanym przez naród. Zwroty ry­tualne różniły się w dużym stopniu od zwrotów co­dziennych. Często cytowanym przykładem tego języ­ka jest zdanie, jakie znajduje się w Księdze Proroka z Chilam Bałam de Chumayel i. Brzmi ono: „Chcę, aby mi przyniesiono na talerzu słońce przebite strzałą i aby u jego boku znajdował się jaguar..." Chodzi jed­nak o rzecz najbanalniejszą na świecie: „Chcę, aby mi przyniesiono jajko z zielonym chile..."

Biorąc pod uwagę tę specyfikę językową, meksy­kańska lingwistka Maria Cristina Alvarez dokonała odkrycia (siedem lat badań), że fragment wyżej wy­mienionej księgi Chilam Bałam de Chumayel, napisa­nej w XVIII wieku alfabetem łacińskim, odpowiada dokładnie hieroglifom znajdującym się na jednej ze stron jednego z trzech istniejących kodeksów majow- skich, tzw. Kodeksu Drezdeńskiego. Piękny ten ko­deks, noszący nazwę od miasta, w którego muzeum się znajduje, od dziesiątków lat stanowi łamigłówkę,

l Księgi Proroka Chilam Bałam z Chumayel zawierają teksty mitologiczna

nad odcyfrowaniem której trudzi się wielu naukow­ców. Dziś wiemy, że teksty, które na początku były notowane pismem hieroglificznym, następnie przeka­zywano poprzez tradycję ustną, by wreszcie zapisać je w Księgach Proroka alfabetem łacińskim.

W wiedzy o Majach nastąpiła przed kilkunastu la­ty prawdziwa rewolucja. Do tej pory uważano bo­wiem, że hieroglify miały wyłącznie charakter prze­powiedni religijnych lub obliczeń astronomicznych. Teraz panuje przekonanie, że mają one także charak­ter historycznego zapisu, że każde miasto posiadało swój glif, coś w rodzaju herbu, a podobizny osobistości wyryte na stelach odnosiły się do ludzi tej samej dy­nastii.

Drugim novum w badaniach nad Majami jest to, że naukowcy, którzy do tej pory zajmowali się badaniem wyłącznie wielkich ośrodków religijnych, teraz zajmu­ją się badaniami miejsc zamieszkanych przez zwykłą ludność cywilną, chłopów, rzemieślników i kupców. Więc nie kapłani i kasta rządząca, ale zwykły czło­wiek staje w centrum uwagi badaczy. Wszyscy nau­kowcy są też zgodni, że aby wyjaśnić zagadkę cywi­lizacji Majów, konieczne są dalsze studia nad wszyst­kimi cywilizacjami Mezoameryki, przede wszystkim zaś nad kulturą olmecką, istniejącą od 1200 roku przed n.e. do 500 n.e. i zwaną pramatką wszystkich kultur istniejących w Meksyku. Ale i ta kultura kwitnąca w okolicach Zatoki Meksykańskiej stanowi nie wy­jaśnioną zagadkę. Monumentalne głowy o rysach ne- groidalnych, grubych wargach i spłaszczonym nosie sprawiają potężne wrażenie, ale do tej pory nie wia­domo, w jaki sposób Indianie olmeccy przenosili te olbrzymie bloki kamienne (niektóre ważą około 30 ton), kiedy w okolicy zamieszkiwanej przez nich nie było kamieniołomów. Tym właśnie Olmekom,

mieszkańcom „krainy kauczuku" (ulli-kauczuk), przy­pisuje się odkrycie kalendarza oraz symbolu ozna­czającego zero, którym później posługiwali się w swo­ich obliczeniach czasu Majowie.

Jak wyglądało miasto-państwo Majów? Nie miało na pewno charakteru miasta w naszym rozumieniu, było natomiast zawsze ośrodkiem religijnym» do któ­rego przybywał lud, aby brać udział w ceremoniach. W tych centrach odbywały się targowiska, na których wymieniano towary. W wielkich budowlach świątyń kapłani spędzali prawdopodobnie na modlitwach i po­stach dnie i noce. Arystokracja mieszkała na pery­feriach tych świętych miast, a chłopi i rzemieślnicy znacznie dalej. Nie wszystkie miasta miały tę samą architekturę. Z grubsza biorąc można odróżnić styl miast ukrytych w wilgotnych i trudno dostępnych dżunglach i styl charakterystyczny dla budowli roz­rzuconych na niskich pagórkach w klimacie suchym i o mało urodzajnej ziemi. W jednych i drugich ude­rzają dzisiejszego przybysza stele i obeliski bogato pokryte hieroglifami, które zwłaszcza w okresie zw. „złotym wiekiem" Majów (625—800 n.e.) stanowiły istotną obsesję budowniczych. Istnieją ruiny miast, gdzie jest 103 obeliski. Istny gąszcz hieroglifów i rzeźb.

Miasta Majów nie miały na ogół murów obronnych, ale sam wybór miejsca: pagórki, wyspy lub trudna do przebycia dżungla, świadczy, że kierowano się jego znaczeniem strategicznym. Ruiny miasta Tulum ¹, które zwiedzam przy blaskach zachodzącego słońca, są z jednej strony chronione przez morze, z drugiej przez skały.

Bardziej jednak niż typowość miast Majów —

W istocie każde jest inne mimo pewnych określonych stylów architektonicznych i powtarzających się ele­mentów ornamentacyjnych — interesowała mnie ich strona artystyczna.

Nie ulega wątpliwości, że świątynie te i piramidy nie były budowane, aby wzbudzić w oglądających je uczucia estetyczne. Wyłącznym celem architektów i artystów dawnego Meksyku było przełożenie na ję­zyk sztuki koncepcji religijnych. Chodziło o to, aby „odbiorca", jakbyśmy dzisiaj nazwali ten lud zbie­rający się na wielkich placach, by asystować podczas odprawianego obrzędu, mógł odczuć potęgę sił nad­przyrodzonych. To, co dziś wywołuje w nas podziw i wzruszenie, miało niegdyś utwierdzić masy w prze­konaniu, że bogowie istnieją i że panują nad życiem człowieka. Kiedy Victor Segovia każe jednemu ze swo­ich współpracowników stanąć na szczycie piramidy tak, że sylwetka jego odcina się od jasnego nieba, wy­obrażam sobie uczucia, z jakimi widzowie obserwowali przesuwający się po stopniach piramidy orszak kapła­nów, wojowników i tancerzy, w maskach i pióropu­szach, i wznoszących w takt głucho brzmiących bęb­nów modły do boga deszczu, boga kukurydzy lub in­nych pomniejszych bogów.

I tu dochodzimy do pytania, jakie postawiliśmy na początku: Czy Majowie, tak jak Aztecy, składali bo­gom ofiary ludzkie? Odpowiedź brzmi: tak. Ale to „tak" wymaga dodatkowego wyjaśnienia: stwierdzono naukowo, że Majowie składali ofiary ludzkie, ale wia­domo, że po pierwsze — czynili to znacznie rzadziej niż Aztekowie, po drugie — składali je nie słońcu, ale przede wszystkim bogowi deszczu, błagając go, by ra­tował ich od suszy. We wszystkich starych religiach bogowie żądali ofiar, ale u Majów sens tych ofiar miał inny odcień; chodziło o ubłaganie bogów o ży­

zność ziemi i dobre plony, a nie, jak u Azteków,

o utrzymanie słońca w stałym ruchu.

Prawdopodobnie rytuał składania ofiar ludzkich na­brał na sile, kiedy Majowie zostali podbici w X wieku n.e. przez grupy przybyłe z Płaskowyżu Centralnego. Podbój ten odbył się tak szybko, że E.J. Thompson, ■wybitny badacz cywilizacji Majów, przyrównuje go do tempa, w jakim Hitler napadł na Polskę. Grupy najeźdźców narzuciły Majom nie tylko swoją religię ź bogiem Ouetzalcóatlem na czele (u Majów zwał się on Kukulkanem), ale wywarły zdecydowany wpływ na ich architekturę i sztukę i zmusiły do przyjęcia ich wizji świata, w której krew ludzka miała za­pewnić łaski bogów. Panteon bogów czczonych przez Tolteków i inne ludy z Płaskowyżu Centralnego za­władnął wyobraźnią Majów, a piramidy i świątynie pokryły się płaskorzeźbami orłów, jaguarów i wężów, tak dobrze znanymi w sztuce tolteckiej, a później w sztuce azteckiej. Militaryzm zawładnął mało do tej pory agresywnymi Majami, a ich wielkie miasto Chi- chen-Itza¹ stało się słynnym miejscem pielgrzymek religijnych.

Do dziś zresztą ciągną do wspaniałych ruin Chi- chen-Itza tysiące turystów z całego świata. Idą mimo spiekoty obejrzeć „świętą studnię" — El Cenote Sa- grado ², do której Majowie wrzucali dary ku czci bo­ga deszczu, a nierzadko zgodnie z relacjami kronika­rzy hiszpańskich topili młode dziewczęta.

I ja idę przyjrzeć się „studni", którą natura sama wyrzeźbiła w wapiennej skale. Siadam na jej brzegu i patrzę w głąb. Sześćdziesiąt metrów średnicy i pra­wie dwadzieścia jeden metrów głębokości. Choć

w przyrodzie panuje spokój, El Cenote budzi niemiły dreszcz. Może dlatego, że nad krawędzią spaceruje złowieszczo czarny kot, a może dlatego, że nic nie mąci ciszy, że łatwo sobie odtworzyć pochód kapła­nów schodzących ze Świątyni Wojowników, niosących bogate dary. A patrząc na kobiety, które na Jukata- nie nadal ubierają się w pokryte haftem białe suknie, wyobrazić sobie dziewczęta, które za chwilę znikną w tej czarnej głębinie. Tak błagano bogów o deszcz, odwrócenie klęski suszy lub zarazy... Wokół El Cenote Sagrado krążyło wiele legend i aby sprawdzić, co było legendą, a co prawdą, przebadano zawartość studni.

Pierwszym» który zbadał dno tej studni, był pod ko­niec XIX wieku amerykański konsul Edward Thom­pson, który wydobył przy pomocy nurków figurki z jadeitu» złote i miedziane krążki, kulki żywiczne, wisiorki i... szkielety ludzkie, przeważnie dzieci oraz kilku kobiet i mężczyzn. W latach siedemdziesiątych badania przeprowadzone zostały przez naukowców meksykańskich pod kierunkiem archeologa Romana Pińa Chan. Wystawa, jaką urządzono w Muzeum An­tropologii z wydobytych ze świętej studni przedmio­tów, utwierdziła raz jeszcze naukowców w przekona­niu, że dawni Majowie wrzucali tutaj nie tylko złote i miedziane krążki, ale także i ludzi.

I jeszcze jedno pytanie: dlaczego zginęła kultura Majów?

Ale i na to pytanie trudno dać jednoznaczną i jasną odpowiedź. Istnieje kilka teorii na temat przyczyn upadku tego wielkiego narodu. Jedna z nich głosi, że najazdy ludów barbarzyńskich z Płaskowyżu Central­nego były pośrednim ogniwem, które przyczyniło się do już rozpoczętej dekadencji Majów. Inna twierdzi» że prymitywna metoda karczowania uprzednio palo­nych lasów wyjaławiała ziemie do tego stopnia» że po

paru latach nie nadawały się więcej do uprawy. Te­orie te dziś uczeni podają w wątpliwość. Inni badacze, wychodząc z założenia» że osią życia Majów była re- ligia, twierdzili, że społeczeństwo to widziało w życiu na ziemi odbicie porządku kosmicznego» w którym wszystko było doskonałe. Ten doskonały porządek miał zostać zakłócony przez inwazje szczepów barba­rzyńskich około IX wieku» co miało przyczynić się do ich upadku. Według tej teorii rozwój Majów był wy­nikiem ich wysokiego poziomu życia duchowego, a ich upadek rezultatem narzuconych im przez najeźdźców koncepcji.

Uczeni, opierający się na teoriach materialistycz- nych, kreślą jednak inny obraz upadku Majów. Według nich Majowie nie tylko nie byli narodem szczęśliwym, ale byli narodem wyzyskiwanym i ciemiężonym przez klasę rządzącą. Musieli płacić haracz w formie pracy na roli tym, którzy byli pośrednikami między nimi a bogami. Od bogów bowiem zależały pomyślne zbio­ry. „Pośrednikami" była klasa rządząca, kapłani i ksią­żęta, posiadający znajomość astronomii, pozwalającą przewidzieć zmiany atmosferyczne, susze i deszcze. Ta właśnie wiedza, stojąca na tak wysokim poziomie, po­zwalała utrzymywać w stałym strachu cały lud zmu­szając go do budowy wielkich ośrodków religijnych i do pracy na roli w charakterze bezpłatnych najem­ników. Najprawdopodobniej — a to wykażą nowe ba­dania zakrojone na szeroką skalę — masy chłopskie, zmuszone do budowania piramid i świątyń, chronienia tych budowli przed żarłocznością dżungli i do płace­nia haraczu w formie pracy na roli, w pewnym mo­mencie odmówiły posłuszeństwa.

Siłą napędową, zmuszającą Majów do wykonywania tych prac, była więc mistyczna wiara, że należy czcić bogów dających pożywienie człowiekowi: boga desz-

czu i boga kukurydzy. Kukurydza dla Majów była da- 1 rem bogów, których stale trzeba było błagać o deszcz, 1 by susza nie zniszczyła plonów. Kukurydza utożsami- 1 ła się z istotą żywą, której należało dawać dowody czci i miłości. Tak jak egipski Ozyrys, bóg życia ! i zmian w przyrodzie, rodził się na nowo każdego ro­ku, tak młody bóg kukurydzy odradzał się dzięki słoń­cu i deszczowi. „Każdy Indianin Maja — pisze E. J. Thompson — wznosił w swoim sercu specjalną ka­pliczkę, w której czcił kukurydzę”. I dzisiaj, po czte­rystu pięćdziesięciu latach panowania chrześcijań­stwa, chłop mówiąc o kukurydzy używa zwrotów peł­nych rewerencji, a podczas obrządków rytualnych nazywa ją „waszą wysokością".

Ten dziwny dla nas stosunek do rośliny staje się zrozumiały w warunkach klimatycznych, w jakich ży­ją Majowie; jeszcze dzisiaj 80 procent całego wyży­wienia chłopa stanowi kukurydza. Od niej zależy ca­ły jego byt i byt jego rodziny, pomyślność lub głód.

I jeszcze dziś przed rozpoczęciem siewów chłopi wy­chodzą o brzasku na pole, aby na jego środku zakopać trochę ziarna w formie krzyża. Wygłaszają przy tym błagalną modlitwę do „boga wzgórz, boga dolin, boga świętego”, aby „zwrócił im wszystko to, co tu sieje... by czuwał nad tym... by nic się tu nie stało od chwili siewu do chwili zbiorów”. I jeszcze dziś odbywają się uroczystości ku czci bogów deszczu, w których udział biorą wszyscy mieszkańcy wiosek.

Jeżeli piszę o zachowanych do tej pory obrzędach, muszę zaznaczyć, że ich nasilenie jest bardzo różne zależnie od tego, gdzie dana grupa Majów mieszka, od klimatu i położenia geograficznego, a przede wszyst­kim od wpływów, jakie na każdą z tych grup ma cy­wilizacja miejska.

Antropolog Alfonso Villa Rojas opowiadał mi, że

przed dwudziestu laty prowadził badania w wiosce X-Cacal w Quintana Roo. Kiedy wrócił do niej nie­dawno, dowiedział się, że Instytut do Spraw Indiań­skich zaproponował zbudowanie nowej szkoły w wios­ce, ale Indianie tego daru nie przyjęli, motywując od­mowę tym, że zaprojektowany budynek „nie był do­statecznie miejski". A przecież w wiosce X-Cacal stoi do dnia dzisiejszego „mówiący" krzyż, który objawia swą wolę szamanom w tajemnicy przed pozostałą lud­nością. Podczas gdy stare pokolenie tkwi jeszcze głę­boko w mrokach dawnej wiary, młodzież zbliża się szybkim krokiem do cywilizacji miejskiej. Ale by te różnice pokoleniowe się wyrównały, trzeba — według profesora Villa Rojasa —- co najmniej trzech wieków.

Mieszkańcy Jukatanu nazywają siebie nie Meksy­kanami, ale „Yucatecos”, a kraj swój „Mayab", co znaczy: kraj jeleni i bażantów. Podbity ostatecznie przez Hiszpanów Juka tan w 1546 roku bronił się, jak mógł» przed wpływami hiszpańskimi. To niezwykle silne poczucie niezawisłości dawało wielokrotnie znać

0 sobie w postaci powstań indiańskich. Cały wiek XVI to okres buntu o większym lub mniejszym nasileniu.

Trzysta lat współżycia nie tylko nie zbliżyło zwy­cięzców i zwyciężonych, ale ogień nienawiści wciąż wzrastał, by raz jeszcze wybuchnąć w 1847 roku słyn­ną „wojną kast". W wojnie tej zginęło z obydwóch stron przeszło dwieście tysięcy Indian i białych.

Mimo wielowiekowego współżycia różnice w spo­sobie bycia Metysów i Majów są dalej widoczne, zwłaszcza im bardziej w głąb półwyspu udaje się po­dróżnik. O ile w głównych ośrodkach miejskich prze­waża już kultura zachodnia, to w wioskach życie kon­centruje się nadal wokół pola, kukurydzy, deszczu

1 suszy. Dopiero kiedy w życie to zaczyna się wdzie­rać współczesna kultura techniczna, rozluźniają się

związki, które łączą Indianina z jego społeczeństwem, i jego religijność traci na nasileniu.

Głową rodziny wśród Majów, dzisiaj tak jak daw­niej, jest mężczyzna, a w razie śmierci ojca miejsce jego zajmuje starszy syn lub brat. Kobietom w ciąży nie wolno wychodzić na dwór podczas zaćmienia słoń­ca. Noworodek jest chrzczony w kościele, ale w czte­ry miesiące po narodzeniu chłopca (trzy dla dziew­czynki) odbywa się coś w rodzaju chrztu tubylczego tzw. hetzmek, polegającego na tym, że po raz pierw­szy sadowi się dziecko na biodrze matki. W ten spo­sób — a nie na plecach — będzie je nosiła, póki nie zacznie samo chodzić.

Majowie żenią się wcześnie. Na ogół rodzice wy­bierają dla syna narzeczoną i składają trzykrotną wi­zytę rodzicom panny młodej. Najważniejszą sprawą przed zawarciem małżeństwa jest omówienie posagu, który wręczyć ma narzeczonej kandydat na męża, oraz ustalenie okresu pracy na polu przyszłego teścia. Slub odbywa się zazwyczaj w kościele, w dniach, kie­dy zjawia się ksiądz. U Majów cudzołóstwo jest suro­wo karane. Obyczaj zabrania, aby wdowiec żenił się z młodą dziewczyną. Nie wolno mu również poślubić siostry zmarłej żony. Rozwód nie jest w ogóle znany.

Wszędzie spotyka się kobiety ubrane w ten sam sposób: długie białe bluzy — koszule huipil bogato haftowane w kolorowe kwiaty. Wszystkie czeszą się tak samo: ściągnięte do tyłu włosy upinają na górze w mały kok. Moda miejska dociera tu o wiele wol­niej niż w innych częściach kraju, a na ten konser­watyzm ma na pewno wpływ gorący klimat.

Zatrzymałam się dość długo na opisach dawnej kul­tury Majów i opisie niektórych tradycji, które żywe przetrwały. A z czego żyją i czym się trudnią w tej chwili Majowie? O ile kukurydza, czarna fasola i dy­

nia stanowią bazę wyżywienia» to praca na polu sizalu (henequén) stanowi bazę gospodarki dla półwyspu.

Historia sizalu zaczyna się w mrokach mitologii, kiedy najwyższy kapłan i znawca ziół leczniczych Zamná udał się na poszukiwanie nowych roślin. Pod­czas wędrówki zranił sobie rękę nieznaną rośliną. Je­den z jego sług ściął ją i żeby ją „ukarać", zaczął ją tłuc kamieniem. Ku zdziwieniu kapłana, spod zdartej powłoki ukazał się pęk długich białych nici. Zamná miał wtedy rzec do swoich uczniów: „Dzięki skalecze­niu objawiła się nam roślina, która przyniesie wielki pożytek narodowi Majów". Przepowiednia Zamny oka­zała się prawdziwa tylko w połowie. Po wspomnianej już „wojnie kast" w 1847 roku większa część tery­torium półwyspu została zdewastowana, a ilość lud­ności znacznie spadła. Sizal stał się wtedy ratunkiem zarówno dla Indian, jak dla Metysów; Indianie zna­leźli pracę, Metysi — źródło dochodu. Skręcano po­wrozy, tkano worki. Eksport szedł całą parą. Metysi mogli uratować tragiczną sytuację gospodarczą dzięki pracy Indian i zaczęli się bogacić, tak jak dawniej bo­gacili się konkwistadorzy. Rzadko która roślina jest związana z bezwzględnym wyzyskiem człowieka przez człowieka tak, jak właśnie sizal. W 1908 roku amerykański dziennikarz John Kenneth Turner pisał w swojej książce „Meksyk barbarzyński": „O ile Sy­beria jest piekłem mrozu, to Jukatan jest piekłem pło­mieni", a po dokładniejszym zwiedzeniu półwyspu do­dał: „Nie mogę uwierzyć, żeby życie na Syberii mogło być tak tragiczne jak życie na Jukatanie. Robotnicy muszą wstawać o trzeciej nad ranem i pracować do zmierzchu. Każdy robotnik musi ściąć dziennie dwa tysiące liści sizalu pod palącymi promieniami słońca, żywiąc się jedynie garścią kukurydzy i wodą. Nie mo­gę sobie przypomnieć, abym widział jakiekolwiek pole

sizalu, na którym by nie bito robotników: bito ich, 1 kiedy nie ścięli przepisanych dwóch tysięcy liści, bito I ich, kiedy liście nie były dobrze oczyszczone, bito I ich, kiedy spóźniali się do pracy". Opis kar cielesnych, I jakie podaje Kenneth Turner, nie różni się od kar cie- I leśnych niewolników w XIX wieku na południu Sta- I nów Zjednoczonych.

Dopiero w cztery lata po rewolucji 1910 roku zmie­niła się zasadniczo sytuacja Indian na Jukatanie. Znie­siono niewolnictwo, istniejące de facto, uwolniono In­dian z długów, jakie zaciągnęli na całe życie wobec hacjenderów, założono szkoły na wsi, zamknięto do­my publiczne. Podkopane zostały fundamenty pirami­dy, na dole której stał Indianin Maja, w środku bo­gaci właściciele hacjend, a na samym szczycie mię­dzynarodowi pośrednicy i kilkanaście osób rządzą­cych całą gospodarką Jukatanu.

Sizal przeżył tymczasem okres wspaniałości. Po re­wolucji i podczas dwóch wojen światowych zapotrze­bowanie na to włókno było ogromne. Znikły wielkie hacjendy i pola agaw przeszły w większości pod za­rząd kooperatyw. Ale mimo że sytuacja chłopów in­diańskich znacznie się polepszyła na Jukatanie, jest ona i dziś niezwykle trudna. Nic bowiem nie może zmienić klimatu ani palących promieni słońca. Nie można też zmienić cen światowych ani tego, że sizal jest coraz bardziej wypierany przez materiały synte­tyczne i że rynek zagraniczny na ten artykuł coraz bardziej się zawęża.

Film, jaki miałam okazję oglądać na zamkniętym seansie, pokazywał trudne życie na plantacjach sizalu.

Co prawda dziś nie grozi Majom wymarcie na skutek głodu (historia Majów notuje wiele okresów głodu, które dziesiątkowały ludność), ale w niektórych wio­

skach awitaminoza i alkoholizm są klęskami nagmin­nymi.

Przed Jukatanem, tak jak przed całym Meksykiem, stoi wiele problemów do rozwiązania. Majowie mają jeszcze jeden dodatkowy: muszą stworzyć nowe źró­dła pracy, nowy przemysł w miejsce tradycyjnej uprawy sizalu.

Jeżeli okażą się nawet częściowo prawdziwe prog­nostyki antropologa Villa Rojasa, że język i zwyczaje Majów utrzymają się jeszcze co najmniej trzy wieki, to w ogólnej, coraz bardziej dążącej do ujednolicenia się kulturze meksykańskiej jeszcze przez długie dzie­siątki lat będzie można odróżnić mieszkańca Jukatanu czy Quintana Roo od pozostałych obywateli Meksyku.

W KOBIETACH

Fulano, Mengano, Zutano to meksykańscy Iksińscy. Tak jak Kowalscy, Fulano i inni bywają bohaterami opowiastek, anegdot, w których nieważne są cechy osobowe, lecz typowość sytuacji i zachowania.

Pani Fulano stanie się tutaj synonimem przeciętnej przedstawicielki klas średnich.

Między panią Fulano a kobietą z ludu lub kobietą wykształconą i pracującą zawodowo istnieją wielkie różnice. Każda z nich należy do innego czasu. Kobieta z dalekiej wsi tkwi nadal w realiach minionych wie­ków. Kobieta wykształcona i aktywna zawodowo ma wzrok skierowany ku czasowi przyszłemu, bierze bo­wiem czynny udział w przemianach, jakie zachodzą w Meksyku. Pani Fulano zaś żyje w świecie teraźniej­szym i nade wszystko pragnie korzystać ze wszystkich dobrodziejstw, jakie jej daje współczesna cywilizacja oraz pieniądze — współczesna miara wartości.

Państwo Fulano mieszkają w mieście. Oto ich dane. Należą do klasy średniej, klasy, która obecnie wzrasta liczebnie w szybkim tempie przede wszystkim w związku z rozwojem ekonomicznym kraju, z roz­budowującym się aparatem administracji państwo­wej i gospodarczej, z demokratyzacją oświaty.

Meksykańscy Kowalscy, państwo Fulano, mieszkają najchętniej we własnym domu z ogrodem, a wskaźni-

kiem ich statusu społecznego jest wielkość i wyposa­żenie tego domu, marka i rocznik samochodu, okaza­łość ogrodu oraz prestiż dzielnicy. Szczeble kariery za­wodowej, powodzenie w interesach, awanse w karierze politycznej znaczone są przeprowadzkami do coraz bardziej ekskluzywnej dzielnicy i budową coraz więk­szych i bardziej okazałych willi.

Średnio zamożni Fulano kupują apartament w wie­lorodzinnym bloku, zaś bogaci Fulano posiadają wie­lohektarowy ogród, otoczony wysokim murem, który go odgradza od życia ulicy i oka sąsiadów. W ogro­dzie jest duży ogrzewany basen, a w domu przy każ­dej sypialni wyłożona marmurem łazienka. Ceniony jest marmur włoski, za to w salonie dobrze są widzia­ne kryształy czeskie, niemieckie czy polskie. Reszta zależy od potrzeb i gustów indywidualnych.

Bogaty Fulano posiada ponadto analogiczny dom w miejscowości wypoczynkowej. Nierzadko też po­siada tzw. casa chica, co dosłownie znaczy „mały do- mek", a naprawdę jest domem lub apartamentem, któ­ry zajmuje jego kobieta pozamałżeńska.

Państwo Fulano, niezależnie od tego, czy są tylko zamożni czy wręcz bogaci, posiadają 6—8 dzieci. Nie­dawno przeprowadzona ankieta na temat rodziny wy­kazała, że 41 procent kobiet i 37 procent mężczyzn uważa rodzinę z czworgiem dzieci za nieliczną.

Pani domu nie pracuje zarobkowo. Jej edukacja za­kończyła się na poziomie szkoły średniej: jeśli nawet rozpoczęła jakieś studia wyższe, to przerwała je w mo­mencie zamążpójścia. Wyższe uczelnie służą jeszcze często pannom z mieszczańskich domów jako miejsce zawierania znajomości i szukania mężów, choć minęły czasy, które opisywała w połowie ubiegłego wieku markiza Frances Erskine Calderon de la Barca w swo­jej słynnej książce pt. „Życie w Meksyku". „Zapyta-

łam — pisze żona hiszpańskiego ambasadora — przed paroma dniami pewną panią, czy córka jej chodzi do szkoły. Niech Bóg broni — odpowiedziała — czy nie widzi pani, te ona skończyła już 12 lat?"

Dzień pani Fulano jest ogromnie pracowity. Przede wszystkim jest szoferem rodziny. Do niej należy roz­wożenie dzieci do szkół, ona też najczęściej czyni za­kupy. Mimo że sklepy samoobsługowe, tzw. supermer­cados, są w Meksyku znakomicie zaopatrzone, to jed­nak panie lubią kupować jarzyny i owoce, mięso i ry­by na targowiskach, z których największe i najtańsze znajduje się daleko od dzielnic rezydencjalnych. Pod wielki rynek zajeżdżają eleganckie limuzyny, w któ­rych siedzą dwie kobiety: pani domu przy kierownicy, a z tyłu młoda służącai tzw. muchachaubrana w bia­ły fartuszek.

Przed południem pani Fulano odbywa kilkanaście rozmów telefonicznych z członkami bliższej lub dal­szej rodziny i z przyjaciółkami. Jeżeli się zważy, że przeciętna rodzina meksykańska liczy 6—8 osób, oznacza to, że nasza bohaterka posiada co najmniej siedmiu wujków i tyleż ciotek, około trzech tuzinów kuzynów i kuzynek, wiele z nich także zamężnych i żonatych, że tyle samo krewnych zdobyła wycho­dząc za mąż, że posiada co najmniej kilkoro dzieci chrzestnych i kilka par rodziców chrzestnych swoich dzieci. Oznacza to także, że na większość dni w roku przypadają czyjeś urodziny, imieniny, zaręczyny, za­ślubiny, choroba, wypadek, pogrzeb czy inne nie­szczęścia, co znakomicie wypełnia czas pani Fulano. W porannych rozmowach telefonicznych następuje więc wymiana informacji rodzinnych, składanie lub przyjmowanie życzeń, kondolencji, omówienie kolej­nej fiesty, uzgodnienie spotkań i wzajemnych usług.

Do kobiety bowiem należy przede wszystkim utrzy­manie więzi rodzinnej. Czyni to przez wymianę infor­macji, zakup okolicznościowych prezentów, świadcze­nie najprzeróżniejszych usług, składanie wizyt i przyj­mowanie u siebie.

W godzinie posiłku małżonkowie wymieniają infor­macje o życiu rodzinnym i zawodowym, choć pan Fu- lano coraz częściej nie wraca do domu na obiad, tyl­ko jada na mieście.

W przeciwieństwie do małodzietnych rodzin pol­skich, wielodzietne rodziny meksykańskie dzielą swój czas i uwagę jednocześnie na dzieci w pieluchach, dzieci uczące się w szkole, dzieci na wydaniu lub zgo­ła posiadające już własne rodziny. Pani Fulano musi więc po południu odwieźć Carlita na lekcję angiel­skiego, Pepita na imieniny kuzyna oraz zadzwonić do któregoś z bratanków z prośbą, aby towarzyszył jej córce Łupicie wybierającej się na prywatkę ze swoim narzeczonym. Do braci i kuzynów w rodzinach mek­sykańskich należy bowiem piecza nad cnotą dziew­cząt.

Późnym wieczorem zaczyna się życie towarzyskie. Obchodzi się imieniny, urodziny, rocznice ślubu, Dzień Matki, Dzień Ojca... Ukrytym celem jest otrzymywanie podarków, którymi z kolei przy podobnych okazjach zasypuje się bliższych znajomych i przyjaciół. Im za­możniejsza rodzina mieszczańska, tym gorsze w guś­cie są prezenty. Na niezliczonych uroczystościach zy­skują oczywiście przede wszystkim obroty handlowe sklepów.

Tak więc witryny sklepów i fasady domów towaro­wych mogą co parę dni zmienić dekorację. Raz są udekorowane na Dzień Matki, kiedy indziej na Dzień Ojca, Dzień Dziecka itd. „Uczyń szczęśliwą Twoją matkę perfumami — Kwitnąca jabłoń". „Tylko w szlaf­

roku firmy... Twój ojciec będzie wyglądał młodzień­czo”. Istny szał prezentów następuje w okresie Boże­go Narodzenia, kiedy wszyscy wszystkim kupują pre­zenty. Ministrowie prezydentowi, podwładni dyrekto­rom, urzędnicy szefom, panie służącym, dzieci nauczy­cielom itd., itd. W dniu święta policji drogowej kie­rowcy samochodów zatrzymują się na skrzyżowaniach, by solenizantom kierującym ruchem złożyć prezent w postaci... butelki alkoholu. Ilość butelek świadczy

o sympatii, jaką cieszy się policjant.

W życie towarzyskie wprowadza się pannę Fulano, gdy kończy lat piętnaście. O ile w mieście uroczystość ta przeradza się w mniej lub bardziej huczny bal, to w sferach uboższych, zwłaszcza na prowincji, ma ona wciąż charakter zbliżony do obrzędu, w czasie które­go bohaterka obowiązkowo ubrana w długą białą suk­nię tańczy ze swym ojcem pierwszy taniec. Czynią to oboje śmiertelnie poważni pod wzrokiem wzruszonej rodziny i przyjaciół.

Pani Fulano w jej życiu rodzinnym towarzyszy służ­ba. Posiadanie służby domowej jest jednym z elemen­tów, który odróżnia klasę średnią od klasy ubogich. Służąca jest pierwszym „sprawunkiem" rodziny, kiedy z nędznych warunków awansuje do klasy średniej. Ilość i jakość służby domowej jest jednym z głów­nych wskaźników statusu rodziny Fulano. Przez wieki panowania hiszpańskiego i dyktatury Porfiria Diaza, kiedy przemysł był słabo rozwinięty, pójście na służbę było jedyną drogą prowadzącą ze wsi do miasta. Dzi­siaj jest dla wielu dziewcząt pierwszym zajęciem, jakie znajdują w mieście.

W ostatnich latach wraz z gwałtownym rozwojem przemysłu powstają jednak kłopoty ze znalezieniem kandydatek do domowych usług. Muchacha jest ele­mentem płynnym i jako taki powoduje stały ból gło­

wy pani Fulano i stanowi nieodmienny temat jej po­rannych rozmów telefonicznych. Muchacha, oszoło­miona bowiem miastem, domem, telewizorem» elektro­luksem, telefonem, najnowszym modelem kuchni, mi­kserem, baterią naczyń i kryształami, traci szybko równowagę i zaczyna gwałtownie tęsknić do mamusi i rodzeństwa pozostawionych na wsi. Pierwszej nie­dzieli, kiedy nadarza się sposobność, opuszcza cichut­ko dom państwa Fulano nie zabierając ze sobą nawet swojego mizernego dobytku. Po jakimś czasie zjawia się brat lub narzeczony dziewczyny po jej rzeczy, któ­re pani domu oddaje z ulgą, bo musi mieć miejsce na rzeczy następnej dziewczyny, która najpewniej opuści ją w podobny sposób.

Bardziej trwałym elementem są opuszczone matki, które najmują się do pracy nie rozstając się ze swoimi dziećmi. W wielu domach „państwo" zgadzają się na obecność dzieci, nierzadko otaczają je opieką, z cza­sem posyłają do szkół i ubierają w zamian za drobne usługi.

Pani Fulano wypełnia swoje kobiece funkcje zwią­zane z żywieniem rodziny, prowadzeniem domu i wy­chowywaniem dzieci przy pomocy służby i wielkich udogodnień cywilizacji. Najlepsze firmy meksykańskie i zagraniczne takie jak Sears, Woolworth, Liverpool, Palacio de Hierro i inne prześcigają się w składaniu jej swych ofert dotyczących przedmiotów domowego użytku oraz usług. Na telefoniczne wezwanie otrzyma natychmiast ekipę, która dokona sprzątania, mycia szyb, wymiany tapicerki, upięcia firanek, przyrządze­nia wystawnej kolacji itp. Trzeba tylko wybrać, uzgod­nić cenę i... zapłacić.

Obowiązki kobiety z warstw ubogich są właściwie takie same: na nich spoczywa ciężar wychowania

dzieci i żywienia rodziny z tą różnicą, że funkcje wy­konuje sama, własnym fizycznym wysiłkiem.

Kobieta z ludu spędza długie lata swojego życia z niemowlęciem przytwierdzonym za pomocą szala do pleców. Tak pracuje w polu, przemierza górskie ścież­ki idąc na miejski targ, tak wykonuje domowe czyn­ności. Dziecko „zsiada" z pleców matki, gdy zjawia się następne, młodsze. Wtedy, jeśli ma szczęście, prze­chodzi pod opiekę starszej siostrzyczki. Teraz z kolei ona dźwiga je na swoich wątłych jeszcze plecach. W szkołach wiejskich nierzadko widuje się sześciolet­nie uczennice opiekujące się młodszym rodzeństwem. W ten sposób przygotowują się już do macierzyństwa.

Opieka nad dzieckiem, zarówno chłopcem, jak dziewczynką, jest domeną wyłącznie kobiety. Dopiero gdy syn jest w stanie pomóc ojcu w pracach w polu, wyzwala się spod opieki matki. Mężczyźni znakomitą większość czasu przebywają poza domem. Na wsi w okresach robót rolnych wychodzą na całe dnie na własne pola, w pozostałych miesiącach roku najmują się do prac na odległych plantacjach czy w fabrykach jako robotnicy sezonowi. Ale nawet wtedy, kiedy jest w domu, mężczyzna zachowuje dystans w stosunku do pozostałych członków rodziny, nie „spoufala się" z ni­mi, czyni wszystko, aby nie narażać na szwank re­spektu, którym powinien być otoczony. Trzyma się z dala od bieżących spraw rodziny. Interweniuje w wychowaniu jedynie w przypadkach bardzo dra­stycznych. Wtedy wymierza dotkliwe kary. Matka ucieka się więc do ojca w rzadkich sytuacjach, a za­zwyczaj kryje przed nim drobniejsze przewinienia dzieci. Ojciec powinien bowiem mieć w domu maksy­malny spokój. Mężczyzna zresztą zapewnia sobie ten spokój często po prostu opuszczając kobietę i potom­stwo.

Opuszczone matki są poważnym problemem społecz­nym Meksyku. Mają nawet nazwę ogólną: Marie. Wi­duje się je często na ulicach stolicy. Na plecach mają dziecko otulone w szal. Przybywają do miasta w po­szukiwaniu pracy lub pomocy. Siadają na miejskich trawnikach wraz z dzieckiem i ofiarują przechodniom gumę do żucia, fistaszki, owoce itp. Obecnie specjalny departament rady miejskiej organizuje dla nich kursy nauki rzemiosła. Niektóre z nich znajdują z czasem pracę w fabrykach, inne powracają na wieś, nierzad­ko z dodatkowym potomstwem.

Większą część swojego dnia kobieta wiejska po­święcić musi na wyrób placków z ziarna kukurydzy. Tortille są podstawowym pożywieniem rodziny, a pro­ces ich przygotowania ciężki i niezwykle pracochłon­ny. Obejmuje miażdżenie ziaren kukurydzy, wygnia­tanie masy na ciasto, wyklepywanie cienkich placków i opiekanie ich na chwilę przed spożyciem. Placki zja­da się bowiem ciepłe. Proces przyrządzania placków i technologia tej pracy w niektórych miejscowościach jest nadal taka sama jak przed przybyciem Korteza.

Podstawowym elementem wyposażenia kuchennego większości rodzin meksykańskich jest metate, podłuż­na, płaska płyta kamienna na kamiennej nóżce, na której rozgniata się ziarno i wyrabia masę na placki. Podobnego naczynia używa się do miażdżenia owo­ców chile i ziaren ajonjolí¹ dla przyrządzania ostrej zaprawy do tortilli.

Czynność tę wykonują kobiety w pozycji klęczącej, w takiej samej, w jakiej zostały upamiętnione w pre- kortezjańskich księgach malowanych, tzw. kodeksach. W podobnej pozycji, co przed wiekami, w przysiadzie na piętach tkają płótno na warsztatach identycznych z tymi, na których tkały przed wiekami kobiety aztec­

kie. Większość czynności domowych na wsi wykonu­ją w tych pozycjach.

Pierwsze placki w miesiącach prac polowych muszą być gotowe o piątej rano, gdy mężczyźni wychodzą do pracy. Następną porcję przyrządza się dla dzieci. I tak przez cały dzień: albo się ugniata, albo się ucie­ra, albo piecze... aż do późnego wieczora. Dźwięk kle­pania placków jest charakterystycznym odgłosem meksykańskiej wsi. Wprawiają się w tym zajęciu „kobiety" już w wieku pięciu czy sześciu lat.

Największą rewolucją w życiu kobiety wiejskiej i całej rodziny stały się elektryczne maszyny do mie­lenia ziarna, które obecnie coraz częściej można za­uważyć w meksykańskich wsiach. Do najbardziej od­dalonych docierają już młynki ręczne, w których miele się ziarno, a na metate dokonuje się już ostatecznego wyrobienia ciasta. Oto „postęp techniczny", który przynosi wyzwolenie kobiecie wiejskiej. W zaoszczę­dzonym w ten sposób czasie kobieta jest w stanie pod­jąć się pewnych prac, które tradycyjnie należały do zakresu prac męskich, albowiem wymagają kontak­tów ze światem zewnętrznym. Coraz śmielej wychodzi na rynek z produktami własnego gospodarstwa.

Mężczyźni starają się chronić ustalony porządek rzeczy, który zapewnia im panowanie nad płcią prze­ciwną. Od żony wymagają absolutnego posłuszeństwa i pokory, aż do znoszenia bez skargi jego przemocy fizycznej. W systemie tradycyjnych wierzeń istnieje przekonanie, że kobieta pokrzywdzona w zemś­cie za pobicie i upokorzenie może mężowi „za­dać urok”, dając mu do wypicia napój z ziela tolo- ache^t, po którym mężczyzna głupieje i traci swą mę­ską moc. Widomym znakiem takiego uroku jest to,

że nie może już panować nad swoją małżonką i prze­chodzi, jakbyśmy to powiedzieli po polsku, „pod pan­tofel". Napój toloache posiada swą moc jedynie wte­dy, gdy zaparzony jest przez kobiety. Kuracji męż­czyzny może się podjąć także wyłącznie kobieta, jego matka lub siostra.

Bardziej jednak niż wywar z czarodziejskiego ziela kobiecie przychodzi z pomocą elektryczny młyn, roz­szerzający się system dróg, komunikacja autobusowa oraz łatwiejszy dostęp do towarów przemysłowych. Kobiety, tam gdzie to jest możliwe, rozszerzają hodo­wlę kur i uprawę warzyw, które wynoszą na rynek, aby w ten sposób zdobyć pewną niezależność finanso­wą i podnieść dochody rodziny. Mężczyźni zaś znaj­dują się w konflikcie między satysfakcją, jaką daje władza absolutna w domu, a wygodami, jakie dają wyższe dochody rodziny.

Rozczarowanie małżeństwem jest udziałem więk-_N szóści meksykańskich kobiet niezależnie od warstw społecznych.

Pani Fulano — powróćmy do naszej głównej boha­terki — kiedy rozmawia o miłości, skarży się, że jest źle kochana. Meksykanin jest najcudowniejszym na­rzeczonym — powiada — i najgorszym mężem. Tak długo, jak stara się o względy narzeczonej, zasypuje ją prezentami, zaprasza na kolacje i dansingi. Przy­chodzi nawet punktualnie na spotkania, a punktual­ność nie jest mocną stroną Meksykanów. Jest zazdro­sny i chętnie zamknąłby swą ukochaną na cztery spu­sty. Podczas okresu narzeczeńskiego posyła swojej bogdance przed dom śpiewaków i grajków, mariachis, których serenady mają oddać jego miłosne uczucie. I podczas gdy młodzieniec w dobrym zdrowiu i hu­morze popija sobie piwo z kolegami, zawodowi pie­śniarze opowiadają o jego mękach miłosnych i zapew-

niają dziewczynę, że jeśli zostanie odrzucony, pęknie mu serce-corazón (bez tego słowa nie ma bowiem żad­nej miłosnej piosenki).

Parę miesięcy po ślubie pan Fulano pod pretekstem spotkań handlowych coraz częściej wychodzi z przy­jaciółmi i wraca późno do domu.

Poczytny tygodnik „Revista de las revistas" ogłosił niedawno wyniki ankiety na temat „Czy Meksykanin umie kochać?" Sześć znanych aktorek odpowiedziało kategorycznie: „nie". „Meksykanin jest zazdrosny, władczy, cierpi na kompleks niższości. Meksykanin oszukuje kobietę, kłamie, prawie nigdy nie jest na­prawdę zakochany, bo nie wie, co to jest miłość. Mek­sykanin boi się prawdziwej miłości i woli być macho".

Pan Fulano jest z natury i z dziedzictwa poligami- stą. Ceremonia ślubna Azteków polegała na związaniu krańca bluzki narzeczonej z koszulą narzeczonego i ten supeł miał ich związać na zawsze. Na zawszer ale niekoniecznie z jedną kobietą. Ilość kobiet, jakimi dysponował mężczyzna, zależała od jego statusu, a Moctezuma II miał podobno sto żon. Również w ro­dzinie hiszpańskiej kobieta zajmowała podrzędne miejsce.

Meksykanin wymaga od kandydatki na żonę, aby była skromna, posłuszna, wierna, a przede wszystkim abnegada, czyli by poświęcała się bez granic mężowi i dzieciom. Do ślubu dojść musi jako dziewica. Jeśliby popełniła nieostrożność i uległa narzeczonemu, to naj­prawdopodobniej zostanie przez niego porzucona, al­bowiem kobieta „łatwa" nie nadaje się na małżonkę. Jest to zgodne zarówno z surowymi nakazami kato­lickimi, jak i dawną tradycją aztecką. W starych do­kumentach zachowało się piękne przemówienie, jakie rodzice azteccy wygłaszali do dziewczyny w przed- I dzień jej ślubu: „Gołąbko moja — mówi matka — dro­

gocenny naszyjniku, wspaniałe pióro ptaka ąuetzala, nie rozglądaj się na prawo i lewo... nie szukaj twego towarzysza tak, jak się szuka rzeczy na rynku, nie patrz na niego bez przerwy, pohamuj swe żądze... a także nie daj okazji, by mogli cię poznać dwaj lub trzej mężczyźni, by na nich padł twój wzrok... Jakim­kolwiek by nie był twój towarzysz, z nim razem bę­dziesz musiała przejść przez życie..."

I tak też było przez długie wieki. Jakimkolwiek nie był ten towarzysz, z nim przechodziła przez życie, swą miłość zawiedzioną przenosząc na dzieci, a najmocniej na pierworodnego syna. Dopiero w czasie rewolucji ukazało się prawo legalizujące rozwód. Dla większości kobiet z klas średnich, wychowanych w rygoryzmie katolickim, rozwód jest nadal nie do pomyślenia.

Ceremoniał ślubny w miastach zaczyna się na długo przed samą uroczystością. Zaproszenia wysyła się wszem i wobec, zamawia fotografa, który upamiętnia wszystkie ważniejsze momenty przedślubnego, a póź­niej ślubnego rytuału. W prasie ukazują się wzmianki, zdjęcia narzeczonej w otoczeniu rodziców, przyjació­łek, u boku narzeczonego. W sferach bogatszej bur- żuazji urządza się wzorowany na amerykańskim zwy­czaju tzw. „shower". W gazetach wymienia się wszyst­kie prezenty, jakie otrzymała panna młoda: auta, lo­dówki, pralki, miksery, telewizory, serwisy, lampy oraz tysiące rzeczy bezużytecznych, które potem za­gracają mieszkanie. Średnia burżuazja ogranicza się do umieszczenia w prasie zdjęć oblubieńców. Istnieją także „baby showers", które urządza młoda matka oczekująca potomka. Gazety informują wtedy cieka­wych czytelników, ile ręcznie haftowanych kaftani­ków, pluszowych niedźwiadków, smoczków i plasty­kowych kaczek Donaldów otrzymał przyszły obywatel.

Małżeństwo zawiera kobieta na ogół przed dwu­

dziestym rokiem życia, choć ostatnio granica ta prze­suwa się nieco w górę w ośrodkach miejskich. Na wsi dziewczęta zawierają małżeństwo znacznie wcześniej. Mężczyzna żeni się w wieku 22—27 lat. Mimo że w Meksyku obowiązuje jedynie ślub cywilny, panna młoda czułaby się niepewna trwałości takiego związ­ku, o ile by nie dopełniła go uroczystość w kościele.

W podróż poślubną jeździ się zależnie od finansów. W dobrym tonie jest wśród bogatej burżuazji odbyć podróż do Europy, a przy okazji zdobyć błogosławień­stwo papieża. Najczęściej jednak państwo młodzi uda­ją się do meksykańskiego Neapolu, czyli Acapulco nad Pacyfikiem.

Katolicki rygoryzm związany z zawieraniem mał­żeństwa charakterystyczny jest jednak tylko dla klas średnich i wyższych. Na wsiach i wśród biednych warstw miejskich panuje duża swoboda w kojarzeniu się par i zrywaniu związków. Większość par mieszka­jących w ubogich dzielnicach stolicy nie legalizuje swego związku ani w drodze ślubu kościelnego, ani cywilnego. W niektórych stanach Meksyku ilość dzie­ci nieślubnych przewyższa ilość dzieci zrodzonych z prawego łoża. W 1973 roku zarejestrowano 2 milio­ny dzieci nieślubnych, z których jednak większość po­chodziła z trwałych, acz nie zarejestrowanych związ­ków. Na wsi śluby odbywają się zbiorowo, wtedy gdy przyjeżdża ksiądz, co w większości wypadków osiedli zdarza się rzadko.

W środowiskach intelektualnych, w których kobieta dorównuje wykształceniem swemu partnerowi, a śmia­łością przekonań i zachowania często go przewyższa, sztywne rygory katolicyzmu i mieszczańskiej etyki przestają coraz częściej obowiązywać.

Miarą popularności w Meksyku jest nazywanie wy­bitnych osobistości po imieniu. O wielu kobietach mó­

wi się i pisze wymieniając tylko ich imiona, nawet gdy mowa o kimś z ubiegłych stuleci.

Kiedy mówi się: Sor Juana, wiadomo, że chodzi

o wspaniałą poetkę z XVII wieku (1651—1695), której pełne nazwisko brzmi Juana Inśs de Asbaje, a imię zakonne Juana Ines de la Cruz. Ta cudnej urody mniszka i wielka poetka, zwana Dziesiątą Muzą Mek­syku, autorka poezji, którą po trzech wiekach cytuje się nie tylko za mistrzowskie władanie stylem, ale również za głębię myśli, stanowi po dzień dzisiejszy temat do rozpraw literackich. Poświęcono dziesiątki książek analizie jej poezji i tyleż samo tajemnicy, ja­ka otacza śliczną dzieweczkę wychowywaną na dwo­rze wicekróla hiszpańskiego, która nagle zrezygno­wała z dworskiego przepychu i złożyła śluby zakonne, przybierając imię Sor Juany Ines de la Cruz, by resztę życia poświęcić nauce i twórczości literackiej. Sor Juana to na pewno jedna z tych wielkich postaci, któ­re raz na wiele wieków zjawiają się na horyzoncie literackim i promieniują na wiele pokoleń.

Kiedy w Meksyku mówi się: Fryda, wiadomo, że mowa jest o Frydzie Kahlo, jedynej kobiecie malarce, której wzniesiono po śmierci muzeum. A niełatwo przecież uzyskać sławę, będąc żoną jednego z naj­większych malarzy. Tak było w wypadku Frydy Kahlo, żony Diego de Rivery. Ale sława wielkiego męża nie tylko nie zaćmiła jej talentu, ale właśnie mąż był podporą w życiu tej pięknej kobiety, którą tragiczny wypadek przykuł od młodych lat do łóżka. Unieruchomiona w gipsowym gorsecie, mimo bez­ustannych cierpień Fryda nie przestaje ani na chwilę malować. Jej obrazy to najczęściej niezwykłe auto­portrety przedstawiające jaźń kobiety nieuleczalnie chorej, marzącej o zdrowiu i miłości, żyjącej we wła­snym fantastycznym świecie.

Kiedy się mówi: Rosario, wiadomo, że chodzi o pi­sarkę Rosario Castellanos, młodą kobietę o niecodzien­nym talencie pisarskim, w ostatnich latach swego ży­cia sprawującej urząd ambasadora. Niezwykłe to było życie: wychowana daleko od stolicy, w stanie Chia­pas, w sennym miasteczku San Cristobal de Las Casas,

o wielkim skupisku Indian, gdzie lokalne bigotki spędzają czas na modlitwach i obmawianiu bliźnich, Rosario opętana strachem, by nie stać się jedną z nich, ucieka do stolicy na studia. Tu publikuje pierwszą książkę o życiu Indian Tzotzilów, których tragiczne życie zna z własnej obserwacji. Książka czyni ją sławną. Po niej następują inne książki, zbiory poezji, artykuły, tłumaczenia. Jej imię przekracza granice Meksyku, jest tłumaczona na wiele języków. Ginie tragicznie i bezsensownie, rażona prądem elektrycz­nym.

Sor Juana, Fryda czy Rosario, Luisa Josefina (Her­nandez), Griselda (Alvarez), Dolores (del Rio), Margit (Alatorre), Eugenia (Navarrete) i dziesiątki innych, których nie sposób tu wymienić. Pisarki, poetki, ma­larki, aktorki filmowe o światowej sławie, posłanki, adwokatki i lekarki, lingwistki i ekonomistki, naukow­cy, których poczet zwiększa się z każdym dniem. Nie sposób ich wszystkich wymienić, nawet tych najwy­bitniejszych. Wspomnimy tu jeszcze o dwóch. Obie pochodzenia polskiego: Ruth Gall, prowadząca bada­nia naukowe z zakresu geofizyki na Narodowym Uni­wersytecie Autonomicznym Meksyku, która jest jedy­ną kobietą zasiadającą w Meksykańskiej Narodowej Komisji Atomowej, i Elena Poniatowska wywodząca się w prostej linii z królewskiego rodu. Ta drobna blondynka o typowo słowiańskiej urodzie jest jedną z najbardziej utalentowanych pisarek i dziennikarek meksykańskich. Jej książki to nie tylko świadectwo

dużego talentu, ale także odwagi politycznej. Po wy­padkach studenckich w 1968 roku Poniatowska zebrała wypowiedzi rodzin i świadków zajść, dając tym wy­mowne J'accuse — oskarżam — sprawców.

W dowód uznania dla twórczości kobiet Akademia Języka otworzyła po raz pierwszy swe wrota w 1974 roku dla kobiety. Była nią Maria del Carmen Milian.

I na zakończenie tego rozdziału o kobietach słów kilka o urodzie meksykańskiej i sposobie ubierania się.

Najpiękniejsze kobiety Meksyku to te najmłodsze» kilkuletnie. Czarne oczy dodają tym buziom powagi i smutnego uroku.

Najwdzięczniejsze wydały mi się dziewczęta ze sta­nu Michoacân. We wsiach widuje się je wieczorem z dzbanami pełnymi wody przytrzymywanymi jedną ręką na ramieniu. Krok mają lekki, łagodne rysy, miły uśmiech. Ubierają się najchętniej w kolory lila i cy­klamen, w odróżnieniu od innych stanów, gdzie ko­biety okrywają się przeważnie ciemnymi szalami.

Meksykanki odznaczają się pięknymi gęstymi wło­sami, pięknymi białymi zębami i delikatnymi szczu-. płymi dłońmi. To ostatnie odnosi się również do wszystkich kobiet, niezależnie od tuszy, a nawet w pewnej mierze niezależnie od tego, czy jest to ko­bieta ciężko fizycznie pracująca.

Na wsi kobiety przeważnie noszą długie warkocze. W niektórych regionach splatają je pasmami koloro­wej wełny w wysokie misterne turbany. Włosy są przedmiotem specjalnej pielęgnacji. W mieście Mek­sykanki często noszą wymyślne fryzury, usztywnione lakierem, a po zakupy w mieście chodzą z włosami nakręconymi na wałki.

Moda meksykańska różni się od mody europejskiej jaskrawymi kolorami i śmiałym zestawem barw, pa­

sujących do palącego słońca i bujnej przyrody. Ulu­bione kolory to ostry turkusi cyklamen, pomarańczo­wy i cała gama fioletu. Moda meksykańska coraz czę­ściej sięga do strojów ludowych i lansuje swoje wzo­ry na rynkach zagranicznych. Na koncertach, w tea­trze, na spotkaniach towarzyskich kobiety (zwłaszcza z kręgów inteligencji) bywają ubrane w stroje ludo­we. Lansowała tę modę żona byłego prezydenta, pani Maria Esther Zuño de Echeverría. Przyjmując królową angielską Elżbietę w pałacu na przyjęciu w 1975 r., prezydentowa nosiła ludowy strój ze swojego rodzin­nego stanu Jalisco. Ludowe stroje nosiły także wszyst­kie żony sekretarzy stanu.

Zarzuca natomiast strój chłopski dziewczyna ze wsi, w chwili gdy zaczyna pracować w mieście. Długie spódnice i kolorowe bluzki huipile zastępują seryjną odzieżą fabryczną, a długie włosy padają ofiarą trwa­łej ondulacji. Najdłużej broni się szal — rebozo, chro­niący zarówno od zimna, jak i przed palącymi pro­mieniami słońca.

Meksykanki od rana noszą biżuterię. Również ko­biety wiejskie używają kolczyków i naszyjników. Naj­bardziej obwieszone złotem są bogate mieszczki i... ko­biety wiejskie z Przesmyku Tehuantepec, na południu Meksyku. Słynne z urody, o pełnej godności postawie,

o dominującej niegdyś pozycji w małżeństwie. Spód­nice noszą czarne, aksamitne, wyszywane w kolorowe kwiaty, obszyte na dole białymi falbanami. Tak samo bogato haftowane są ich luźno opadające bluzy. Nie­odzowny szczegół ich stroju to złote łańcuchy zakoń­czone złotymi monetami.

W Meksyku roi się od konkursów piękności. Królo- wę piękności wybiera się podczas karnawałów — wte­dy objeżdżają one miasto na wozach udekorowanych kwiatami, strojne w koronę i płaszcz królewski.

w otoczeniu świty, i są przyjmowane przez władze miejskie. Wybiera się królowe podczas wszystkich niemal większych fiest w mieście i nierzadko także na wsi.

Wybór Miss Meksyku, która reprezentuje swój kraj na międzynarodowych konkursach, jest wydarzeniem,

o którym szeroko pisze prasa, a słupy uliczne są ude­korowane jej zdjęciami i napisami wzywającymi lud­ność do głosowania na kandydatkę. Coraz częściej zwraca się uwagę, aby selekcja odbywała się między dziewczętami, które nie tylko są piękne, ale które co najmniej posiadają średnie wykształcenie i ogólną kulturę. Kandydatka na Miss 1974 miała ukończone studia wyższe.

o

mm UETZALCÓATL, «CZYLI KULTURA VI O PODWÓJNYM DNIE

„I rzekli bogowie: idź i stwórz człowieka". I bóg Quetzalcóatl zszedł do Mictlanu, meksykańskiego Ha­desu, zebrał tam rozrzucone kości i zrosiwszy je włas­ną krwią stworzył z nich istotę ludzką.

Oto w skrócie legenda. Ale Quetzalcóatl to nie tyl­ko twórca człowieka. To także symbol wiatru, planety Wenus, nieba i przyrody, a jednocześnie odkrywca kukurydzy — pożywienia człowieka, agaw gaszących swym sokiem jego pragnienie; twórca kalendarza ry­tualnego, który rządzi losem ludzkim i kalendarza astronomicznego, twórca nauki i sztuki, nauczyciel, który nauczył ludzi, jak mierzyć czas i obserwować gwiazdy, jak szukać drogocennych kamieni i jak je szlifować, jak układać mozaiki ze wspaniałych piór kolibra i ptaka quetzala, jak tkać i barwić tkaniny, jak wznosić piękne budowle. Jednym słowem, ten bóg występujący raz pod imieniem Quetzalcóatla, kiedy indziej pod imieniem Kukułcana, u Majów jest symbolem wszystkiego, co wzniosłe, dobre i piękne w twórczości człowieka. Jest symbolem kultury dawnego Meksyku.

Zaczęłam ten rozdział od przypomnienia boga Quet- zalcóatla, albowiem był on bogiem wieloznacznym, tak jak wieloznaczna jest obecna, współczesna kultura meksykańska, stop starych wierzeń i oryginalnej filo-

zofii z wartościami cenionymi przez naród zdobyw­ców.

, „Meksyk, chciał nałożyć Kortezowi maskę Quetzal- cóatla — pisze meksykański pisarz Carlos Fuentes — ale Kortez odrzucił ją, nakładając mu maskę Chrystu­sa" ¹. Obie maski nałożyły się na siebie i stworzyły kulturę narodową, która wyraża się zarówno w pra­starych rzeźbach indiańskich, jak w barokowych ko­ściołach hiszpańskich i w sztuce słynnej „Wielkiej Trójki" malarskiej: Orozco — Rivera — Siqueiros. „Teza — antyteza — synteza, czyli Indianin, Hiszpan, Metys włączeni w jeden nurt" — według określenia antropologa A. Warmana.

Dziś do tych masek należy dorzucić inną, ukształto­waną wpływami nowoczesnej techniki Stanów Zjed­noczonych i wdzierającym się do codziennych obycza­jów meksykańskich amerykańskim stylem życia, wpły­wami wynikającymi z szybkich przeobrażeń samego Meksyku oraz z kontaktów, coraz częstszych i coraz głębszych, z kulturą całego świata, zwłaszcza zaś eu­ropejską. Fakt, że podczas drugiej wojny światowej schroniło się w Meksyku wielu wybitnych naukow­ców, nie został dla dalszej drogi tej kultury bez zna­czenia, bogacąc ją o jeszcze inny odcień.

Definicja kultury meksykańskiej od początku istnie­nia niezależnego państwa meksykańskiego — 1810 ro­ku — natrafiała na trudności. Zwano ją bowiem, za­leżnie od przekonań politycznych i społecznych osoby definiującej: chrześcijańską lub pogańską, indiańską lub hiszpańską, hispanoamerykańską, latynoamery­kańską, indoamerykańską i wreszcie po rewolucji z 1910 roku kulturą metysażu.

Dla jednych kultura meksykańska istniała na wiele wieków przed konkwistą, dla drugich zaczęła się od

_mj>xlcano”, Meksyk. 1971.

chwili przybycia Korteza. Z jednej strony znajdowali się tzw. hispaniści i ludzie o poglądach konserwatyw­nych, a z drugiej liberałowie, dla których indiańskie dziedzictwo kulturalne stanowiło o obliczu współczes­nego Meksyku. Stanowisko hispanistów było następu­jące: hiszpański jest językiem oficjalnym i oficjalną jest religia katolicka panująca od czasów konkwisty. A jeżeli można mówić o duszy jakiegoś kraju,. to du­szą tą jest właśnie język i religia. Dzięki Hiszpanii Meksyk włączył się w wielką rodzinę Chrystusa i za to winien Hiszpanii dozgonną wdzięczność. Przed przybyciem Hiszpanów Meksyk był krajem barba­rzyńskim, zamieszkanym przez pogan składających ludzi w ofierze bogom i dopiero Hiszpanie uczynili zeń kraj cywilizowany. Dzięki Hiszpanii Meksyk prze­kształcił się w państwo europejskie, tu bowiem zało­żono instytucje takie jak Rada Miejska, pierwszy na kontynencie Uniwersytet (1553) i pierwszą drukarnię. Karol V, Napoleon czy Garibaldi — powiadali kon­serwatywni zwolennicy tej teorii — mają dla nas nie­porównanie większe znaczenie niż Moctezuma czy Cuauhtémoc. Indiański charakter sztuki meksykańskiej nadaje jej co prawda jakąś specyficzną barwę czy od­cień, ale nie świadczy to bynajmniej o istnieniu nie­zależnych, w pełni ukształtowanych kultur.

Na argumenty te odpowiadali liberałowie: Kortez nie był ani dobroczyńcą, ani twórcą kultury Meksyku, ale przeciwnie — krwawym niszczycielem kultur ist­niejących tutaj na długo przed jego przybyciem, a okres panowania hiszpańskiego stanowi tragiczny rozdział historii tego kraju.

Kres tym zapalonym dyskusjom kładzie dopiero re­wolucja na początku XIX wieku. Ona sprawiła, że In­dianin wchodzi na równych jak Metys prawach do ogólnej kultury narodowej. I więcej, w szerokich war­

stwach intelektualnych ówczesnego Meksyku zrozu­miano, że aby zidentyfikować Meksyk, by określić charakter jego kultury, trzeba przywrócić do głosu to wszystko, co zostało zdławione, zagłuszone przez trzy wieki dominacji hiszpańskiej. Rewolucja meksykań­ska pozwala intelektualistom i artystom odkryć praw­dziwe oblicze Meksyku, własną kulturą narodową, po­przez którą zaczęli szukać drogi do sztuki ogólnoludz­kiej.

Wielkie dziedzictwo kultur prehiszpańskich, specy­ficzne warunki społeczne, jakie zaistniały po rewo­lucji, oraż niezwykłe talenty, które pojawiły się w tym okresie — trzy wielkie czynniki — sprawiły, że wszystko, co było dotąd nie znane, zapomniane i po­gardzane, nabrało życia i godności. Stało się źródłem natchnienia i drogą artystyczną najwybitniejszych twórców.

I oto na scenie zjawia się Indianin i następuje glo­ryfikacja jego życia w słynnym ruchu plastycznymi znanym jako „muralizm meksykański". Być może i bez rewolucji malowano by mury, ale na pewno nie miałyby one charakteru specyficznie narodowego, meksykańskiego. Ruch ten głoszący hasło „sztuki dla narodu" i chwałę przeszłości indiańskiej jest dobrze znany na całym świecie. Jeżeli jednak zatrzymuję się tutaj dłuższą chwilę przy malarstwie ściennym, czynię to dlatego, że stanowi on niezwykle piękną kartę w rozwoju współczesnej kultury meksykańskiej, a także dlatego, że we freskach malarze dali po raz pierwszy wyraz temu, co się zrodziło w rewolucji: zrównania w prawach obydwu kultur, indiańskiej i europejskiej. To, co dawniej w sztuce meksykań­skiej było uważane jako „barwa", „odcień", pozosta­łość minionego świata bez wielkiego znaczenia, teraz

zostało uznane za żywą wartość, której przywrócić trzeba było godność i warunki dalszego rozwoju.

Wielu z twórców meksykańskiego muralizmu brało czynny udział w walkach rewolucyjnych. Po raz pierwszy zetknęli się oni z autentycznym ludem i je­go życiem i dla tego ludu postanowili tworzyć.

Muralizm meksykański staje się lekcją historii, lekcją wszystkiego, co stanowiło esencję przemian w kraju i w kulturze. Odżyła we freskach wielka przeszłość indiańska, ich świątynie i piramidy, ich zwyczaje i sztuka, konkwista i nawracanie na wiarę chrześcijańską. Kortez i żołnierze hiszpańscy zmu­szający do pracy Indian w sposób bezwzględny i krwawy. Mury Meksyku zakwitły symbolami myśli prehiszpańskiej, wizerunkami Indian we wspaniałych strojach i maskach, scenami rewolucji. Obok prze­szłości i teraźniejszości artyści malowali wizję przy­szłego i lepszego Meksyku, gdzie miały się wznosić piękne szkoły, autostrady i nowoczesne fabryki.

Ta malowana „lekcja historii" nie była bynajmniej jednolita. I w tym także należy upatrywać wielkość tego malarstwa. Trzej „wielcy" — José Clemente Orozco, Diego Rivera i David Alfaro Siqueiros pa­trzyli na przeszłość i na rewolucję każdy innym okiem. Spojrzenie to nie wynikało tyle z różnic politycznych czy społecznych — Rivera i Siqueiros byli czynnymi członkami meksykańskiej partii komunistycznej — ile z różnego temperamentu artystycznego, innej pale­ty kolorystycznej 1 innych środków ekspresji.

W interpretacji Diego Rivery życie Indian i przed przybyciem Hiszpanów upływało sielsko, na modłach, tańcach i pracy. Nie było w nim miejsca na krwawy obrzęd składania ofiar ludzkich. W jego wizji społe­czeństwa okrucieństwo było udziałem jedynie świata hiszpańskiego. Była to wizja uproszczona, ale pięknie

malowana» w gorących, soczystych barwach meksy­kańskiej przyrody.

W Państwowej Szkole Rolniczej w miejscowości Chapingo na ogromnych freskach, wśród kwiatów, owoców i postaci chłopów widnieje motto: „Tu uczy się, jak wyzyskiwać ziemię, a nie człowieka". W ten i inny sposób dawał Rivera świadectwo swoim prze­konaniom lewicowym. Nie było przypadkiem, że Ma­jakowski podczas swojego krótkiego pobytu w Mek­syku wyraził się o twórczości Rivery: „Są to pierwsze komunistyczne freski na świecie".

Temperament Rivery sprawiał, że niemal każdy z namalowanych przez niego fresków stawał się wy­darzeniem. Budził zachwyty i sprzeciwy, a nawet ata­ki, jak to miało miejsce w stolicy przy odsłonięciu wielkiego fresku w eleganckim hotelu Prado. Kiedy arcybiskup zbliżył się, żeby poświęcić namalowaną przez Riverę piękną „Niedzielę w parku Alameda", ręka z kropidłem zawisła mu w powietrzu. Przeczytał bowiem napis, który głosił, że... Bóg nie istniejel Na­stępnego dnia motłoch wdarł się do hotelu, by znisz­czyć dzieło malarza. Fresk został uratowany i dziś po wielu latach możemy oglądać centralną promenadę stolicy z końca ubiegłego stulecia, widzianą okiem małego chłopca. Stoi on wmieszany w tłum postaci historycznych, ministrów, żołnierzy i robotników, sprzedawców balonów i słodyczy, a za rękę trzyma go kostucha ubrana we wspaniały kapelusz i spada­jące na ramiona boa. Tak, jak niegdyś namalował ją twórca narodowej grafiki J. Guadalupe Posada. Ma­łym chłopcem na obrazie jest oczywiście sam Diego Rivera, symbolizujący nieśmiertelność sztuki.

Kiedy indziej Rivera namalował w Rockefeller Cen­ter w Nowym Jorku fresk, na którym jedną z postaci był... Lenin. Oburzony zleceniodawca kazał fresk

zniszczyć, co zostało skrupulatnie wykonane. Ale uparty malarz po powrocie do Meksyku namalował wspaniałą replikę, która wystawiona jest w Narodo­wym Pałacu Sztuk Pięknych.

Odmienną wizję historii Meksyku malował José Clemente Orozco, zwany meksykańskim Goyą. Była to wizja Meksyku ponadczasowa i bardziej ogólno­ludzka, choć na wskroś meksykańska. W jego fres­kach Indianie i Hiszpanie nie są elementami przeciw­stawnymi jak u Rivery, ale składowymi częściami no­wego, powstającego w XIX wieku Meksyku. Okru­cieństwo i przemoc charakteryzuje, według niego, wszystkie etapy historii narodu. Nawet rewolucja nie jest pieśnią zwycięską, lecz tragedią kalek i rannych, dramatem pożegnań i rozłąki, cierpieniem, głodem, a także grabieżą i rozpustą.

Trzeci z „wielkich" David Alfaro Siqueiros to wul­kan w stałym procesie erupcji. Komunista, tak jak Diego Rivera, malował z niezwykłym dynamizmem postaci robotników i chłopów. Temperament nieokieł­zany pasjonował się tematami jak potępienie kapita­lizmu i faszyzmu, gloryfikacją Indianina w walce z ka­tolicką tradycją (w słynnym fresku aztecki książę Cuauhtémoc ciska strzały w krzyż). Polityk walczą­cy, wierzący bez reszty w sprawę komunizmu w swo­im słynnym autoportrecie na pierwszy plan wybija ogromną, zaciśniętą pięść.

Okres wielkiego malarstwa ściennego został defi­nitywnie zamknięty i dziś należy już do przeszłości. Nie można go jednak pominąć, jeżeli chce się zrozu­mieć obecne prądy malarskie w Meksyku, wyrosłe jako bunt przeciw owemu realizmowi historycznemu. Malarstwo, które odpowiadało pewnej epoce, spełniło swoje zadanie: wprowadziło tematykę indiańską i ko­lorystykę stosowaną dawniej we freskach indiańskich,

prehiszpańską symbolikę — wśród niej śmierć, tak specyficzne miejsce zajmującą w dawnych wierze­niach — przybliżyło przeszłość, stworzyło wizję przy­szłości. Przez swój charakter narodowy stało się po raz pierwszy ogólnoludzkie. Nawet czwarty z „wiel­kich", Rufino Tamayo, mimo że zdecydowanie odciął się od swoich sławnych kolegów i nigdy nie uznał ich realistycznego malarstwa, sam w swoich obrazach za­równo sztalugowych, jak i w wielkich freskach właś­nie od Indian zapożyczył swoją wspaniałą paletę ko­lorystyczną i właśnie z dalekich, mrocznych wierzeń indiańskich czerpie swoją tematykę. Tamayo zrozu­miał, że tylko symbol jest w stanie wyrazić wielkie zagadnienia, ich głębię i znaczenie. Stąd właśnie on stanowi pomost między tym, co było, a tym, czym obecnie jest malarstwo meksykańskie.

Wraz z zakończoną rewolucją, wraz ze zmianami, jakie zaszły w życiu meksykańskim, a także wraz ze zmianami, jakie zaszły na całym świecie, wraz z tak charakterystycznym poczuciem osamotnienia, jakie jest udziałem współczesnego człowieka, zmieniło się malarstwo w Meksyku. Z pozycji realistycznej prze­szło na pozycje abstrakcji, akceptując wszystkie kie­runki i prądy, jakie istnieją na świecie. Już nie na­cjonalizm i nie przeszłość interesują artystę, ale po­szukiwania formalne, a przede wszystkim to, co go identyfikuje z każdym człowiekiem. Malarze trudni do skatalogowania — każdy niemal o własnym obliczu artystycznym — zapełniają teraz galerie. Bracia Pedro i Rafael Coronel, Vlady, Echeverría, Gironella, Hector Xavier, Francisco Toledo, Luis Nishizawa, a przede wszystkim José Luis Cuevas, najbardziej ekshibicjo- nistyczny, nie wahający się przed żadnym środkiem autoreklamy, znakomity rysownik, mistrz czarno-bia­łej kreski. Niespokojny i rozdarty, żyje w świecie po­

dobnym do świata Kafki, fascynuje dziwacznością swoich tragicznych postaci.

Z wielkich dyscyplin, na jakie zwykło się dzielić ca­łokształt kultury: malarstwo, rzeźbę, architekturę, muzykę, teatr i literaturę — nie ulega wątpliwości, że właśnie malarstwo meksykańskie osiągnęło najwię­kszy rozgłos światowy. Tzw. rynek artystyczny jest w Meksyku niezwykle ożywiony. Roi się od galerii, wystaw i konkursów. Do Meksyku zjeżdżają się ame­rykańscy kolekcjonerzy i aukcjonerzy, skupują obrazy zarówno malarzy dawnej epoki, jak i pokolenia współ­czesnego, w którym niemałe pozycje zajmują obecnie także malarze ze wszystkich stron świata, którzy tu osiedli i tworzą od wielu lat. Wielu z nich uważa się już dziś za malarzy meksykańskich, mimo że pochodzą z Niemiec, Austrii, Anglii, Kanady czy Rosji, Szwecji lub Szwajcarii. Niektórzy z nich jak np. Mathias Goeritz, twórca słynnej „Drogi przyjaźni" podczas Olimpiady w 1968 roku, na której wystawili rzeźby artyści z wielu krajów, lub jak Kazuya Sakai, Japoń­czyk, i Gunther Gerzs, Węgier, zdobyło sławę świa­tową.

Każdy niemal wernisaż jest wydarzeniem w życiu towarzyskim. Codzienne gazety poświęcają dużo miejsca artystom, a dodatki niedzielne umieszczają kolorowe reprodukcje dzieł znanych malarzy. Cieka­wym zjawiskiem w meksykańskim życiu artystycz­nym są kobiety. Wiele z nich to malarki o wielkim talencie, bardzo różne w swoich zainteresowaniach. Olga Costa (pochodzenia rosyjskiego) maluje martwe natury typowo meksykańskie, Cordelia Urueta — dziwne pejzaże, Violetta Swann — kobiety z Przesmy­ku Tehuantepec, Remedio Varos (Hiszpanka, zmarła przed paroma laty) i Eleonora Carrington malują poe­tyckie, dalekie od rzeczywistości obrazy, w których

odbija się ich podświadomość» senne wizje i nieco­dzienna imaginacja. W żadnej chyba dziedzinie sztu­ki kobiety w Meksyku nie osiągnęły takiego znacze­nia» jak właśnie w malarstwie.

Pod koniec tygodnia w parkach i na placach wysta­wiają obrazy malarze tzw. niedzielni. Są to przeważ­nie autodydakci, wśród których nierzadko błyśnie autentyczny talent.

Można bez obawy popełnienia błędu powiedzieć» że Meksykanie są narodem o wrodzonym talencie arty­stycznym, najczęściej wyrażającym się w malarstwie. Kolor i forma przemawiają o wiele bardziej do wy­obraźni Meksykanina niż słowo pisane. Wrażliwość ta nie tylko się nie stępiła przez wieki, ale osiągnęła większy stopień wyrafinowania.

Umiłowanie obrazu, barwy, piękna natury i muzyki szybko dostrzegli w XVI wieku misjonarze hiszpańscy i do tej wrażliwości się odwoływali, wprowadzając obrzędy katolickie. Pozwolili, aby Indianie w proce­sjach i podczas świąt nosili swoje stroje, pióropusze, maski, skóry tygrysie, by grali na bębnach, tambo­rach, fletach i skorupach żółwich. A że msze odbywa­ły się często w otwartych kaplicach na atrium kościo­ła, słowo boże poparte wrażeniami słuchowymi i wzro­kowymi łatwiej trafiało do nowo nawróconych pogan.

Ta właśnie wrażliwość na barwę i dźwięk sprawiła niewątpliwie, że pewne dziedziny sztuki — specjalnie zaś rękodzielnictwo, malarstwo, muzyka — przetrwały i rozwinęły się bujnie. Inne zaś» jak literatura» za­częły rozwijać się znacznie później. Literatura i teatr były domeną, w której wypowiadali się artyści hisz­pańscy. Plastyka była dziedziną, w której bez zakazu wypowiadał się lud.

Wrażliwość na obraz» a nie na słowo jest, być mo­że, właśnie dzisiaj w Meksyku jedną z przyczyn sła-

233

bej popularności teatru, który mimo nasilonej od pa­ru lat kampanii państwowej nie cieszy się wysoką frekwencją publiczności. Jakakolwiek natomiast fie­sta, w której elementem zasadniczym jest taniec, strój i muzyka — ściąga niezliczone tłumy widzów. Stąd popularny balet Amalii Hernandez oparty na moty­wach ludowych, choć ustępuje 'poziomem innym ba­letom, ma zawsze wyprzedane bilety.

Ale współczesna kultura Meksyku to nie tylko ta, która odwołuje się do przeszłości indiańskiej i w niej upatruje jedyne źródło natchnienia. Rzec by nawet można, że w ostatnim ćwierćwieczu przy całym uzna­niu jej wartości — następuje odwrót od „indiańskości" w kulturze. Folklor, mitologia, ludowość w sztuce i w literaturze należą do przeszłości. Na pierwszy plan wybija się współczesny człowiek i jego problemy. Tak samo jak w malarstwie i w muzyce proces metysażu należy uważać za zakończony. Instrumenty prehisz- pańskie wprowadzone do nowoczesnych orkiestr sym­fonicznych — dzieło dokonane przez kompozytorów Silvestra Revueltasa i Carlosa Chaveza — mają już ustalone w nich obywatelstwo.

Metysaż literacki kłuł się znacznie wolniej niż ma­larski. We freskach malarze mieli możność zwracania się do ogromnej masy ludzkiej, w większości analfa­betów. Zakres odbiorców pisarzy był znacznie węższy. Pisarze byli — i są — świadomi, że piszą dla kręgu elity, a nie dla tych, do których są właściwie adreso­wane ich książki, tzn. do jak najszerszych kręgów społecznych. Stąd dodatkowy dramat postępowego pisarza meksykańskiego, który osamotniony w społe­czeństwie burżuazyjnym może liczyć tylko na czytel­nika i warstwy mieszczańskiej.

Żaden ze współczesnych pisarzy nie czuje się pisa­rzem związanym ze światem indiańskim w tym stop-

■

niu» jak po okresie rewolucji byli Gregorio López y Fuentes („El Indio" i „La Tierra")» Mauricio Magda­leno („El Resplandor"), Rojas González, autor „Twór­cy Bogów”, zbioru opowiadań dziś uważanych za kla­sykę. Nawet zmarła w 1974 roku pisarka Rosario Ca­stellanos (w Polsce znana z książki „Ciemna jutrznia") debiutowała powieścią opisującą życie Indian w stanie Chiapas i walkę z wyzyskiem białych. Książki Andre­sa Henestrosy i Mediz Bolia opisujące mitologię in­diańską, budzące entuzjazm czytelnika dwadzieścia lat temu, teraz należą już tylko do żelaznych pozycji okresu minionego. Do przeszłości też należą książki wyrosłe z rewolucji, których autorzy bardziej niż jej głębokie przyczyny analizowali bezpośrednie powody. W powieściach Mariano Azueli, Martina Luisa Guzma- na rewolucja została oceniona negatywnie. Krytycy są zgodni, że w żadnym okresie literatura meksykańska nie była tak gorzka, tak pełna rozczarowań, jak właś­nie wtedy, kiedy opisuje postępowanie przywódców rewolucyjnych, dla których własne korzyści stały wy­żej niż wszelkie dobro publiczne. Jedynie Agustin Yańez, jeden z czołowych pisarzy tego okresu, nie osą­dza rewolucji. A wśród przyczyn, które ją spowo­dowały, stawia na pierwszym miejscu potrzebę wol­ności.

Folklor i aspekty życia prowincjonalnego ustąpiły miejsca realizmowi magicznemu, którego najwyższym eksponentem w literaturze meksykańskiej jest Juan Rúlfo, autor „Pedro Páramo" i „Nizina w płomieniach" (obie książki tłumaczone na polski). Specyfika pewnej odrębności psychicznej Indian stała się domeną ksią­żek pisanych przez antropologów, socjologów lub et­nografów. Miejsce literatury rodzajowej zajęła litera­tura faktu. Już nie ziemia i nie chłop, ale miasto i jego mieszkańcy, młodzież i jej problemy, jednostka zagu­

biona w społeczeństwie konsumpcyjnym, a nade wszy­stko narastająca świadomość problemów społecznych i politycznych Meksyku i Ameryki Łacińskiej oraz dysproporcja między tym, co rewolucja obiecywała, a tym, co w rzeczywistości spełniła — oto nowa tema­tyka literacka. Nowa literatura przechodzi na pozycje ogólnoludzkie, a obyczajowość meksykańska nie redu­kuje się już tylko do naturalistycznych opisów lub walk człowieka z otaczającą go przyrodą. Namiętne poszukiwania własnej osobowości tak charaktery­styczne w latach 1940—1950 dla filozofów, pisarzy i dramaturgów — tu wymienić należy wybitnego dra­maturga Rudolfo Usigli, autora „El gesticulador", sztu­ki granej i w Polsce — ustępują miejsca opisom zło­żonej psychiki ludzkiej, ale w kontekście szerszym, bardziej uniwersalnym. Bohater wyszedł z zaścianka i szuka nie przeciwieństw, lecz podobieństw z bohate­rami literatury innych krajów. Wśród tego nowego pokolenia wybijają się pisarze tacy jak Gustavo Saenz, José Augustin, Sergio Pitol, Sergio Galindo, José Emilio Pacheco, Thomás Mojarro. Ze starszego poko­lenia sławę światową zyskał poeta i prozaik Octavio Paz, Carlos Fuentes, znany czytelnikom polskim ze „Śmierci Artemia Cruz", „Aury" i „Strefy najczyst­szego powietrza", oraz pisarz dość hermetyczny ze względu na treść, jak i na formę, Salvador Elizondo.

Słabo dotąd rozwinięta krytyka i esej literacki zna­lazły w ostatnich latach wybitnych przedstawicieli w osobach Cariosa Monsivais, Gabriela Zaida, Juana García Ponce i Ramona Xirau. Wszyscy oni łączą wy­soką kulturę z doskonałą znajomością rzeczywistości narodowej, którą stale poddają ostrej wiwisekcji.

Ulubioną formą literacką w Meksyku jest -Jcrótkie opowiadanie. Ma ono wielką tradycję i nie ma chyba cenionego pisarza, który by nie miał w swoim dorob­

ku przynajmniej jednego tomu opowiadań. Pisarze ci są określani specjalnym mianem los cuentistas, czyli autorami wyspecjalizowanymi w pisaniu opowiadań.

Mimo że współczesne pokolenie pisarzy należy do nurtu, który zerwał z rodzajowością w swojej twór­czości, jest w tej twórczości „coś", co czyni ją inną od literatury zachodniej, i owo „coś" sprawiło, że świat zwrócił na nią uwagę. „Aby zrozumieć współczesną literaturę meksykańską — powiedział jeden z pisa­rzy — trzeba wziąć pod uwagę odkrywanie na nowo naszej przeszłości. Przeszłość tę przyswoiliśmy sobie i z tego, co do niej wniosły obce kultury, stworzyliś­my syntezę naszej obecnej kultury". Ja zaś dodam od siebie, że fatalizm i pesymizm, jaki z tej literatury przebija, jest być może jakimś dalekim dziedzictwem indiańskim.

Książki, gazety i czasopisma w Meksyku wciąż jesz­cze mają niski nakład proporcjonalnie do wciąż rosną­cego społeczeństwa. W stolicy jednak jest coraz wię­cej księgarń i stale urządzane są kiermasze lub Dni Książek. Nie chodzi tu tylko o to, aby udostępnić czy­telnikom książki po niskich cenach, ale by wytworzyć nawyk czytania wśród szerokich mas przywykłych do lektury komiksów. Ksfążka zaczęła w ostatnich latach wychodzić na ulicę: sprzedaje się ją na stacjach me­tra, w kioskach z gazetami, w miasteczku uniwersy­teckim przed wejściem do każdego wydziału i w... su­permarketach, tak aby każda gospodyni mogła ją ku­pić w tym samym czasie, kiedy zaopatruje się w mięso czy warzywa. Hasła nawołujące do czytania można teraz spotkać w każdym niemal autobusie. Raz nawet widziałam na murze budynku na wielkiej centralnej Avenidzie Insurgentes napis: „Czytajl Książki nie gryzą!"

Imponujący jest także rozwój nowych wydawnictw.

Książki wydają nie tylko prywatni wydawcy, ale róż­ne instytucje rządowe, zwłaszcza ministerstwa. Mini­sterstwo Oświaty wydaje co tydzień serię książek

0 przystępnych cenach. Mają one wysokie nakłady (10—40 tysięcy), a duża część rozsyłana jest bez­płatnie do bibliotek i uniwersytetów. Wydawnictwa prywatne mają określone profile. Jedno, jak Joa- quim Mortiz, lansuje pisarzy młodych, jest czymś w rodzaju mecenasa literatury meksykańskiej i wokół niego skupiają się pisarze postępowi; wydawnictwo Era specjalizuje się w książkach socjologicznych

1 marksistowskich. Siglo XXI — w wielkiej literatu­rze Ameryki Łacińskiej i europejskiej, Fondo de Cultura Economica wydaje klasykę, literaturę ar­cheologiczną, wielkie trwałe ppzycje z zakresu sztu­ki, literatury światowej i nauki. Wszystkie te wydaw­nictwa kładą nacisk na pozycje poświęcone Meksyko­wi dawnemu i współczesnemu. Jednym z najpoważ­niejszych wydawnictw jest sam uniwersytet w stolicy, który wydaje nie tylko prace naukowe swoich pra­cowników, ale także kilka pism literackich, oraz El Colegio de Mexico, instytucja naukowa, która specja­lizuje się w dziełach socjologicznych i historycznych. Także inne uniwersytety w miastach prowincjonal­nych mają własne wydawnictwa i własne pisma.

W księgarniach na głównych ulicach stolicy można zobaczyć dziesiątki, ba, setki przeróżnych albumów po­święconych sztuce, architekturze, rzeźbie i malarstwu meksykańskiemu. Dziesiątki książek traktujących

o wszystkich możliwych tematach, związanych z hi­storią Meksyku, przyrodą, florą, fauną czy nawet... kuchnią. Szczegółowe monografie wszystkiego, z czym­kolwiek przybysz ma ochotę się zaznajomić, są do­stępne w językach hiszpańskim, angielskim lub fran­cuskim. Mimo tej ilości tytułów pisarz meksykański

rzadko kiedy żyje z pióra. Najczęściej łączy on pracę urzędniczą w ministerstwie_r radiu czy telewizji, na uniwersytecie lub w szkole.

W ofensywie popularyzacji kultury dużą rolę od­grywa niedawno stworzony Departament dla Upo­wszechnienia Kultury w randze ministerstwa, który prowadzi wzmożoną działalność. O ile do tej pory ży­cie kulturalne skupiało się przede wszystkim w stolicy i w miastach uniwersyteckich, teraz ofensywa kieruje się na prowincję i na wieś. Antropolog G. Aguirre Beltr&n, który do niedawna stał na czele tego depar­tamentu, powiedział: „Powstanie tej instytucji wynika z nowego pojęcia kultury. Kultura nie jest więcej przywilejem tylko i wyłącznie klas posiadających, które mają dostęp do uniwersytetów, książek, koncer­tów i teatrów. Kultura to forma życia całego narodu, to dziedzictwo, które jedno pokolenie przekazuje dru­giemu, i nie tylko pokolenie klasy uprzywilejowanej, ale dziedzictwo wszystkich klas społecznych".

Mimo dynamicznej kampanii dążącej do upowszech­niania kultury nakłady pism codziennych wciąż są jeszcze niskie. Trzeba tu oczywiście wziąć pod uwagę, że co prawda ukazuje się w Meksyku już w 1667 roku Gaceta, ale dopiero w 1805 roku ukazuje się gazeta codzienna pod nazwą Diario de Mexico, w sto lat póź­niej niż gazety w Anglii, a 28 lat później niż w Pary­żu. Gazeta rządowa El Nacional ma nakład 63 tysiące, a Excelsior, czołowy dziennik poranny z najlepszym serwisem informacji na temat polityki międzynarodo­wej — 158 tysięcy; postępowa gazeta El Dia — 40 ty­sięcy. Jednorazowy nakład książek wynosi na ogół 5 tysięcy.

Kampania prowadzona w celu upowszechnienia kul­tury musi walczyć z prasą brukową, w której opisy

morderstw i napaści mrożą krew w żyłach. Ulubioną lekturą dzieci i młodzieży, a także niższej warstwy urzędniczej są komiksy. Filmy, choć znakomite foto­graficznie, to w większości wciąż jeszcze rzewne opo­wieści o sentymentalnych przygodach, przeznaczone dla mało wybrednej publiczności, stanowiącej gros wi­dzów. Ale i w filmie coś się przełamuje. Coraz częś­ciej zjawiają się ambitne próby młodych reżyserów usiłujących wyjść z prowincjonalnej rodzajowości, filmy nastawione krytycznie do codziennego życia w Meksyku.

W telewizji panoszy się niepodzielnie reklama handlowa. Pewnego razu postanowiłam obliczyć ilość ogłoszeń handlowych podczas filmu trwającego jedną godzinę dwadzieścia trzy minuty. Był on przerywany 14 razy, aby umieścić w nim 62 ogłoszenia opon, wó­dek, przypraw korzennych, telewizorów, piwa, ban­ków, butów, biszkoptów, środków kosmetycznych, pralek, mydła, kremów do golenia, koncentratów spo­żywczych itd. Nawet dzienniki wieczorne są przery­wane co kilka minut reklamą firm, które kupują czas telewizyjny płacąc wyższe lub niższe stawki, zależnie od ilości telewidzów oglądających program. Specjalne przedsiębiorstwa (przeważnie amerykańskie) badają upodobania widzów i słuchaczy i stwierdzają zależ­ność istniejącą między poziomem programu a ilością odbiorców. Im niższy poziom programu, tym większa liczebnie publiczność. Wniosek, jaki wyciągają insty­tucje finansujące czas w telewizji i w radiu, jest nieod­miennie ten sam: należy zachować ten typ programu, jeżeli się chce, aby reklama produktów docierała do potencjalnego nabywcy... Ale i w tę dziedzinę zaczęło Ingerować państwo. Obok stacji i kanałów należących do koncernów prywatnych powstały stacje Minister­stwa Oświaty, a Radio Universidad znajdujące się na

terenie miasteczka uniwersyteckiego ma znakomity program informacyjny i kulturalny.

Specjalną uwagę poświęca się w kampanii kultural­nej w ostatnich latach teatrowi. Z inicjatywy byłego prezydenta Luisa Echeverrii powstał El Teatro Popular grupujący kilkanaście zespołów teatralnych. Zespoły te działały obok teatrów należących do osób prywatnych i wystawiały sztuki po cenach niezmiernie niskich, rozdając dużo biletów bezpłatnych. Grały w dalekich od centrum miasta dzielnicach i ich zadaniem było rozbudzenie zainteresowania ludności, która nigdy do tej pory nie miała okazji obejrzenia spektaklu teatral­nego. El Teatro Popular dysponował także grupami objazdowymi, które odwiedzały małe miasteczka pro­wincjonalne.

W miastach uniwersyteckich awangardę teatralną stanowią grupy studenckie, często o charakterze lewi­cowym. Do nich należy eksperymentalny teatr stu­dencki Cleta w stolicy, który, mimo że boryka się z trudnościami ekonomicznymi, zdołał zorganizować Pierwszy Festiwal Teatrów Ameryki Łacińskiej zaan­gażowanych politycznie i społecznie. Do ciekawszych inicjatyw teatralnych należy próba zorganizowania teatru przeznaczonego wyłącznie dla Indian. Specjal­nie przygotowane grupy młodzieży chłopskiej wędru­ją z wioski do wioski i na placach przed kościołem czy przed szkołą odgrywają drobne skecze, śpiewają piosenki w narzeczu, jakim mówi dana ludność. Treść tych skeczów i piosenek stanowią zawsze tematy ści­śle związane z życiem chłopów: ich trudna praca, wal­ka z wyzyskiem i pośrednictwem Metysa i kacyka.

Ilość imprez, jakie odbywają się co niedziela w sto­licy» jest w istocie imponująca, a wybór trudny. Od przedstawień teatralnych po cenach zniżonych — teatry grają w sobotę i niedzielę dwa razy — do ze­

społów ludowych, sprowadzanych specjalnie w tym celu z różnych zakątków kraju, które tańczą w par­kach i na dziedzińcach licznych muzeów, i do walki byków, prelekcji pokazów filmowych, wystaw i kon­certów w Casa de Lago, olbrzymiego kombinatu zaj­mującego się upowszechnianiem kultury, do przedsta­wień teatrów zaangażowanych społecznie, które grają po prostu na ulicach. Nie sposób nadążyć za tą ilością Imprez, odczytów, pokazów filmowych, wernisaży.

Na prowincji życie kulturalne jest jeszcze senne, ale i tu coś się dzieje. Byłam kiedyś zaproszona na uroczystości ku czci znanego pisarza rodem ze stanu Oaxaca. Obchody trwały cały tydzień. Zaczęły się koncertem w centralnym parku miasteczka odegra­nym przez orkiestrę miejską, a co wieczór odbywały się w lokalnym Domu Kultury odczyty poświęcone je­go twórczości. Wszystkie, zgodnie z małomiasteczko­wą tradycją, były poprzedzone występami amator­skich chórów lub amatorskich orkiestr składających się z kilku dziewcząt lub chłopców ubranych w ludo­we stroje. Bez muzyki lub piosenek homenaje byłoby niekompletne.

W życiu kulturalnym Meksyku specjalne miejsce należy się muzealnictwu. Można by krótko powie­dzieć, że muzea meksykańskie są niezwykle piękne, ale przecież pięknych muzeów na świecie nie brak. Atrakcyjność meksykańskich muzeów jest tak wielka, że większość turystów zaczyna zwiedzanie stolicy, a także miast na prowincji właśnie od nich. Muzea te, poza tym, że prezentują dzieła sztuki z niezwykłym smakiem, charakteryzuje przede wszystkim nierozer­walny związek z codzienną rzeczywistością. „Mona Lisa" w Luwrze czy „Bitwa pod Grunwaldem" w Kra­kowie należą do przeszłości, natomiast posąg bogini Coatlicue czy boga deszczu Tlaloca w Muzeum Antro­

pologii w stolicy żywo się kojarzy z jeszcze do dziś istniejącymi wierzeniami. W muzeum Anahuacalli które wzniósł za własne pieniądze Diego Rivera i któ­re podarował państwu wraz ze swoją prywatną ko­lekcją kilkudziesięciu tysięcy rzeźb prekortezjańskich, co roku zobaczyć można w listopadzie, w Dniu Zmar­łych, piękny ołtarz udekorowany kwiatami tak, jak czynią to zgodnie z prastarą tradycją chłopi w wio­skach, by uczcić pamięć swoich zmarłych przodków. Hołd, jaki artyści składają pamięci wielkiego malarza, jest świadomie tradycyjny.

Ale Muzeum Antropologii czy Muzeum Diego Rive- ry nie stanowią wyjątków. Równie piękne jest Mu­zeum im. R. Tamayo, które malarz podarował swemu rodzinnemu miastu, Oaxace. Jest to nierzadko spoty­kany wśród inteligencji meksykańskiej dowód poczu­cia odpowiedzialności obywatelskiej: przekazanie spo­łeczeństwu zbiorów całego życia. Wynika także ze świadomości, że skarby narodowe, które na przestrze­ni wieków padały tak często ofiarą grabieży, należy chronić i udostępnić jak najszerszym rzeszom lud­ności.

Nie są też rzadkością wspaniałe prywatne kolekcje sztuki prehiszpańskiej. W prywatnej willi bogatej ro­dziny w Meridzie na Jukatanie tyle było cennych przedmiotów sztuki, że willa ta o wiele bardziej przy­pominała muzeum niż dom mieszkalny. W ogrodzie stały wielkie rzeźby, stele pokryte hieroglificznym pismem Majów i wielkie bloki z freskami prehiszpań- skimi. Jaką drogą ich właściciele doszli do posiadania tych bezcennych skarbów, zostanie na zawsze tajem­nicą.

Muzealnictwo w Meksyku osiągnęło rangę oddziel­

nej gałęzi sztuki. Każde muzeum jest znakomicie roz­planowane, z niezwykłym wyczuciem koloru, światła i przestrzeni. Czasami przedmioty są po prostu wto­pione w pejzaż, jak to ma miejsce na przykład w mu­zeum sztuki totonackiej i olmeckiej w mieście Jalapa, stolicy stanu Puebla, lub w muzeum La Venta w Vil- lahermosa, stolicy stanu Tabasco. Olbrzymie rzeźby stoją luźno na wielkiej przestrzeni, wśród naturalnej przyrody, sprawiając wrażenie, jak gdyby tam stały od wieków.

Ale trzeba też przyznać, że w rzadko którym kraju archeologia jest wciąż tak żywa i dostarcza stale tyle nowych, fascynujących eksponatów. Dzieł prehiszpań- skiej sztuki na ogół się nie kupuje. „Nadchodzą" do muzeów albo wykopane przez archeologów, albo zna­lezione są przez przypadek. I tak jedną z najpiękniej­szych rzeźb przedstawiającą indiańską Pietę, znajdują­cą się w muzeum w Jalapie, znaleziono w małej wio­sce, gdzie wykopali ją bawiący się na polu mali chłop­cy. Chłopi, uważając figurę za świętą, wznieśli jej ołtarzyk w chałupie. Trzeba było długich pertraktacji z władzami wioski, by „święta" została odstąpiona muzeum. W zamian wszyscy mieszkańcy wioski mogą odwiedzać swoją „świętą" nie płacąc za wstęp. Mu­zeum Antropologii w stolicy wzbogaciło się w 1964 roku o figurę boga deszczu Tlaloea, ważącą... 167 ton. Trzeba było uzyskać zgodę chłopów z wioski Santa Clara, by zezwolili bogu, który chronił ich ziemię od suszy, odjechać do stolicy... Dziś imponujący Tlaloc stoi u wejścia do muzeum i służy za tło dla fotografu­jących się turystów.

Muzea w Meksyku nie są instytucjami, które zwie­dzają tylko określone grupy społeczne, osoby zainte­resowane zawodowo sztuką lub znudzone wycieczki ■ szkolne. Zwiedzają je naprawdę ludzie ze wszystkich

warstw społecznych. Obok eleganckiej pani lub ame­rykańskiej turystki z aparatem fotograficznym w ręku stoi Indianka w ciemnym szalu, z dzieckiem na ple- cachi lub Indianin w białym płóciennym ubraniu, przy­glądając się uważnie temu, co stanowiło świat jego przodków. Muzea meksykańskie są otwartą księgą, w której lud „czyta" swoją przeszłość i wsłuchuje się w wciąż jeszcze bijące tętno Cłuetzalcóatla.

T

M ENOCHTITLANU BLASKI ■ I CIENIE

Nieżyjący już dziś Szymon Zakrzewski, dyrektor Pagartu — a więc zawodowy turysta z racji swego za­wodu — powiedział kiedyś, że naprawdę warte zwie­dzenia są tylko cztery metropolie świata: Paryż, No­wy Jork, Tokio i... Meksyk. Pozostałe metropolie owszem, proszę bardzo, to miasta ładne i ciekawe, ale tylko te cztery mają niepowtarzalne, oryginalne ob­licza. Aczkolwiek nie znam tylko Tokio, zgadzam się, że stolica Meksyku, dawniej zwana Tenochtitlanem,

1 dziś przez amerykańskich turystów Mexico-City, jest jednym z najciekawszych miast świata mimo swe­go bardzo niefortunnego położenia, przyrostu ludności

i chyba najgorszego na świecie nasilenia smogu.

I tak od razu znaleźliśmy się w centrum bardzo istotnego zagadnienia, jakim jest smog w Meksyku. Meksyk otoczony jest pierścieniem 30 tysięcy obiek­tów przemysłowych i fabryk, codziennie kursuje po nim przeszło milion pojazdów zmotoryzowanych, za­truwających do tego stopnia powietrze, że to miasto, niegdyś opiewane przez poetów jako „strefa najbar­dziej przezroczystego powietrza", jest dziś pokryte szarym welonem i przybysz z daleka nie może zrozu­mieć, czemu w samo południe, kiedy słońce mocno przygrzewa, pieką go oczy i musi raz po raz wycierać łzy. To właśnie smog, jedna z plag tego niezwykłego

miasta, w którym widoczność zmniejszyła się od 1920 roku do 1970 o 30 procent.

Trzydzieści tysięcy wielkich zakładów przemysło­wych w stolicy plus pięćdziesiąt trzy tysiące obiektów w stanie Meksyk (ze stolicą Toluca), siedemdziesiąt tysięcy motocykli, ponad milion samochodów, setki hoteli, mechanicznych pralni, piekarni, łaźni, samoloty odrzutowe, pozostawiające po sobie czarną smugę dy­mu na niebie i zabierające tlen nieodzowny do od­dychania — oto przyczyny nieszczęsnego smogu, któ­ry nie może się wydostać z otoczonej pasmem górskim kotliny, na dnie której leży stolica Meksyku.

Sprawa smogu jest tak alarmująca, że nie ma pra­wie tygodnia, by prasa nie poświęcała mu obszernego artykułu.

Samochody kursujące po ulicach miasta produkują dziennie 1550 ton spalin trujących, i jeżeli Bóg lub ojciec miasta nie znajdą jakiegoś sposobu, aby temu stanowi rzeczy zaradzić, to w 1977 roku ilość ta się potroi, albowiem oczekuje się, że stolica w ciągu naj­bliższych lat osiągnie niebagatelną liczbę 14 milionów mieszkańców. Czarny obraz, jaki malują specjaliści, uzupełnia wiadomość, że mieszkaniec stolicy żyje przeciętnie 55 lat, podczas gdy obywatel prowincji ma szansę dożyć do lat 64.

Przykro rozpoczynać opis tego niezwykłego miasta od jego strony negatywnej: od smogu. Piękno stolicy Meksyku nie ulega bowiem żadnej wątpliwości i było opiewane przez samego Korteza i jego towarzyszy. Budzi natomiast wątpliwość interpretacja słowa México. Istnieją bowiem 22 nazwy dla tego miasta w różnych indiańskich językach i każda znaczy coś innego. Większość z nich ma jednak związek z wodą» co wynika z położenia dawnej stolicy, jak to za chwi­lę zobaczymy. Dla jednych — zdania między lingwi­

stami są zdecydowanie podzielone — Mexico wywo­dzi się od imienia boga Mexihtli, dla innych od słowa Mexi lub Mesi, czyli... Mesjasza, i wtedy byłoby po­chodzenia hebrajskiego. Inna teoria głosi, że Mexico pochodzi od Metl — agawa i Xitl — pępek lub środek. Dla innych wreszcie, i my zostaniemy przy tej teorii jako najbardziej poetycznej, oznacza pępek księżyca (Metzli — księżyc), przy czym zaznaczyć należy, że nazwa ta została przyjęta oficjalnie w 1821 roku po uzyskaniu przez Nową Hiszpanię niepodległości.

Niezliczona ilość pisarzy wszystkich niemal narodo­wości poświęciła temu miastu jeżeli nie pełne książki, to obszerne artykuły i reportaże. O Meksyku napisa­no bowiem setki książek i to nie tylko o jego historii, zagadnieniach politycznych i socjologicznych, archeo­logii, Indianach i sztuce, o Kortezie i Moctezumie, ale również o meksykańskich kaktusach, meksykańskich ptakach i roślinach, meksykańskiej kuchni, klaszto­rach, ulicach, rynkach, fiestach, wycinankach z papie­ru i strojach ludowych, nie mówiąc już o wyspecjali­zowanych przewodnikach dla wszelkiego rodzaju tu­rystów. Pisali więc o stolicy hiszpańscy rycerze i mni­si, poeci i biskupi, angielscy, amerykańscy, irlandzcy

i niemieccy podróżnicy, naukowcy i żony ambasado­rów. Pisał o Meksyku żołnierz Korteza Bernai Díaz del Castillo i baron von Humboldt, markiza Calderon de la Barca i Włoch Gemelli Carreri, D. H. Lawrence, Egon Erwin Kisch, Oscar Lewis, Malcom Lowry

i A. Huxley. Pisali Niemcy, Szwedzi, Francuzi i Pola­cy. Każdy z innego punktu widzenia, każdy znajdując coś nowego i ciekawego do powiedzenia. I tak będzie jeszcze zapewne przez czas dłuższy, o ile przyśpieszo­ny rytm współczesnej cywilizacji nie sprawi, że i mek­sykańska stolica stanie się podobna do innych stolic świata. Ale tak długo, jak długo potrafi ustrzec się

w jakiejś mierze od estetycznych kanonów obowiązu­jących w Nowym Jorku, Waszyngtonie lub Chicago

i zachowa swoją własną architekturę z własnymi ele­mentami narodowymi, zostanie jednym z najbardziej fascynujących miast świata.

Ale na razie wróćmy do tego, co jeszcze istnieje.-

i do tego, co istniało i zostało w księgach zanotowane, zwłaszcza zaś do tego, co jeszcze dziś może być po­dziwiane. A podziwiać jest co. Już w chwili konkwisty musiała to być stolica całą gębą, bo porównana z mia­stami europejskimi lat 1522—50 była od nich większa. Liczba mieszkańców wynosiła wówczas około 200 ty­sięcy. Współcześni badacze szacują ludność indiańską w 1555 roku na trzysta tysięcy, a ludność hiszpańską zaledwie na tysiąc pięćset rodzin. Proporcja ta zostaje szybko zmieniona, bo już w dwadzieścia lat później na skutek różnych epidemii liczba ludności w stolicy spa­da do 90 tysięcy. Liczby te wydają się dziś, kiedy sto­lica ma jedenaście milionów mieszkańców, niemal śmieszne, ale w wieku XVI była to stolica, która nie miała sobie równej. A że tak było naprawdę, stwier­dza kronikarz walecznego kapitana Korteza, wyżej wymieniony Bernal Diaz del Castillo, któremu to kro­nikarzowi można tylko zazdrościć pióra. A pisze ów żołnierz o placu, na którym znajdował się główny ry­nek, tak: „Byli między nami żołnierze, którzy znali rozmaite strony świata, bywali w Konstantynopolu

i w całej Italii, i w Rzymie, otóż mówili, że takiego placu, tak pięknie rozplanowanego, tak wielkiego, w takim porządku i tak pełnego ludzi, nie widzieli jeszcze".

Zaiste Aztekowie wybudowali piękne miasto, które następnie, dokładnie 13 sierpnia 1521 roku — po 75 dniach zaciętych walk — zniszczyli Hiszpanie. W mie­siąc po jego upadku rozpoczęli budować je na nowo.

Dziś możemy zarzucić Aztekom wybór miejsca na stolicę — 2240 metrów nad poziomem morza i pasma górskie, które nie pozwalają, aby ów smog, o którym była mowa na początku, mógł się wydostać z kotlinki, niegdyś wysepki otoczonej jeziorami i przeciętej ka­nałami. Ale w roku 1325 kiedy, jak powiada legenda, przybyli tu Aztekowie prowadzeni przez czterech ka­płanów, mieli oni zapewne coś innego na względzie niż współcześni urbaniści i architekci.

Fakt wyboru wysepki na stolicę wynikał niewątpli­wie z przyczyn strategicznych. Otoczeni trzema inny­mi państewkami, Aztekowie mogli znacznie lepiej się bronić na wyspie, a dzięki swej odważnej polityce

i stale prowadzonym wojnom wkrótce narzucili sąsia­dom swój prestiż i władzę. Wyspa nadawała się tak­że znakomicie do celów handlowych. Nie znając kola ani zwierząt pociągowych musieli Aztekowie posłu­giwać się ludźmi do przenoszenia ciężarów. Kanały przecinające miasto okazały się zbawienne, albowiem można było przywozić żywność na małych prymityw­nych łódeczkach, a co za tym idzie, zapewnić stałą do­stawę owoców i zwierzyny mieszkańcom. Nic więc dziwnego, że dzielny żołnierz Kor teza tak znakomicie władający piórem Díaz del Castillo nie może ochłonąć z zachwytu na widok bogactw leżących na rynku

i wspaniałych pałaców cesarza Moctezumy. Woda była nieodzownym elementem stolicy. Do dzisiej­szego dnia można odbyć przechadzkę po kanałach meksykańskiej Wenecji, Xochimilco (Xóchitl — zna­czy kwiat w języku náhuatl), po których płyną ukwie­cone łódki, a żyzne pola otaczające kanały stanowią naturalne ogrody i sady, z których w XX wieku, tak samo jak w poprzednich stuleciach, dowozi się do miasta kwiaty, jarzyny i owoce.

Fakt więc, że stolica znajdowała się na wysepce,

miał dla jej rozwoju kapitalne znaczenie. Bagnisty grunt, sztucznie zasypywany przez Indian, zamienił się z czasem w małe żyzne poletka chinampas, które stały się niewyczerpanym spichlerzem stolicy. Błotni­sty grunt jest i dzisiaj przyczyną dziwnego zjawiska polegającego na tym, że niektóre budynki, jak np. bu­dynek opery w centrum miasta, zapadają się co roku

0 kilka centymetrów, natomiast inne budynki „wy­brzuszają się". Szlam i popioły wulkanów tworzą war­stwę głębokości 600 metrów, pod którą dopiero znaj­dują się twarde skały. W chwili kiedy szlam ten jest mniej nasycony wodą, niektóre budynki się zapadają, gdy zaś otrzymują większy dopływ wody, „wznoszą się". Z wolna wysychały jeziora otaczające stolicę

1 miasto — państwo szybko obrastało w domy i ulice.

Głównym motorem napędowym życia dawnej stoli­cy Azteków Tenochtitlanu (Tenoch — imię kapłana, a tlan — znaczy „miejsce") była religia. Ona decydo­wała o każdym kroku człowieka, o każdej jego de­cyzji. Religia była czynnikiem, który wywarł zdecy­dowane piętno na architekturze miasta-państwa. Wo­bec tego, że najważniejszą klasą społeczną byli ka­płani, najokazalszymi budynkami były świątynie. Cen­trum miasta stanowiła Wielka Świątynia Teocalli, oto­czona 78 pomniejszymi budynkami zajmującymi ob­szar, którego każda strona liczyła 500 metrów. Na szczycie Wielkiej Świątyni znajdowały się ołtarze ku czci boga deszczu Tlaloka i boga wojny Huitzilo- pochtli. Miasto podzielone było na cztery dzielnice, które z kolei rozdrobnione były na dzielnice mniejsze zamieszkane przez klany rodzinne. Życie miasta kon­centrowało się wokół świątyń, pałaców królewskich, domów arystokracji, budynków użyteczności publicz­nej. Resztę miasta stanowiły chaty zwykłej ludności indiańskiej. Pałace i ogrody Moctezumy były tak

wspaniałe, że kronikarze nie mieli dla nich słów, „tyle było w nich do podziwiania”. Miał bowiem cesarz Azteków specjalną ptaszarnię, budynki, gdzie prze­chowywano broń, oddzielny dom wypełniony księga­mi, w które specjalny majordomus wpisywał dochody króla; w jednych ogrodach były sadzawki i wspaniałe ptactwo, w drugich drapieżne bestie; w innych budyn­kach mieszkali rękodzielnicy, złotnicy i rytownicy oraz mistrzowie w obrabianiu drogich kamieni.

Ale przybysz, który chciałby zobaczyć choćby ślad owych wspaniałości z wysokiego hotelu Maria Isabel Sheraton, wznoszącego się na Paseo de la Reforma, wielkiej alei zbudowanej przez cesarza Maksymiliana Habsburga, lecz, o ironio historii, noszącej nazwę Re­formy — zbioru praw, wydanych przez Juareza, za­ciekłego wroga tegoż cesarza — tenże przybysz zosta­nie srodze zawiedziony. Zobaczy on bowiem na tle sza­rego nieba dachy wspaniałych rezydencji, nowoczesne banki ze szkła i żelbetonu, wielki biały budynek am­basady amerykańskiej, pomnik Diany-Łowczyni, któ­rej nagość wzbudziła przed laty oburzenie dewotek meksykańskich żądających, aby okryto ją przynaj­mniej mini-sukienką... Zobaczy pomnik Niepodle­głości, zwany zgodnie z potocznym stylem przeciętne­go Meksykanina zdrobniale „Angelito", czyli Anioł­kiem, mimo że stoi na kolumnie o wysokości 45 me­trów. Zobaczy także kopułę pomnika, który niegdyś miał być budynkiem Parlamentu, a nie dokończony zamienił się nieoczekiwanie w hołd złożony Rewolucji i grobowiec specjalnie zasłużonych prezydentów: Francisca I. Madero (1911—1913), Venustiana Car- ranzy (1917—1920), Plutarca Eliasa Callesa (1924—- 1928) i Lázaro Cárdenasa (1934—1940).

Zobaczy także wieżowiec Loterii Państwowej. Bu­dynek ten różni się od innych tym, że dzięki specjal­

nej metodzie zastosowanej przez architektów, lekko unosi się na błotnistym gruncie w sposób niewidoczny dla przechodniów. Zobaczy także dwa pomniki, które przykują na chwilę jego uwagę: pomnik Kolumba oraz pomnik księcia azteckiego Cuauhtemoca. Patrząc na Kolumba, zacznie oczywiście rozglądać się za pomni­kiem Korteza, ale będzie to wysiłek próżny, albowiem Meksykanie w dalszym ciągu uważają, że pomnik kon­kwistadora stanowiłby obrazę narodowego honoru. Natomiast pomnik Cuauhtśmoca przypomina „czerwo­ną twarz" z opowieści Karola Maya i jest otoczony wianuszkiem innych „cżerwonych twarzy" oraz mało dziś zrozumiałych alegorii. Przed pomnikiem tym w dni świąteczne dzieci szkolne składają wieńce, a grupy Indian specjalnie w tym celu sprowadzanych, z różnych wiosek tańczą w barwnych strojach ku za­dowoleniu turystów.

Zrozumiawszy, że dawnego Meksyku należy szukać poza obrębem pięknej alei Paseo de la Reforma, nasz turysta schodzi z tarasów hotelu Maria Isabel i decy­duje się na użycie najbardziej nowoczesnego środka lokomocji miejskiej, jakim jest metro istniejące w sto­licy zaledwie od kilku lat. Właśnie metro pozwoli mu, ku jego wielkiemu zdumieniu, znaleźć pierwszy ślad autentycznej kultury prehiszpańskiej, albowiem na jednej ze stacji, Pino Suarez¹, zobaczy mini-piramidę, odkopaną podczas budowy owego metra. Piramida pieczołowicie zrekonstruowana przez archeologów — stoi pięknie oświetlona wśród korytarzy, po których pędzi tłum zajęty swoimi codziennymi sprawami. Pira­midy i zabytki archeologiczne nie przyciągają uwagi przechodniów, którzy obcują z nimi od dzieciństwa,* zdumiony natomiast staje przed nimi cudzoziemiec,

którego uderza kontrast między nowoczesnością metra a aztecką piramidą, pamiętającą czasy przed kon- kwistą.

A więc pierwszy ślad istnienia stolicy azteckiej Tenochtitlanu został naocznie stwierdzony i nasz tu­rysta może teraz szukać w jedenastomilionowej sto­licy, usianej barokowymi kościołami zbudowanymi przez hiszpańskich architektów podczas trzech wie­ków panowania Hiszpanii, dalszych śladów architek­tury indiańskiej. Sprawa jest dość ułatwiona, albo­wiem stacja Pino Suarez znajduje się blisko Zócalo, niegdyś głównego ośrodka życia stolicy, gdzie obec­nie znajduje się oficjalna siedziba prezydenta.

Przybyszowi w tej wędrówce potrzebny będzie prze­wodnik zarówno dla udzielenia mu informacji w tym labiryncie trzech kultur (Meksyku prekortezjańskiego, kolonialnego i współczesnego), jak też, aby być mu pomocnym w odróżnieniu autentyków od kopii arche­ologicznych, którymi usiane są główne arterie stolicy. Moda na dawną indiańską przeszłość zapoczątkowana w latach trzydziestych-czterdziestych osiągnęła bo­wiem w drugiej połowie XX wieku swój punkt szczy­towy. Z jednej strony wynika to z autentycznego zain­teresowania się naukowców meksykańskich wszystki­mi dziedzinami przeszłości oraz ze zrozumienia pań­stwa, że należy ostatnie ślady tej przeszłości za wszel­ką cenę uratować. Z drugiej strony napływ turystów z całego świata, dla których jednym z magnesów jest właśnie dawna przeszłość, sprawiły, że przy wydatnej i nadmiernej gorliwości kupców obecnie stolica jest dosłownie zalana lepszymi lub gorszymi kopiami archeologicznymi; przed co drugim bankiem stoi więk­szy lub mniejszy odlew jakiegoś boga azteckiego (a jest w czym wybierać), przy czym prym wiodą tu olbrzymie głowy prastarej kultury Olmeków.

Stolica zdecydowanie nie ma szczęścia do pomni­ków. Jednym z najbrzydszych (wszystkie są wielkie, choć noszą nazwy zdrobniałe: Caballito — konik, 4,75 m wysokości, ku czci Karola IV; Angelito — anio­łek, symbolizujący Niepodległość, itd.) jest pomnik stojący na Zócalo, przedstawiający grupę Indian mo­dlących się do słońca. Zaskakujący wytwór złego smaku, szokujący przy tak znakomitym wyczuciu ar­tystycznym Meksykanów w każdej innej dziedzinie sztuki i przy niezmiernie utalentowanej grupie rzeź­biarzy współczesnych, z których Francisco Zufiiga zdo­był sławę światową. Ale widać przy wyborze pomni­ka decyduje coś innego niż wartość artystyczna dzie­ła, a mianowicie koneksja rzeźbiarza z osobą, która ma ostatnie słowo i podpisuje czeki. Mijamy więc szybko rzeźbę, stojącą u wylotu metra, i oślepieni blaskiem słońca rozglądamy się po jednym z najwięk­szych na świecie placów.

Tu biło (i bije) serce stolicy w sensie dosłownym i przenośnym. Tu urzęduje prezydent w pałacu długo­ści przeszło 200 metrów, niegdyś siedzibie wicekrólów hiszpańskich; tu na ruinach Wielkiej Świątyni, Teo- calli, stoi dziś imponująca katedra, której budowę roz­poczęli Hiszpanie w 1573 roku, by skończyć ją dwa wieki później, tu znajduje się Ministerstwo Sprawie­dliwości i siedziba ojca miasta, a na bocznych ulicach budynki starego uniwersytetu założonego w 1553 roku.

Tu, na tym kwadracie ziemi, który niegdyś był wspaniałym centrum religijnym Azteków, gdzie mieś­cił się kompleks świątyń i pałaców władców azteckich, rozegrała się tragedia podboju hiszpańskiego, tu został zabity Moctezuma II, tu Aztekowie wznosili modły do Tlaloka — boga deszczu i do boga Huitzilopochtli. Tu rozegrały się krwawe walki między żołnierzami Kor-

teza a rycerzami azteckimi, tu do dzisiejszego dnia, obok katedry, stoją resztki wykopalisk archeologicz­nych i małe muzeum, gdzie przechodzień może zoba­czyć makietę wspaniałego placu, takiego, jakim go zobaczyli i opisali Hiszpanie. Tu na zbiegu ulic Argen­tyny i Gwatemali turysta zda sobie sprawę, że często spotykany zwrot: „Meksyk, kraj o trzech piętrach" ¹ lub trzech kultur nie jest tylko literacką metaforą, ale prawdą historyczną. Tu na fundamentach dawnej świą­tyni indiańskiej wznosi się katedra chrześcijańska» a widoczne stąd nowoczesne wieżowce z żelbetonu świadczą o tym, że zarówno indiańska, jak chrześci­jańska kultura ustępują miejsca współczesnej kulturze XX wieku pełnej sprzeczności której oblicze budzi bunty i protesty, ale rozwoju której nic przecież nie jest w stanie zatrzymać.

Z dawnego pałacu Moctezumy nic nie zostało. Na jego miejscu wznosi się pałac prezydenta. Nim jed­nak stał się on jego oficjalną siedzibą, był warowną fortecą, którą na gruzach świetności azteckiej wzniósł Kortez; odkupiony od syna Korteza, don Martina, bu­dynek stał się oficjalną siedzibą wicekrólów hiszpań­skich i pierwszy w nim zamieszkał w 1562 roku Don Luis Velasco. Tu mieściło się niegdyś więzienie i men­nica. Pałac, spalony przez zbuntowanych Indian w 1692 roku podczas długotrwałej epidemii głodu, zo­stał odbudowany pod koniec wieku XVII i takim go dziś oglądamy.

Opis dziejów Zócalo, który kilkakrotnie zmieniał nazwę (Plac Broni, Plac Królewski, Plac Konstytucji)» aby w końcu zatrzymać mało atrakcyjną nazwę co­kołu pomnika, na którym miał wznieść się pomnik Nie­podległości, ale który to pomnik nigdy tam nie został

wzniesiony (opis dziejów tego placu wymagałby sam w sobie sporej książeczki). Życie na tym placu było i jest jeszcze dzisiaj niezwykle barwne, mimo że nie sprzedaje się tu jarzyn i owoców i nie przepływają tam. jak w dawnych czasach, po kanałach Indianie w małych łódeczkach, i mimo że rytm stolicy prze­niósł się w kierunku północnym. Tu jednak w dalszym ciągu można oglądać barwny film życia meksykań­skiego, w którym udział biorą ludzie wszystkich warstw społecznych i z całej republiki. Tu, jak nigdzie, kontrast uderza w oczy: Indianin w sombrero ze słomy ociera się o wspaniałą limuzynę posła czy se­natora! tu Indianka z dzieckiem na plecach patrzy, jak straż oddaje honory dyplomatom obcych państw, tu amerykańskie turystki w dżinsach z aparatami foto­graficznymi na ramionach wchodzą, by sfotografować słynne freski Rivery; tu wojskowy w szamerowanym mundurze i lider związków zawodowych starają się załatwić sprawy. Tu na wielkim patio mrowi się od chłopów, urzędników, żołnierzy. Z balkonu tego pa­łacu prezydent w dniu święta narodowego pozdrawia naród. Plac jarzy się wtedy milionem kolorowych ża­rówek w barwach narodowych Meksyku: czerwono- biało-zielonych i iluminacja ta, każdego roku inna, jest prawdziwym dziełem sztuki. Stąd rusza pochód pierwszomajowy, czasami prezydent wychodzi z pała­cu i miesza się na kilka minut z tłumem — tak robił Luis Echeverría — stąd wśród gęstego szpaleru urzędników, dzieci w wieku szkolnym i policji udaje się każdego 1 września do parlamentu, aby złożyć do­roczne sprawozdanie ze swojej działalności. Tu żegna się milionem świateł Stary Rok i wita Nowy.

Ale pałac prezydenta sąsiaduje o miedzę z katedrą, ta zaś żyje swoim własnym życiem i odgrywa wraz z bazyliką Najświętszej Panny Marii z Guadalupe nie­

poślednią rolę w stolicy. Do katedry wchodzi dziennie tyleż samo ludzi co do pałacu prezydenta. Prezydent, który nie zawsze utrzymuje przyjacielskie stosunki z kardynałem, ma możność ze swoich okien obserwo­wać wiernych dążących do kościoła i tańce Indian, którzy w autentycznych strojach i pióropuszach na głowie tańczą na atrium, by w ten sposób spełnić podjęte śluby. Kardynał zaś może śledzić ruch w pa­łacu prezydenckim...

Tańce Indian na atrium kościoła stanowią dodatko­wą atrakcję dla turystów, nie dziwią natomiast niko^ go, kto zna trochę historię podboju Meksyku i wie, że misjonarze hiszpańscy zrozumieli szybko wielkie umi- I łowanie Indian do tańców, muzyki i śpiewu i nie tylko go nie tępili, ale umiejętnie wykorzystywali przy na­wracaniu tubylców na katolicyzm. Tradycja ta utrzy­mała się do dnia dzisiejszego i księża słusznie uważa- . I ją, że kolorowe spektakle nie tylko nie przynoszą uj­my Kościołowi, ale pomagają w utrzymaniu ferworu religijnego, który w Meksyku ma bardzo specyficzny charakter.

Ale zostawmy Zócalo, które stanowi temat sam w sobie, jak wiele zresztą dzielnic stolicy; specjalne­go pióra domaga się meksykańska Wenecja,' Xochi- milco, miejsce słynnych ogrodów przeciętych kanała­mi i otoczonych wierzbami i topolami, jarzynowy spichlerz stolicy. Specjalnego opisu wymagałaby dziel­nica Różowa (Zona Rosa), miejsce zebrań złotej mło­dzieży, najdroższych restauracji, kawiarni, galerii ob­razów, sklepów jubilerskich i mody. Prosi się o opis Plac Garibaldiego, gdzie nocą śpiewają i grają na gi­tarach zespoły mariachis w typowych strojach mek­sykańskich. Nie można również zapomnieć o jednym z najciekawszych muzeów świata: Narodowym Mu­zeum Antropologii, zbudowanym w 1964, które nie tyl­

ko posiada niezwykle funkcjonalną i nowoczesną architekturę, ale stanowi znakomity przykład dobrze pojętego muzealnictwa. Przedmioty archeologiczne ze­brane w tym muzeum stanowią skarby kultury pre- hiszpańskiej i ogląda je dziennie przeciętnie 3 tysiące osób, nie licząc wycieczek i grup zorganizowanych. Już sama przestrzeń, na której zostało zbudowane muzeum: 44 000 m kw._f i jego koszt 15 milionów dola­rów są imponujące, nawet jeżeli pominiemy bezcenną wartość eksponatów — estetyczną i dydaktyczną.

Obraz miasta byłby niekompletny, gdyby zabrakło w nim wzmianki o dzielnicy San Angel zbudowanej na warstwie lawy. W dzielnicy tej od 1971 roku znaj­duje się Ambasada Polska przy ślicznej uliczce noszą­cej od niedawna nazwę Cracovia; jakże nie wspom­nieć o Miasteczku Uniwersyteckim zbudowanym w 1950 roku na przestrzeni 300 hektarów i przeznaczo­nym początkowo dla 27 tysięcy studentów, a dziś sku­piającym bez mała 200 tysięcy. Jak nie opisać rynku, na którym sprzedaje się wyłącznie korony i wieńce pogrzebowe, lub innego: La Merced, gigantycznego rynku zapełniającego w dużej mierze brzuch stolicy oraz olbrzymiego targowiska La Lagunilla — odpo­wiednika „pchlego targu",

Ale Meksyk, stolica o trzech nazwach (Tenochtitlan, Ciudad de México i México-City), to nie tylko muzea, rynki i malowidła ścienne. Stolica Meksyku to przede wszystkim kolos, który rozciąga się na przestrzeni 540 km kw. (w chwili przybycia konkwistadorów zaj­mował 19 km kw.) i do którego każdego dnia przyby­wa 400 nowych mieszkańców szukających tu pracy i zarobków. Miasto-polip, rozrastające się we wszyst­kich kierunkach, bez należytej dyscypliny urbanistycz­nej, nie hamujące w niczym przypływu ludności. Mia­sto, w którym rocznie rodzi się około 300 tysięcy dzie­

ci, gdzie każdego dnia przeciętnie jest 3,5 wypadków śmiertelnych i 29 osób rannych w wyniku zderzeń sa­mochodowych, miasto, które zjada rocznie 65 465 ton mięsa wołowego, 352 700 ton cukru, spala 33 procent całej benzyny używanej w republice i zużywa w ciągu 1 sekundy 40 m⁵ wody.

Wszystko w tym mieście jest problemem trudnym do rozwiązania. Brak wody, niewystarczająca komu­nikacja publiczna, zanieczyszczone powietrze, gigan­tyczne przestrzenie do przebycia do miejsca pracy itd. Jeden z dziennikarzy meksykańskich określił to krót­ko: „Wszyscy nawzajem sobie przeszkadzamy, wszys­cy się popffchamy, żeby wejść, żeby wyjść i żeby być".

Stolica posiada 7 bibliotek, 26 teatrów, 115 kin, 8 sta­cji telewizyjnych. Wychodzi tu 29 gazet, 254 tygodni­ki i 564 miesięczniki. Kiosk gazetowy jest upstrzony zdjęciami mniej lub więcej rozebranych kobiet oraz komiksów czytanych nagminnie przez panny sklepo­we, urzędniczki, uczniów itd.

Jak wygląda struktura społeczna i ekonomiczna te­go miasta, z którego każdy cudzoziemiec wyjeżdża oczarowany, a nad którym każdy światły Meksykanin głęboko się zamyśla?

Stolica skupia około 18 procent całej ludności re­publiki. Tu znajduje się 50 procent całej produkcji przemysłowej, tu i w okolicy pracuje 48 procent wszystkich robotników przemysłowych, 49,7 procent całego kapitału jest ulokowane w przemyśle stolicy i jej okolic-, tu się przetwarza 52,6 procent wszystkich surowców, tu się płaci 57 procent wszystkich poborów. Tu się odbywa 60 procent całego handlu; tu zostało zlokalizowane 75 procent całego szkolnictwa wyższe­go; tu pracuje połowa wszystkich lekarzy; tu funkcjo­nuje połowa wszystkich aparatów telefonicznych. W stolicy dochód per capita jest trzykrotnie wyższy

niż w innych miastach, a po ulicach kursuje prawie połowa wszystkich samochodów istniejących w całej republice. Ażeby zapewnić dach nad głową wszy­stkim, którzy żyją w warunkach niehigienicznych, na­leży budować rocznie 120 000 nowych mieszkań.

Obserwując dziś stolicę, z rozrzewnieniem wspomi­nam stwierdzenie słynnego podróżnika irlandzkiego Dominika Thomasa Gage, który zwiedzając Meksyk w 1625 roku tak pisał: „Stolica posiada cztery piękne rzeczy: kobiety, stroje, konie i ulice". Nie ulega wąt­pliwości, że w trzy wieki później kobiety i ulice są piękne, choć wątpliwość wzbudza elegancja Meksyka- nek. Konie zaś zostały zastąpione przez wspaniałe, wielkie samochody, które utrudniają i tak już trudny ruch wielkomiejski.

Meksyk jest miastem, w którym boję się przejść przez jezdnię. Jakże się tu nie bać, skoro człowiek nie zmotoryzowany w ogóle się nie liczy, a każdy wła­ściciel samochodu uważa, że skoro on może przeci­snąć się między tramwajem i autobusem, to samochód, jako przedłużenie jego ramion i nóg, też może to zrobić. Miesięczny przyrost samochodów oblicza się na 25 tysięcy i miasto planowane jest tak, by ułatwić ży­cie szczęśliwym posiadaczom czterech kółek. Stąd nie­samowite „korki" w godzinach szczytu, a jeżeli do go­dziny szczytu dołączy się jeszcze deszcz, wtedy mia­sto, które wciąż ma nieodpowiedni drenaż, zamienia się w jezioro, tzn. w to, czym było przed najazdem Hiszpanów. Tylko wtedy pływano po nim łódkami, dziś zaś tysiące aut stoi nieruchomo z kołami w wo­dzie zalewającej główne arterie. Ojcowie miasta za­powiadają, że w najbliższych latach stolica otrzyma najbardziej nowoczesny system odprowadzenia wody.

W tym pięknym mieście z luksusową strefą Zona Rosa cztery osoby na dziesięć zarabiają mniej niż do­

puszczalne minimum, a 50 procent — według oficjal­nych statystyk — jest niedożywione.

Między luksusową strefą prywatnych willi w dziel­nicy Lomas de Chapultepec a dzielnicami zamieszkiwa­nymi przez proletariat istnieje różnica tak wielka, ze opisanie jej wymagałoby słów przypominających ba­nalne slogany propagandowe. Lomas jest tak pięknej że — jak powiedział pewien dziennikarz amerykań­ski — gdyby New York posiadał taką dzielnicę, pobie­rano by tam pięć dolarów za samo wejście. Natomiast w wielu dzielnicach ubogich do tej pory 30 procent mieszkań składa się z jednej izby, w której przeciętnie śpi | osób. Trzy mieszkania na dziesięć nie mają wo­dy i prawie połowa pozbawiona jest urządzeń sani­tarnych.

Stolica jest sfinksem, który nosi różne maski. Dla jednych tymi maskami są pałace, dla innych nędza. Dla jednych luksusowe wille urządzone z wyrafino­wanym smakiem, dla innych wciśnięte między nie le­pianki lub cale dzielnice „spadochroniarzy" (ludzi, którzy zjawiają się nagle w nocy i zajmują puste ob­szary, na których budują lepianki. Zgodnie z prawem nie można ich wysiedlić). Dla jednych stolica to wspa­niałe budowle, drapacze chmur, ministerstwa, banki, supermarkety, Sanbornsy, Wipsy, Dennysy — koncer­ny restauracji amerykańskich, które w każdej niemal dzielnicy mają swoje filie. Dla innych, jak dla orga­nizatorów cyklu odczytów na uniwersytecie, młodych socjologów i ekonomistów, symbolem była owinięta w ciemny szal biedna kobieta z wyciągniętą ręką, któ­rej zdjęcie widniało na afiszu zapowiadającym owe odczyty. Dla jednych to młodzież rewolucyjna żądają­ca zmian społecznych w całym kraju, dla innych —■ tzw. porras, płatne bojówki na usługach reakcji, które

napadają na uczniów i studentów, strzelają na uniwer­sytetach, niszczą urządzenia laboratoriów i archiwa.

Jeden z wybitnych pisarzy przyrównał stolicę do tkaniny, którą tkała Penelopa, a co utkała, to pruła. W istocie miasto na przestrzeni, swego istnienia zmie­niło wielokrotnie swój wygląd, zależnie od tego, kto nim rządził. To, co zbudowali niegdyś Indianie, znisz­czyli Hiszpanie. To, co zbudowali Hiszpanie, zniszczy­ła częściowo rewolucja, nieopatrzna gospodarka i cha­otyczne bezplanowe budownictwo. „Bezpośrednie przejście z menueta osiemnastowiecznego wprost do frenetycznego tańca rewolucji — pisze meksykański pisarz F. Benitez — odbiło się na całym Meksyku, w sposób szczególny zaś na stolicy". Dziś Penelopa w dalszym ciągu tka i pruje, tka i pruje. Czasami jed­nak podczas tego „prucia" — jak to miało miejsce w' wypadku budowy metra — udaje się uratować strzępki pradawnej tkaniny w postaci drogocennych starych rzeźb. Penelopa nie tylko tka, zmienia także maski na twarzy. Posiada zaś tyle tych masek, ile ludzi na nią patrzy. „Są to te same maski, których dawniej używali Indianie podczas swoich fiest religijnych: jed­ne były piękne i budziły zachwyt, inne przerażały swoją brzydotą. Wszystkie zaś wyrażały sprzeczności tkwiące w tym społeczeństwie".

Sprzeczności te od czasów konkwisty znacznie się jeszcze pogłębiły, nabrały bardziej różnorodnych to­nacji i form. Zafascynowany nimi cudzoziemiec stwier­dza, że mało stolic na świecie posiada tak niepowta­rzalne oblicze-maskę.

NIWERSYTET

Pewnego słonecznego poranka, wiosną 1974 ro­ku, osoby, które tego dnia przyszły na uniwersytet, stwierdziły ze zdziwieniem, że znikł pomnik eks-pre- zydenta Meksyku, Miguela Alemana, stojący dawniej między rektoratem a budynkiem biblioteki. Jak gdyby zmiotła go stamtąd czarodziejska różdżka. Trawa była wyrwana i nic, absolutnie nic nie wskazywało, że kie­dykolwiek w ogóle coś tam stało. A przecież nie był to zwykły pomnik: eks-prezydent Miguel Alemán był twórcą i założycielem miasteczka uniwersyteckiego w 1950 roku, a pomnik wzniósł ku swojej własnej chwale, aby przyszłe pokolenia nie miały żadnej wąt­pliwości, że to właśnie on, a nie kto inny, za swojej kadencji prezydenckiej kazał miasteczko to wybu­dować.

A wybudował z rozmachem rzadko spotykanym. Uniwersytet, pomyślany dla 27 tysięcy studentów, zo­stał wzniesiony za 200 milionów pesos przez 150 archi­tektów i artystów. Pracowało przy jego budowie 100 przedsiębiorstw budowlanych i 10 tysięcy robot­ników. W 1953 roku otworzono jego podwoje. Rozpo­częła się nowa era w życiu Meksyku, w sensie do­słownym i przenośnym.

Miguel Alemán nie był prezydentem popularnym. W dwadzieścia kilka lat po opuszczeniu fotela prezy­denckiego (1946—1952) jest dalej atakowany w pra­

sie. Społeczeństwo meksykańskie, a zwłaszcza mło­dzież, nie mogą zapomnieć Alemánowi jego proame- rykańskiej polityki i tego, że dorobił się wielkiej for­tuny, dzięki której znalazł się na liście dziesięciu naj­bogatszych ludzi na świecie.

Nim jednak pomnik znikł, ucierpiał srodze od celnie rzucanych przez studentów kamieni. Jednego dnia tra­cił palce u nogi, drugiego rękę, trzeciego — nos. Wreszcie podczas jednej z demonstracji studenckich stracił... głowę. Tego było za wiele i pewnej nocy na polecenie rektora dr Guillermo Soberona pomnik ro­zebrano i cichcem w nocy wyniesiono. Tym samym zlikwidowano jeden z wielu pretekstów do manifesta­cji i wspaniałą „mównicę", na którą wdrapywali się studenci, by wygłaszać długie przemówienia.

Uniwersytet, zwany w skrócie UNAM (Uniwersidad Nacional Autónoma de México), jak i politechnika znajdują się stale w centrum uwagi całego społeczeń­stwa. Nie ma tygodnia, aby nie było w prasie jakiegoś artykułu o burzliwym życiu uniwersyteckim, o wie­cach, strajkach, petycjach, żądaniach studentów, pro­fesorów lub związku zawodowego pracowników admi­nistracyjnych (14 tysięcy członków), o zawieszeniu wykładów decyzją jednego samorządu i przywróceniu go decyzją drugiego, opozycyjnego.

Uniwersytet w Meksyku jest bowiem taflą lustrzaną, w której odbijają się wszystkie walki toczące się w całym społeczeństwie, jest papierkiem lakmuso­wym, po którego barwie od razu można poznać, czy w kraju coś się dzieje, coś przygotowuje czy też pa­nuje chwilowy spokój. Uniwersytet jest terenem, na którym odbywają się próbne rozgrywki polityczne przedwyborcze. Aule uniwersyteckie, korytarze, mury i przestronny campus są ringiem, na którym staczają boje siły konserwatywne i postępowe.

Stałe wrzenie na uniwersytecie, który w skrócie bę­dę dalej nazywać UNAM, a także i w innych ośrod­kach uniwersyteckich na prowincji w dużej mierze tłumaczy się niespokojną historią Meksyku, a w cza­sach współczesnych jest wynikiem starć między świa­tłą częścią społeczeństwa a jej częścią wsteczną, po­wiązaną z wielkim kapitałem, dla której wszelka myśl postępowa stanowi zagrożenie jej pozycji. Próby ogra­niczenia swobody życia uniwersyteckiego pojawiły się po raz pierwszy w latach 1933, kiedy na Pierw­szym Kongresie Absolwentów Uniwersyteckich pod­jęto uchwałę domagającą się wprowadzenia pewnych zmian w systemie społecznym kraju. „Wtedy — pisał Vincente Lombardo Toledano¹ — konserwatyści przy poparciu prasy i kleru wkroczyli na uniwersytet i za­jęli rektorat".

Królewski i Pontyfikalny Uniwersytet założony przez Karola V dekretem z 1551 roku, a otwarty w 1553 roku, jest najstarszą uczelnią na terenie No­wego Świata. (Pierwszy uniwersytet w Stanach Zjed­noczonych — Harward — założony został w sto lat później). Karmelita Vasquez de Espinosa pisał w 1612 loku, że był to uniwersytet, „który może rywalizować z najlepszymi uczelniami na świecie". Dziś wiemy, że w ciągu 300 lat panowania hiszpańskiego nadano w nim około 40 tysięcy stopni naukowych, ale w ol­brzymiej większości były to tytuły z dziedziny... teo­logii. W ciągu pierwszych dwóch wieków językiem wykładowym na uniwersytecie była łacina. Inkwizy­cja skrzętnie tępiła idee, które były w jawnej niezgo­dzie z „prawdami objawionymi", a studenci i profeso­rowie byli poddawani ścisłej obserwacji. Główny na-

cisk kładziono na scholastyczną gimnastykę umysłu» rozwijając krasomówstwo, którego przykłady można i dzisiaj napotkać nie tylko w środowisku uniwersy­teckim. O tym krasomówstwie i potrzebie wypowie­dzenia się piszemy oddzielnie.

„Założony przez konkwistadorów uniwersytet nie liczył innych elementów niż te, które ci sami konkwi­stadorzy mu dostarczali i tolerowali, a Indianie, któ­rzy pływali w swoich płytkich łódeczkach przewożąc warzywa i kwiaty, słuchali w osłupieniu szmeru gło­sów wychodzących z tego olbrzymiego gmachu, w któ­rym profesorowie i dygnitarze kościelni prowadzili licznie uczęszczane katedry, gdzie tłumaczyli proble­my teologiczne, kanoniczne, prawne i retoryczne z gó­ry już rozwiązane, nie pozwalające na odwołanie się od wyroków wydanych przez władze kościelne" — mówił w 1910 roku Justo Sierra, minister oświaty rzą­du prezydenta Porfiria Dlaza, kiedy na nowo inaugu­rował uniwersytet zamknięty przez cesarza Maksymi­liana w 1865 roku.

Charakter uniwersytetu zmienia się w chwili uzy­skania niepodległości przez Meksyk (1810). W jego aulach zaczyna się ogniskować ruch demokratyczny i następują pierwsze starcia między siłami konserwa­tywnymi a postępowymi. Po rewolucji starcia te przy­bierają na sile. Kiedy w 1930 roku władze uniwersy­teckie próbują wprowadzić marksizm jako jeden z przedmiotów, opozycja prawicowa sprzeciwia się te­mu. Dziś wykłada się teorie Marksa zarówno na wy­dziale ekonomii, jak i na wydziale filozoficznym.

Pisałam, że uniwersytet i młodzież studiująca na wyższych uczelniach nie schodzi z łamów gazet. Nim dojdziemy bliżej do dnia dzisiejszego, wypada zatrzy­mać się chwil kilka na samej strukturze szkolnictwa w Meksyku.

Artykuł 3 Konstytucji gwarantuje bezpłatne obo­wiązkowe i laickie szkolnictwo na wszystkich szcze­blach we wszystkich instytucjach oświatowych zależ­nych od państwa. Bezpłatne i obowiązkowe szkolnic­two w Meksyku istnieje od roku 1867, kiedy prezy­dent Juárez wydał Organiczne Prawo Nauczania (La Ley Orgánica de Instrucción), a w dwa lata później ustanowił nowe prawo zabraniające nauki religii w szkołach.

W 1934 roku parlament poszerzył prawa wydane przez prezydenta Juareza nadając następujące brzmie­nie Artykułowi 3: „Nauka udzielona przez Państwo będzie miała charakter socjalistyczny, i wykluczając wszelkie doktryny religijne, będzie ponadto zwalczała fanatyzm i przesądy. W tym celu szkoły zorganizują program nauczania w sposób, który pozwoli na wyro­bienie w młodzieży racjonalnego i prawdziwego obra­zu świata i życia społecznego". Tak sformułowane prawo, mimo że od jego ustanowienia minęło czter­dzieści pięć lat, wciąż budzi sprzeciwy reakcyjnej części społeczeństwa i kleru, które co pewien czas pod byle jakim pretekstem atakują rząd.

Szkolnictwo średnie i wyższe jest finansowane przez władze federalne, a także przez instytucje pry­watne. Istnieje więc szkolnictwo federalne, stanowe oraz szkolnictwo prywatne. To ostatnie na wszystkich szczeblach. Obok więc szkół bezpłatnych, łącznie z podręcznikami¹ i pomocami szkolnymi w szkołach podstawowych, istnieją szkoły ekskluzywne i bardzo drogie. Obok UNAM istnieją prywatne uniwersytety bardzo kosztowne jak Uniwersytet Iberoamerykański, znajdujący się pod wpływem jezuitów, Uniwersytet La

i w .i^, ií(YÍr*¹1¹ MWWB |

. . .

I ■ ‘L .*•-*/ . j ■ I >

Salle *, również katolicki, uniwersytet przeznaczony wyłącznie dla kobiet, Uniwersytet Anáhuac, Uniwer­sytet Stołeczny, założony w 1974 roku z czterema filia­mi w czterech różnych częściach miasta.

W roku 1940 było w Meksyku tylko siedem uniwer­sytetów, w 1950 liczba ich wzrosła do 12, a w roku 1965 — było 82 wyższe uczelnie (włączywszy w to szkoły politechniczne i szkoły rolnicze i techniczne). Liczba szkół wyższych ma tendencje dalszego wzrostu nie tylko w kraju, ale także w stolicy. „Stary" uniwer­sytet trzeszczy w murach od naporu studentów. O na­pływie młodzieży do wyższych uczelni w Meksyku może dać wyobrażenie choćby jedna liczba: w 1940 roku zapisało się w całym kraju na uniwersytety łącz­nie 25 000 studentów; w 1965 — 72 500 studentów za­pisało się do samego tylko UNAM. W 1975 — studio­wało na tymże UNAM-ie 238 300 studentów (UNAM liczy także 10 liceów państwowych tzw. Preparato­rias).

Na tym największym na świecie uniwersytecie wy­kłada 18 tysięcy profesorów, asystentów i pracowni­ków naukowych, można wybrać 54 kierunki zawo­dowe. 14 tysięcy pracowników administracyjnych zapewnia normalne funkcjonowanie tej gigantycznej Alma Mater.

Szkolnictwo wyższe rozwija się szybko, ale nierów­nomiernie. W stanach takich jak Guerrero, Oaxaca lub Chiapas zaledwie dwie dziesiąte procenta ludności posiada wykształcenie średnie lub wyższe. Wyższe uczelnie koncentrują się przeważnie w regionach naj­bardziej rozwiniętych przemysłowo, ale najwięcej stu­dentów przybywa do stolicy w przekonaniu, że co sto­lica, to stolica, że tu muszą być lepsi profesorowie,

wyższy poziom, a przede wszystkim większe możli­wości zarobkowania.

Studenci jednak niejednokrotnie przedłużają studia ponad przewidziany okres. Na niektórych wydziałach, specjalnie na humanistycznych, roi się od tzw. mar­twych dusz, których usunąć jednak nie można, bo wymagałoby to przeprowadzenia ewidencji tej olbrzy­miej masy studenckiej, to zaś z kolei wymagałoby po­wołania sztabu pracowników.

UNAM cieszy się dobrą opinią za granicą, zwłaszcza niektóre jego wydziały. Mimo braku dyscypliny wśród studentów, a nierzadko także i wśród samych profeso­rów, mimo że każda okazja jest dobra, by zawiesić wykłady, mimo że znajduje się on daleko od centrum miasta i traci się mnóstwo czasu do dojazd, mi­mo wielu denerwujących niedociągnięć budzi on sza­cunek między innymi za swoją dostępność dla wszyst­kich warstw społecznych, a także dlatego, że stanowi największe laboratorium naukowe w całym kraju. Tu istnieje 18 instytutów badawczych, tu koncentruje się 40 procent wszystkich prac badawczych kraju.

Edmundo Flores, wybitny ekonomista meksykański, zapytuje w jednej ze swoich książek, co sprawia, że uniwersytet w Meksyku różni się od innych uniwersy­tetów w Ameryce Łacińskiej. I odpowiada: „Różnica ta polega nie na śmiałej architekturze lub freskach malowanych przez słynnych malarzy ani na tym, że posiada słynny na całym świecie budynek biblioteki. Różni się tym, że jest uczelnią masową". Chociaż pierwsze spojrzenie na campus uniwersytecki, na którym stoją setki aut, łatwo może zmylić. Przy bliż­szej analizie okazuje się, że duży procent młodzieży pochodzi z warstw skromnie uposażonych, choć na pewno procent młodzieży zwłaszcza pochodzenia chłopskiego jest nadal bardzo niski.

Żywiołowy napór studentów na wyższe uczelnie po­stawił władze kierujące oświatą przed poważnym dy­lematem: albo uczynić z uniwersytetów szkoły elitar­ne, takie jakimi są uniwersytety niemal w całej Ame­ryce Łacińskiej, w których gros stanowią synowie za­możnej burżuazji, albo naśladować uniwersytety euro­pejskie i amerykańskie, gdzie ograniczona ilość stu­dentów i wysoka selekcyjność pozwala na wyższy po­ziom nauczania i wymagań. Trzecią możliwością — tę właśnie wybrał Meksyk — było stworzenie uczelni powszechnie dostępnych dla wszystkich.

Wybierając świadomie tę politykę przysparza się krajowi urzędników, adwokatów, lekarzy, nauczycieli co prawda na średnim poziomie, ale wypełnia się lukę, jaką jest ogromne zapotrzebowanie na fachowców w każdej dziedzinie życia w kraju, gdzie przemysł, szkol­nictwo, opieka nad zdrowiem rozwija się równie wy­buchowo, jak wybuchowo rośnie całe społeczeństwo. Lepiej jest bowiem mieć stu średnich fachowców niż tylko kilku bardzo dobrych. Tego wymaga rzeczywi­stość i realistyczne podejście do życia. Dał temu wy­raz wiceminister oświaty, Roger Diaz de Cosslo, pi­sząc, że aby Meksyk stał się krajem rozwiniętym, uni­wersytety powinny kształcić przynajmniej 10 procent młodzieży w wieku 19—24 lat. Obecnie studiuje tylko 6 procent. Coraz więcej zdolniejszej młodzieży uzy­skuje stypendia meksykańskie na dalsze studia i spe­cjalizację zagraniczną pod warunkiem, że po powrocie i,odrobią" dane stypendium w instytucjach, które im umożliwiły zdobycie szerszej wiedzy. W samym Mek­syku niektóre gałęzie wiedzy stoją tak wysoko, że właśnie tu zjeżdżają się z wielu krajów na doskonale­nie. Do nich w pierwszym rzędzie należy kardiologia i hutnictwo.

Obok tej masowości i szerokiego zakresu w bada-

niach naukowych UNAM ma jeszcze jedną niezmier­nie ciekawą charakterystykę. Jest nią mianowicie rola kulturalna! jaką odgrywa w całym kraju. Wystarczy otworzyć codzienne gazety, ażeby dowiedzieć się

o najciekawszych odczytach, filmach i przedstawie­niach teatralnych odbywających się na terenie po­szczególnych wydziałów. Uniwersytet stołeczny orga­nizuje znakomite koncerty symfoniczne, wystawia naj­bardziej awangardowe sztuki, wydaje pisma kultural­ne i książki, tu powstają filmy eksperymentalne. Uni­wersytet nie tylko kształci przyszłych zawodowców, ale budzi zamiłowanie do sztuk pięknych, teatru i ki­na i przygotowuje przyszłych reżyserów teatralnych (obok istniejących szkół zawodowych) i filmowych.

A teraz pytanie chyba najbardziej interesujące: jacy są studenci? Jakie są ich zainteresowania?" Czego pragną? Do czego dążą?

Studenci na wszystkich uczelniach są stale rozpoli­tykowani, w permanentnym wrzeniu. Wystarczy wejść jakiegokolwiek dnia na uniwersytet w stolicy, aby przeczytać najprzeróżniejsze, nieraz sprzeczne ze so­bą, hasła wymalowane na murach budynków, by zo­baczyć ściany korytarzy i auli pokryte rysunkami sa­tyrycznymi, w których prezydent, lektor lub przy­wódcy partii rządzącej są głównymi bohaterami. Cza­sami hasła są lewicowe i internacjonalistyczne, jak to miało miejsce w przypadku Chile, kiedy indziej skrajnie nacjonalistyczne: niekiedy pomagające się poparcia dla strajkujących w jakiejś fabryce robotni­ków lub żądające uwolnienia więźniów politycznych. Z drugiej strony uniwersytety — specjalnie zaś UNAM i politechnika stołeczna — są główną odskocz­nią do kariery politycznej na skalę państwową. Zna­komita większość działaczy rządzącej partii politycz­nej, wyższych urzędników, sekretarzy i podsekretarzy

stanu — to absolwenci tych dwóch uczelni, zwłaszcza uniwersytetu. W aulach uniwersyteckich toczyli oni pierwsze boje polityczne, tu otrzymali pierwszy chrzest bojowy, tu nauczyli się wyrabiać stosunki, do­bierać odpowiednich przyjaciół i tworzyć camarillas. Studia na uniwersytecie są obecnie nieodzownym wa­runkiem, aby się dostać w krąg elity rządzącej.

Tradycyjnie najpopularniejszy na uniwersytecie jest wydział prawniczy. Wywodzi się to z wieku XIX, kiedy to ze względu na strukturę i potrzeby kraju, a przede wszystkim dlatego, że znajomość prawa była podstawową wiedzą potrzebną wąskiej grupie polity­ków, gros studentów zapisywało się na wydział praw­niczy. Tytuł „licenciado" nadal posiada prestiż szcze­gólny. Nawet do eks-prezydenta Luisa Echeverríi, jak i do jego następcy, José Lópeza Portillo, zwraca się per „licenciado”. Każdy wyższy urzędnik czy funkcjo­nariusz państwowy jest również „licenciado".

Do podtrzymania permanentnego wrzenia na uni­wersytetach i w instytutach politechnicznych przyczy­niają się także prawicowe bandy, tzw. porras, faszy­stowskie bojówki mające na celu utrzymanie nie tyl­ko klimatu terroru na wyższych uczelniach, ale dy­skredytowanie rektorów w oczach społeczeństwa. Reakcja, wielki kapitał od lat łączy się, aby zdławić postępowe idee rodzące się na uniwersytetach i wyż­szych uczelniach. Zazwyczaj bojówki te zaczynają swoją działalność jeszcze w liceach.

W roku 1968 ówczesny rektor Javier Barros Sierra publicznie stwierdził, że „zatrzymanie postępu nauki i techniki, zniesienie wolności na uniwersytecie leży w interesie tych, którzy pragną utrzymać hegemonię nad krajami słabo rozwiniętymi, i w interesie sił we­wnętrznych, które są na ich usługach. Te siły chcia­łyby widzieć uniwersytet bez moralnego autorytetu.

bez możliwości wypełnienia swojego rzeczywistego przeznaczenia, jakim jest jego udział w rozwoju sił demokratycznych i niezależnych kraju z korzyściami dla całego społeczeństwa". W cztery lata później inny rektor, Pablo González Casanova, zmuszony do ustąpienia pod naporem sił reakcyjnych, powiedział: „Czynniki oficjalne obawiają się wszystkiego: zarów­no organizacji studenckich, jak krytyki i odważnej postawy młodego pokolenia..."

Jednym ze środków stosowanych przez reakcję jest łamanie praworządności uniwersyteckiej za pomocą wspomnianych już tu porras, które nie cofają się na­wet przed prowokacyjnym użyciem broni. Burdy i na­paści, o których bezustannie czyta się w prasie, nie­jednokrotnie pociągają śmiertelne ofiary na terenie miasteczka uniwersyteckiego, politechniki, a nawet liceów państwowych. Zbrojne napaści na lewicowych przywódców studenckich były zjawiskiem nierzadkim. Najczęściej prokuratura, aby nie demaskować sił kry­jących się za sprawcami, zamyka oczy i pozwala bo- jówkarzom zbiec bezkarnie.

Porras nie tylko napadają na poszczególnych stu­dentów, niszczą archiwa i biblioteki uniwersyteckie, ale ich misją jest rozbijanie wszelkiego postępowego zorganizowanego ruchu studenckiego, sianie terroru i korupcja (między innymi poprzez sprzedaż narkoty­ków). Walka między siłami postępowymi a reakcyj­nymi na uniwersytecie i wyższych uczelniach zawo­dowych jest odbiciem walk i rozdarcia istniejącegc w całym społeczeństwie meksykańskim. Jej najbar­dziej tragicznym przejawem były wypadki 1968 roku, które zaszły w przeddzień otwarcia Igrzysk Olim­pijskich. Liczba ofiar, które wtedy padły, do dziś jest nie znana.

Kiedy w 1970 roku urząd prezydenta Meksyku objął

Luis Echeverría Alvarez, czynił wysiłki zmierzające do pozyskania zaufania młodzieży studenckiej i prowa­dzenia z nią dialogu. Również jego następca, licencia­do José López Portillo, uczynił sprawę nawiązania dia­logu ze studentami jednym z haseł swojej kampanii politycznej.

Ożywione dyskusje na terenie uniwersytetów, jak i na łamach prasy codziennej na temat zadań wyż­szych uczelni świadczą dobitnie o wadze, jaką odgry­wają one w kraju. Według jednych — ich zadanie jest tradycyjne: mają przygotowywać specjalistów i kadry zawodowe; według innych — winny stanowić teren przygotowujący ludzi do działań mających na celu przeobrażenie społeczeństwa meksykańskiego. Nie wiadomo, która z tych tendencji zwycięży, pewne jest natomiast, że studenci stanowią najbardziej czułą i wrażliwą siłę postępową, siłę najbardziej krytyczną i rewolucyjną.

w

IARA I WIERZENIA, CZYLI BOGOWIE ŁAKNĄ KRWI

Gdy dwunastoletnia Maria del Carmen zachorowała, w rodzinie chłopów zapoteckich mieszkających od kil­ku lat w stolicy zapanował niepokój. Mimo że radzi­łam wezwać lekarza, rodzice zadecydowali, że pomóc może tylko Don Gilberto, zakrystian, a jednocześnie znachor z wioski Xaltianguis. Don Gilberto hołduje zasadzie, że Panu Bogu — świeczka, a diabłu — oga- rek. Leczy aspiryną, ale gdy aspiryna zawiedzie, wra­ca do arsenału środków tradycyjnych: ziół i zaklęć.

Don Gilberto przybył na wezwanie ziomków i w roz­mowie z dziewczynką ustalił, że przyczyną choroby był szok, jaki przeżyła, gdy w czasie zabawy na pla­cu budowy w pobliżu ruchliwej ulicy wielkomiejskiej najechała na nią ciężarówka. Kierowca na szczęście zahamował i Marla del Carmen uniknęła wypadku, ale od tej chwili była nieswoja i straciła wszelką ra­dość życia.

Następnego ranka towarzyszyłam całej rodzime na miejsce wypadku. Don Gilberto zbliżył się do robotni­ków pracujących przy budowie wysokościowca, wy­jaśniając im cel swojej wizyty i prosząc o pozwolenie na odbycie pewnego rytuału. Maria del Carmen przy­pomniała sobie dokładnie miejsce, w którym uskoczy­ła przed nadjeżdżającym autem, i tam Don Gilberto wykopał mały otwór. Włożył do niego przyniesione

ze sobą tor tille i kawałek kury, po czym zalał obficie jedzenie pulque. Czyniąc to, mówił coś w języku za- poteckim, co brzmiało bardzo łagodnie, niemal jak czuła prośba. Tekst ten przetłumaczony na hiszpański taki miał mniej więcej sens: „Ziemio—Matko, oddaj nam duszyczkę Marii del Carmen... Widzisz, ona jest jeszcze bardzo młodziutka i powinna żyć długo na tym świecie. Teraz chodzi smutna, nie ma apetytu i nie rośnie... Ziemio—Matko, zwróć nam duszyczkę Marii del Carmen..." Kiedy Don Gilberto recytował swoją modlitwę, członkowie rodziny powtarzając imię dziew­czynki oddalali się z bohaterką zajścia od miejsca, w którym zakopano dary. Odchodzili wolno i nie wol­no się im było odwrócić, podczas gdy Don Gilberto zasypywał otwór z ofiarą złożoną Matce—Ziemi...

Opisałam proces odzyskiwania duszyczki Marii del Carmen, ilustruje on bowiem pozostałości wiary po­gańskiej tym bardziej interesujące, że dokonywały się w biały dzień w stolicy, a celebrował je zakry­stian, który w potrzebie odwołuje się nie do Matki Boskiej, lecz do Ziemi—Matki jako tej siły, która ma władzę nad duszą ludzką.

Dawni Indianie nie przeciwstawiali pojęcia duszy pojęciu materii. Znali pojęcie nagual lub tona, czasem zwane także chulelem. Mieściło się w nim przekonanie, że los każdego człowieka jest związany z jego dupli­katem, który jest zarazem jego duchem opiekuńczym. Chulel czy tona to jak gdyby sobowtór człowieka czy jego odpowiednik, tyle tylko, że w postaci zwierzęcia i o jego właściwościach. Chulel może być lwem, ja­guarem, sępem, psem, jaszczurką, wężem, kolibrem lub orłem. Chulelem może być nawet... przedmiot.

W jednym z opowiadań, należącym już dziś do kla­syki w literaturze meksykańskiej, wezwany do poro­du biednej Indianki lekarz przyjechał przed chatę na

rowerze. Kiedy nad ranem ojciec nowo narodzonego dziecka zauważył na drodze ślady kół roweru, nie ulegało dla niego wątpliwości, że chuchelem dziecka był właśnie rower i maleństwo otrzymało imię... Bicic- letal

Chulele są słabe i silne, łagodne i krwiożercze, ta­kie, które czynią krzywdę ludziom, i takie, które się nimi opiekują.

Tylko czarownicy znają swojego chulela i mogą się w niego nawet wcielać. Zwykły natomiast człowiek nie wie na ogół, jakie zwierzę jest jego odpowiedni­kiem. Przypuszcza się, że bogaty Metys może mieć swojego chulela w tygrysie, a nawet we lwie; biedny Indianin zadowala się jakimś pomniejszym zwierzę­ciem, choćby kotem domowym. Chulel jest nieznisz­czalny i żyje po śmierci człowieka. Może z niego wyjść i czasem to robi przedwcześnie. Kiedy człowiek umiera, chulel nie zdaje sobie z tego sprawy i trzeba mu o tym dać znać, wypowiadając jego prawdziwe imię, które znają tylko wtajemniczeni szamani. Wtedy udaje się on w wędrówkę w zaświaty. Chulel zmarłego jest na ogół niebezpieczny dla pozostałej rodziny, nie chce bowiem opuścić ziemi bez towarzystwa. Dlatego wraca przez kilka dni do domu zmarłego, gdzie rodzi­na opłakuje nieboszczyka.

Dziecko, które urodziło się w dniu feralnym, będzie miało chulela złego. Zmiana może być dokonana tylko przez świętą ziemię, a ona uczyni to. kiedy złoży się jej w ofierze kurę lub indyka.

Wiara, że można utracić espíritu, czyli duszę, jest jeszcze dziś powszechna w Meksyku i to bynajmniej nie tylko wśród Indian na wsi, ale również wśród mieszkańców miast. Espíritu lub chulela gubi się przez espanto, czyli przestrach, najczęściej podczas upadku. W ogóle magia i praktyka znachorska opiera się w du­

żym stopniu na przekonaniu, że choroba — wszelka — jest wynikiem odłączenia się duszy od ciała, co może być „karą" zesłaną przez niezadowolonych przodków, którzy w ten sposób wyrażają swoje niezadowolenie z tego, że się o nich nie pamięta.

Nie tylko na wsi, ale i w mieście lud często szuka pomocy u znachorów, którzy stosują jako środek uzdrawiający limpię, czyli oczyszczente. Na taki za­bieg należy udać się do znachora z dwoma jajkami. Znachor pociera nimi głowę pacjenta, po czym rozbi­ja je, by z nich wyczytać chorobę. Następnie odczy­nia uroki zapalając kadzidła wokół chorego i stosu­jąc mnóstwo ziół. Zielarstwo w Meksyku ma swoją przebogatą tradycję, a specjalne stoiska zielarskie na rynkach mogą przekonać każdego niedowiarka o ich mocy cudotwórczej. Znajduje się bowiem na straga­nach obok roślin, liści i wysuszonych owoców, amule­ty, kamienie zwane „bawole oczy", proszki itd. Ba­wole oczy z wizerunkiem Matki Boskiej cieszą się du­żym powodzeniem.

Pewnego razu udałam się w towarzystwie młodego antropologa do Panchity. Znachorka przyjmuje w bie­dnej dzielnicy niedaleko wielkiego rynku. Kie­dyś zdarzyło się jej „umrzeć", ale po jakimś czasie zbudziła się z letargu i od tej chwili nawiedzana jest przez wyższe siły. Posiada moc leczenia ludzi i podob­no dokonuje nawet operacji płuc, serca i mózgu. A wszystko to robi nożem lub nożyczkami.-Nie asysto­wałam, co prawda, przy operacji, ale byłam w normal­nym dniu przyjęć. Na patio czekało blisko 30 osób i to ze wszystkich warstw społecznych, nie wyłączając Amerykanów. Panchita leżała na niechlujnym barłogu. W pewnym momencie zapytała, czy dużo ludzi czeka. Gdy usłyszała odpowiedź twierdzącą, westchnęła jak ktoś, komu bardzo nie chce się iść do pracy. Niemniej

jednak zwlokła się z legowiska, włożyła żółtą tuniczkę przypominającą strój, jaki nosi na obrazie aztecki książę Cuauhłemoc, po czym stanęła przed jego obra­zem, wypiła szklankę jakiegoś napoju, podniosła w gó­rę rękę i rzekła: „Niech wejdą maluczcy". Od tej chwili nie była już Panchitą, lecz bermanito — bratem, I tak się też do niej zwracano. Ludzie przed wejściem ustawiali się || kolejce, ale nie na wprost drzwi, tylko z boku, by duchy choroby i inne nieszczęścia wypę­dzane z ich ciała nie weszły w ciała innych pacjentów. Panchita przepisywała zioła, ale również jakieś lekar­stwa, które wymieniała w ich pełnym brzmieniu łaciń­skim, a ktoś umiejący pisać notował za nią. Opłata była „co łaska" i pieniądze wkładano do stojącej dy­skretnie na boku puszki.

Meksyk dzisiejszy, tzn. Meksyk drugiej połowy XX wieku, stanowi konglomerat wierzeń i kultów, konglo­merat symboli wiary katolickiej i symboli z okresu prehiszpańskiego. Nie istnieje żadne plemię czy szczep, którego dawne wierzenia zachowałyby się nie tknięte wpływami katolicyzmu. Katolicyzm jest religią oficjal­ną i w każdej wiosce lub większym skupisku indiań­skim, gdzie ludność zbiera się na odpusty lub święta religijne, znajduje się kościół. Nie przeszkadza to by­najmniej, że sąsiaduje z nim o miedzę świątynia po­gańska, jak to ma miejsce w wiosce San Andrés Co- homiata, położonej wysoko w górach, z dala od szla­ku cywilizacyjnego, i zamieszkanej przez Indian Huicholów. W niektórych wioskach zamieszkanych przez Majów w stanie Quintana Roo kult katolicki i kult pogański współżyją ze sobą w najlepszej zgodzie, tak jak współżyje ze sobą katolicki „maestro cantor", zastępujący księdza, z pogańskim szamanem. Ludność wiosek bierze udział zarówno w ceremoniach katolic­kich, jak i pogańskich. I tak na przykład podczas świę­

ta, którego obrządki mają na celu zapewnienie opa­dów deszczu, szaman odprawia modły na zewnątrz kościoła przy swoim ołtarzu, a przy drugim, wewnątrz, odprawia nabożeństwo katolickie „maestro cantor". Także w stanach Chiapas czy Jukatan ludność indiańska, mimo że wyznaje religię katolicką, prze­strzega wielu rytuałów pogańskich. Stojące u wlotu do wielu wiosek krzyże symbolizują dla Majów cztery strony świata, a krzyż w kościele według ich wierzeń służy między innymi do informowania Pana Boga

o tym, jak się ludzie zachowują na ziemi, oraz do przekazywania Mu ich życzeń...

W jaki sposób powstał ten katolicyzm sui generis, tak często spotykany w Meksyku? Co stanowiło istotę religii azteckiej, która wzbudziła taki wstręt i oburze­nie hiszpańskich misjonarzy i żołnierzy? Czy religia aztecka zniszczona krwawo przez konkwistadorów była rzeczywiście całkowitym przeciwieństwem re­ligii chrześcijańskiej? A może były w niej jakieś wspólne cechy? Czy podbój fizyczny Meksyku był równoznaczny z podbojem duchowym Indian?

Te i inne pytania cisną się na usta przybysza, któ­ry nie może się nadziwić temu, co ogląda, gdy zejdzie z utartego szlaku turystycznego. W istocie to, co dziś może ten przybysz zaobserwować, ten fascynujący ob­raz rytuałów i obrzędów na pół katolickich, na pół po­gańskich jest wynikiem wielkiego wydarzenia przed czterystu pięćdziesięciu laty, określonego jako zderze­nie dwóch światów, dwóch światopoglądów, dwóch religii. Wydarzenie znane w historii pod nazwą kon- kwisty, dokonanej przez Korteza i jego żołnierzy w 1519 roku, miało na celu nie tylko zdobycie złota (Kortez po przybyciu na ziemie azteckie powiedział: „Hiszpanie cierpią na chorobę serca, którą uleczyć

może tylko złoto"), ale także zdobycie dusz pogań­skich, aby nawrócić je na katolicyzm.

Mimo że papież Paweł III oświadczył w 1537 roku, że Indianie są istotami ludzkimi „zdolnymi do zrozu­mienia chrześcijaństwa i do jego przyjęcia", i potępił energicznie niewolnictwo, mimo że zarówno Karol V (1526), a później Filip II (1601) wydają dekrety chro­niące Indian przed zaborczością Hiszpanów, Indianie byli traktowani nie tylko jako bezpłatna siła robocza, ale często jak zwykłe bydło znaczone gorącym żela­zem i używane jako siła pociągowa. Odpowiedzialnym za fizyczne zniszczenie Indian był w pierwszym rzę­dzie hiszpański żołnierz, a później encomendero*. Reszty dokonali misjonarze katoliccy. Obok podboju fizycznego odbywał się bowiem nie mniej ważny i nie mniej krwawy podbój duchowy.

I mimo że niejeden misjonarz zapiiał się piękną kartą w dziejach podboju Meksyku jako obrońca praw Indian, dla większości z nich Indianie byli ludźmi opę­tanymi przez szatana, a ich bożkowie — demonami łaknącymi krwi ludzkiej. Pogląd ten, wynikający z niezrozumienia specyfiki religii azteckiej i opiera­jący się wyłącznie na obserwacjach fiest religijnych Indian, podczas których składano bogom ofiary ludz­kie, przetrwał przez wiele wieków, narzucając światu fałszywy obraz życia i wierzeń dawnych Meksyka- nów.

A przecież z jednej i z drugiej strony „bogowie łak- nąli krwi". Różnica polegała tylko na tym, czemu ta krew ma służyć: słońcu, by nie wstrzymało swego biegu, czy Hiszpanom, by mogli napełnić złotem swo­je sakwy.

Nakazy religii azteckiej nie miały same w sobie

' 4j&ÉÉÉii¡ií& t "“‘NSS ^rntfrrtj riMftTinumi n o 111 j i r~n TTwgrrmTTWi.t

(przynajmniej na początku istnienia tego narodu) na celu mordowania ludzi tylko po to, żeby kapłani mo­gli zachłystywać się ich krwią. Tak często dyskutowa­ny kanibalizm Azteków, spożywanie ciała jeńców, miał w kosmowizji azteckiej charakter komunii z bó­stwem, albowiem jeniec był uważany za wcielenia te­go bóstwa. Rycerzowi, który go pojmał, nie wolno było po jego śmierci tknąć jego mięsa, uważał go bo­wiem za swojego syna. Sam obrzęd składania ofiar ludzkich wywodził się z najgłębszego przekonania, że nad człowiekiem wisiała stała groźba końca świata. Pod koniec każdego wieku — a wiek ten trwał 52 la­ta — „gaszono ogniska w mieście i lud prowadzony przez kapłanów szedł w procesji przez ulice do świą­tyni wznoszącej się na szczycie wzgórza Gwiazdy. Gdy gwiazda Aldebaran z gwiazdozbioru Byka zja­wiała się w punkcie, który kapłani uważali za środek nieba, był to znak, że koniec świata nie nastąpi i że słońce ukaże się następnego ranka” *. Kapłani zapalali wtedy nowe ognisko i wznosząc modły dziękczynne oznajmiali narodowi „wybranemu przez słońce", że będzie on istniał następne 52 lata.

Groźba zagłady wydawała się tym bardziej realna, że zgodnie z mitami świat zginął już uprzednio cztery razy, zmieciony przez kataklizmy. Pierwsi ludzie stwo­rzeni z popiołu zginęli w potopie i na ich miejsce po­wstały ryby. W drugiej epoce — epoki te Aztekowie nazywali „Słońcami" — bogowie stworzyli gigantów, ale byli to giganci słabi, albowiem „zawsze padali". W trzeciej epoce huragan zmiótł świat, a ludzie prze­mienili się w indyki. W czwartej bogowie stworzyli małpy, ale kiedy i te stwory nie mogły ich zadowolić, nie ustępując w wysiłku, wysłali do krainy śmierci Mictlanu boga Quetzalcóatla. Tam mimo przeszkód

Quetzalcoatl zdobył kości dawnych przodków. Zroszo­ne jego boską krwią kości te nabrały życia i oto zaist­nieli ludzie. A wszystko to działo się podczas „piątej epoki", czyli w piątym „Słońcu", które także według wierzeń Azteków miało zakończyć się katastrofą...

Ale nie tylko słońce odżywia się krwią ludzką. Tak­że inni bogowie jej żądali. Nieustanny korowód śmier­ci. w którym ginęły zarówno dzieci, jak młodzieńcy i kobiety, serca wyrwane przez straszliwych kapła­nów o twarzach pokrytych czarną farbą i o zmierz­wionych, długich włosach, strojnych w pióropusze i maski, w szatach przybranych piórami lub okrytych skórami ocelota, bezustanne tańce, głuche walenie w bębny lub przeszywające powietrze jęki fletów, wznoszący się na skraju świątyni tzompantli z czasz­kami ludzkimi, tragiczny dowód ofiar złożonych bo­gom, oto co zobaczyli pierwsi przybysze z Europy. Nic więc dziwnego, że naród „wybrany przez Słońce" zo­stał nazwany przez zakonnika Bernardino de Sahagu- na¹ „narodem diabła, godnym najsurowszej kary na ziemi i najstraszniejszego piekła na drugim świecie".

A jednak istniały w obu religiach pewne cechy wspólne. Te „dzieci szatana” znały rytuały podobne do chrztu, spowiedzi, komunii i pokuty. Równie, jak w religii chrześcijańskiej, w religii azteckiej istniał kalendarz świąt i tak jak chrześcijanie przed powzię­ciem ważnej decyzji życiowej, Aztekowie oddawali się w opiekę jakiegoś boga. W obu religiach uczucia manifestowały się poprzez śpiewy, procesje, dary I posty.

Obcą natomiast była Aztekom idea, że jakiś zły bóg chciałby zabrać ich duszę, tak samo jak obcą im była

myśl, że człowiek jest wolny w wyborze dobra i zła i że od tego wyboru zależy jego życie pośmiertne.

Oto w najgrubszych zarysach cechy religii aztec­kiej. Indian nie tyle pokonał zadany im gwałt fizycz­ny, ile właśnie podcięcie ich kultury, ich organizacji społecznej, ich religii, z której wynikały ich wartości moralne, to wszystko, co zrodziło się na przestrzeni wieków i co przestało nagle istnieć na skutek obojęt­ności bogów, którzy dopuścili do zwycięstwa Chry­stusa.

Była to jednak porażka częściowa. Bogowie skryli się w górach i lasach, gdzieniegdzie przywdziewając maski katolickie, a mity i wierzenia zachowały swój pierwotny charakter. Najczęściej jednak stapiały się z narzuconym rytuałem chrześcijańskim, z jego sym­boliką, nadając katolicyzmowi meksykańskiemu fascy­nujący i niepowtarzalny charakter.

W San Andrés Cohomiata, wiosce położonej w gó­rach Sierra Madre Zachodnia, zamieszkanej przez szczep Huicholów, kościół jest pustym budynkiem bez jednej ławki, a podłogę stanowi ubita ziemia z wgłę­bieniem pośrodku. Na wzniesieniu mającym oznaczać ołtarz stoi smutna figura Chrystusa z ułamaną ręką. Obok niej inna figura, trochę mniejsza. Są to dwaj Chrystusi, z których jeden według wierzeń Huicho­lów przedstawia Chrystusa, drugi Najświętszą Pan­nę Marię. Przed nimi leżą wota w postaci masek, strzał z orlich piór i małych miseczek z wyrysowany­mi na nich motywami orła, jelenia i słońca. Nie brak tam także puszek po piwie, butelek po mezcalu, niedo­pałków świec i pudełek od konserw. Indiański naczel­nik, zwany tam gubernatorem, Don Nicolás, z którym zawarłam przyjaźń, otworzył przede mną drzwi koś­cioła zamkniętego drewnianym drągiem. Po chwili

m

usiadł na ołtarzu i pod okiem Chrystusa przehandlo- wywał bezceremonialnie rytualne maski i strzały.

Podczas święta Wielkanocy zabija się w tym ko­ściele przed ołtarzem krowę lub wołu, a przy zacho­dzącym słońcu odbywa się wokół kościoła procesja. Widok tej procesji zostanie mi chyba na zawsze w pa­mięci. Ostatnie blaski słońca oświetlały krwawo góry. Tłum mężczyzn i kobiet z dziećmi na plecach szedł z zapalonymi kagankami umieszczonymi w blaszanych puszkach po piwie. Na czele procesji kroczył szaman w masce jelenia — symbolu słońca. Ludność zawo­dziła smutne pieśni. Wokół procesji tańczyła grupa wymalowanych na czarno wyrostków, uosabiających jorios, czyli wszystko, co złe i przewrotne. Jorios wy­machiwali drewnianymi szablami, walcząc między so­bą i poszturchując każdego, kto nawijał się im pod rękę.

W Wielką Środę Indianie zdejmują ze ścian figury nielicznych świętych i obydwóch Chrystusów. Myją je ostrożnie i zmieniają szaty. Najpierw zdejmuje się Chrystusa-Chrystusa, a potem Chrystusa-Pannę Marię. Brudne pierze się na tym samym stole, za którym za­siadają władze wioskowe, kiedy wymierzają sprawie- dliwość.W ten sposób podkreśla się związek między sprawiedliwością boską a ludzką.

W kościele nie ma figury ani wizerunku Matki Bo­skiej, choć Huichole w nią wierzą i zwą ją Tanana, czyli... Młodą Orlicą. Młoda Orlica — jak głosi legen­da — pędziła żywot szczęśliwy gdzieś daleko w nie­biosach. Chcąc pewnego dnia uradować Pana Boga, wyprawiła fiestę i zaprosiła na nią okolicznych mu­zyków. Ale ci grali źle i Pan Bóg był niezadowolony. Wtedy zjawił się Indianin José, który grał tak pięk­nie, że Pan Bóg z radości zaczął tańczyć. Zawistni grajkowie przysięgli zemstę Tanana i José. Od tego

dnia Tanana zaczęła żyć z Jose. Pewnego dnia sprzą­tając gdzieś patio znalazła papierową kulkę, włożyła ją do fartucha i... zaszła w ciążę. Oczywiście kulkę papierową podrzucił Indianin Jose. Wrogowie Mło­dej Orlicy zmusili ją do ucieczki. Podczas wędrówek Tanana urodziła piękne dziecko, które, kiedy podro­sło, stało się maraakame, czyli szamanem. Prześlado­wany maraakame posiadał moc przemienienia się w ślepca lub kalekę, co pomogło mu w ukrywaniu się przed nienawidzącymi go wrogami. W końcu ci do­padli go i zabili. Ale on zmartwychwstał i ukazał się w wiosce San Sebastian, gdzie znajdują się złoża sreb­ra, i tam do tej pory mieszka.

W wiosce San Juan Chamula, na południu Meksy­ku, w stanie Chiapas, kościół przedstawia zupełnie in­ny widok. Pomalowany na niebiesko z kolorowymi kwiatami ze stiuku wznosi się na centralnym placu niby dekoracja teatralna. Wewnątrz ziemia pokryta pachnącą trawą wydaje przenikliwą woń. Wokół ścian stoją liczne figury świętych. Każdy z nich nosi nie­zwykłe, kolorowe sukienki ozdobione świecidełkami i lusterkami. Indianie siedzą na ziemi całymi rodzina­mi, jedzą i piją, bawią się z dziećmi i przy blasku mi­gocących świec opowiadają świętym o swoich tro­skach, prosząc o pomoc. W kościele ktoś gra na gi­tarze, ktoś inny zawodzi półgłosem, powietrze jest gęste, miesza się zapach wosku i kwiatów, jadła i po­tu. A kiedy święty nie wysłucha prośby, zostaje „uka­rany": odwraca się go twarzą do ściany, a czasem, pozbawia strojnych szat i... zostawia gołego. Nierzad­ko po opuszczeniu kościoła wierzący zwracają się w stronę wschodu, by pokłonić się słońcu... A przecież wioska San Juan Chamula znajduje się o pół godziny jazdy samochodem od miasta San Cristobal de las Casas, gdzie żył i działał w XVI wieku świątobliwy

mąż, biskup Bartolomé de las Casas, dominikanin, obrońca praw Indian.

Wśród Indian Tarahumara, w stanie Chihuahua, wy­soko w górach, prym w nawracaniu na chrześcijań­stwo mają jezuici, aczkolwiek nie brak tam innych za­konów katolickich, które prowadzą działalność oświa­tową i religijną. Jedynym szpitalem na przestrzeni dziesiątków kilometrów kieruje siostra zakonna, z po­chodzenia Austriaczka, przysłana tu na własną prośbę. Jezuici wygnani z Meksyku w 1767 roku w dalszym ciągu dbają o zbawienie duszy Indian, prowadzą in­ternaty dla dzieci indiańskich, uczą hiszpańskiego i różnych zawodów. Posiadają do swojej dyspozycji awionetki, radio, stację nadawczą, dżipy. Ale nawet i oni są dość pesymistyczni, jeżeli chodzi o trwałość ich dzieła. „Indianie wracają w góry i po paru latach cała nasza nauka idzie w zapomnienie" — mówili mi młodzi seminarzyści, wśród których nie brak było so­cjologów i antropologów z wyższym wykształceniem, posługujących się swobodnie językiem tarahumara. Musiałam im przyznać rację, kiedy w małej, odległej wiosce górskiej podczas fiesty byłam świadkiem nastę­pującej ceremonii: na małym placyku przed szkolną izbą wzniesiono krzyż zbity naprędce z dwóch kijów i owinięto go w biały kawał płótna, następnie zawie­szono na nim kilka sznurów kolorowych paciorków. Nim rozpoczęła się fiesta (pieczono dla nas na rożnie kozła), starcy ustawili przed krzyżem w czterech kie­runkach jadło w miseczkach i zrzuciwszy uprzednio derki chroniące ich przed zimnem, rozpoczęli rytmicz­ny taniec i monotonny śpiew. Towarzyszyło im w tym kilka kobiet. Tańczyli, póki nie zapadł mrok i z pobli­skiego lasu nie wyłoniła się grupa półnagich, umalo­wanych w białe cętki chłopców, którzy zaczęli swój półdziki taniec...

W tym zlepku wierzeń katolickich i pogańskich oso­bliwe miejsce zajmuje Maria Panna. Właśnie Ona, a nie Chrystus odgrywa w nich główną rolą. Najwięk­szym świętem religijnym w Meksyku jest dzień Ma­donny z Guadalupe — 12 grudnia — kiedy do bazy­liki w stolicy ciągną niezliczone tłumy z całego kraju. W dniu tym telewizja rokrocznie nakręca film z tań­ców indiańskich na atrium i z procesji wiernych. Naj­wyższe władze kościelne błogosławią zarówno tance­rzy» jak i pielgrzymów posuwających się wolno skrwawionymi kolanami po kamieniach wielkiego dziedzińca kościelnego, by w ten sposób dotrzeć przed cudowny obraz Matki Boskiej, która ukazała się Jua­nowi Diego.

Historia objawienia się Najświętszej Panny Marii biednemu Indianinowi sama w sobie warta jest opo­wiedzenia. Mit ten sfabrykowany przez Hiszpanów między 1531 a 1541 rokiem opowiada o tym, jak Matka Boska ukazała się trzykrotnie w całej swojej krasie i blasku biednemu chłopu Juanowi, doma­gając się, by wzniósł jej kościół. Kiedy Juan opowie­dział o tym cudownym spotkaniu biskupowi, ten zażą­dał dowodów. Juan wrócił więc do domu odprawiony z kwitkiem, ale na drodze Matka Boska ukazała mu się ponownie i na dowód swojej świętości kazała mu zerwać pęk róż w miejscu, na którym nigdy nic nie rosło. Kiedy Juan wykonał polecenie i zaniósł w płach­cie kwiaty biskupowi, na tkaninie odbił się wizerunek Matki Boskiej. Argument był dostatecznie przekony­wający i świątynię wzniesiono na miejscu, gdzie In­dianie od wieków czcili boginię ziemi Tonśntzin w miesiącu tititl, czyli grudniu, składając jej ofiary ludzkie. Przez długie wieki zmiana jednej bogini na drugą okazała się zmianą czysto formalną: Indianie czcili w ciemnoskórej Matce Boskiej swoją dawną bo­

ginię ziemi» składając jej w nocy potajemnie ofiary z małych figurek lub jedzenia. Jeszcze dziś w niektó­rych szczepach kołacze się wspomnienie Tonántzin.

Najświętsza Panna Maria była dla nieszczęśliwego, żyjącego przez wieki na marginesie społeczeństwa In­dianina ze wszystkich świętych katolickich najbliższą. Ona potrafiła kochać i przebaczać. Ona była matką wszystkich pokrzywdzonych, ową matką, która w ro­dzinie meksykańskiej odgrywa tak specjalną rolę. Ona wreszcie kojarzyła się z ową Tanana — Młodą Orlicą Huicholów, lub z boginią życia i śmierci Coat- licue, która poczęła syna, boga Huitzilopochtli- -Słońce w sposób równie niepokalany... Ona wreszcie zajęła w Choluli, słynnym ongiś centrum religijnym w rejonie kultury Puebla-Tlaxcala, miejsce boga desz­czu Tlaloca. Dziś w tym miasteczku znanym z niezli­czonej ilości kościołów posąg Virgen de los Reme­dios — Najświętszej Panny Nieustającej Pomocy wę­druje przez dwa tygodnie z dzielnicy do dzielnicy, z wioski do wioski, obchodzi— noszony na ramionach chłopów — zasiane pola, by sprowadzić upragniony deszcz. Ku Jej czci grupy lokalne pod wodzą fiscales organizują okazałe fiesty, nie szczędząc pieniędzy ani zachodu. W niektórych wioskach wydatki te dochodzą do 80 000 pesosl W innych szczepach, jak u Chamulów, Matka Boska jest chulelem księżyca, a Chrystus chulelem słońca. Chamulowie wierzyli, że kiedy Maria. Panna poczuła się brzemienna, oznajmiła to świętemu Józefowi i wszyscy wiedzieli, że kiedy narodzi się Dziecię Boże, słońce rozgorzeje. Słońce istniało bowiem wcześniej, ale było zimne i nie mogło zapłonąć na skutek złych duchów pucuyów, które pragnęły pokonać Boga. Kiedy na świat przyszedł Chrystus, pucuye uciekły, kryjąc się w górach i wąwozach. Jeszcze dziś starają

się zniszczyć słońce i księżyc, czego „niezbitym" do­wodem jest właśnie zaćmienie słońca. W stanie Chia­pas Indianie podczas tego zjawiska wpadają w bez­graniczne przerażenie obawiając się, że walka między złymi duchami a słońcem i księżycem może zakończy się katastrofą i wtedy świat przestanie istnieć. Podob­nie jak przed przybyciem Korteza Indianie poprzez ofiary z krwi ludzkiej pomagali w utrzymaniu porząd­ku kosmicznego, tak teraz w chwilach zaćmienia słoń­ca pomagają mu w jego walce z siłami nocy, waląc w bębny, rzucając petardy, biegając i krzycząc. Ten tumult i hałas ma przepędzić złe pucuye. Ogólna psy­choza udziela się czasem i księżom w małych wio­skach, którzy podnieceni tym, co się dzieje, każą bić w dzwony kościelne. W ten sposób do dramatycznej walki, jaka rozgrywa się w kosmosie, przyłącza się także Kościół i dziś bogowie, którzy niegdyś „łaknęli krwi", żyją w braterskiej zgodzie ze świętymi kato­lickimi.

Te wpływy jednej religii na drugą można zauważyć niejednokrotnie, ale podam tu tylko jeszcze jeden przykład. Było to podczas pięknej fiesty w małej, za­gubionej wiosce Zitlala, w stanie Guerrero. Tego dnia — 3 maja — ludność wioski zebrała się nad brzegiem rzeki, gdzie stały trzy krzyże. Grupy mężczyzn i kobiet napływały z naręczami kwiatów, kaczanów kukurydzy i wonnymi kadzidłami. Ofiary te składano przed krzyżami lub je nimi strojono, tak że po krótkim czasie utraciły one charakter sakralny, zmieniając się w piękną dekorację. Przed krzyżami rozsiedli się wierni, wznosząc modły, w których słowa azteckie mieszały się z hiszpańskimi. Temperatura uczuć religijnych pod wpływem alkoholu wzrastała z godziny na godzinę. Obok grupy modlącej się, w pięknej scenerii górskiej, nad wyschłym kory­

tem rzeki tancerze w maskach i kolorowych stro­jach odgrywali sceny z okresu panowania hiszpańskie­go. Po skończonej uroczystości młode dziewczęta zgod- Die z tradycją niosły ukwiecone krzyże wśród pro­cesji a z każdej chaty wychodził ktoś z miską kuku­rydzy, prosząc o błogosławieństwo. Nie ulegało dla mnie wątpliwości, że była to żywa reminiscencja daw­nej fiesty, w której Indianie czcili boginię kukurydzy Xilonen. Tylko wtedy piękną dziewczynę, która tę boginię uosabiała, składano bogom w ofierze. I tak jak dawniej modlącemu się tłumowi w procesji towa­rzyszą tancerze w maskach, którym przygrywają na ludowych skrzypeczkach chłopscy grajkowie. Następ­nego dnia po ukończonej tradycyjnej bitwie między trzema grupami młodzieńców przebranych w stroje i maski jaguarów, ludność zebrała się na szczycie jed­nej z okolicznych gór, by po wspólnej biesiadzie zło­żyć ofiary z jadła sępom — wysłannikom chmur, i za ich pośrednictwem ubłagać niebo o deszcz...

ASADY SAVOIR VIVRE'U

Polski obywatel niewielkie ma szanse, aby odwie­dzić Meksyk. Podróż daleka i droga, a jak do tej po­ry samoloty Polskich Linii Lotniczych nie latają do Meksyku ani samoloty Aeronaves de México nie lą­dują na Okęciu. Polskie statki, jakie przybijają do brzegów Meksyku, do portów Veracruz i Tam- pico, „Krynica" i i,Polanica”i kursują nieregularnie, zależne od ładunków, jakie wiozą na swoich pokła­dach. Ponadto podróż takim statkiem w żadnym wy­padku nie może się zmieścić w granicach urlopu wypoczynkowego przysługującego pracownikowi gos­podarki uspołecznionej, czyli znakomitej większości naszego narodu. Jak dotąd, liczba osób wyjeżdżają­cych służbowo z Polski do Meksyku nie przekracza 50—60 osób rocznie. Wyjątek stanowił rok 1968— rok Olimpiady w Meksyku.

Nie znaczy to jednak, aby Polacy nie mieli żadnej szansy na odbycie takiej podróży. Wyjeżdżają pra­cownicy central handlowych, bo choć wymiana handlowa między Meksykiem i Polską nie jest nad­miernie rozwinięta, to obie strony co jakiś czas od­bywają podróże mające na celu rekonesans wza­jemnych możliwości w zakresie ewentualnej wy­miany.

Jeżeli nie liczyć dwóch transakcji, a mianowicie

zakupu większej ilości zboża meksykańskiego w la­tach 1965—1967 (90 milionów dolarów) i eksportu w 1969 roku dwóch statków-masowców. które otrzy­mały nazwy „Maya" i „Azteca" — wymiana między naszymi krajami zaczęła wzrastać dopiero od 1973 ro­ku, kiedy sprzedaliśmy Meksykowi kilka statków do połowu tuńczyków 1 maszyny włókiennicze, a sami za­częliśmy sprowadzać meksykańską bawełnę i przędzę bawełnianą.

Amerykańskie firmy» które w około 70 procentach monopolizują handel zagraniczny Meksyku, niechęt­nie wpuszczają na rynek nowego kontrahenta, ale mi­mo to w 1975 r. kontrakty handlowe i przemysłowe zaczęły wzrastać.

Większe szanse mają przedstawiciele świata kul­turalnego i artystycznego. W Meksyku bawiły z ogromnym powodzeniem zespoły „Mazowsze", „Śląsk", orkiestra kameralna Filharmonii Narodowej, Teatr Laboratorium z Wrocławia, Teatr „Studio" z Warszawy, Teatr „Stu" z Krakowa, Pantomima To­maszewskiego.

Wspomnijmy, że wielokrotnie koncertowała w Mek­syku Regina. Smendzianka, a także prowadziła wykła­dy w tamtejszym konserwatorium, i Lidia Grychtołów- na, w Akademii Sztuk Pięknych wykładali polscy ar- tyści-plastycy Wiktor Górka i Krzysztof Pankiewicz; profesor Maria Frankowska w odległych i zapadłych wioskach Meksyku poszukiwała najbardziej prymityw­nych akcesoriów życia codziennego ich mieszkańców, by przekazać je jako eksponaty dla warszawskiego Muzeum Etnograficznego. Maria Sten prowadziła wy­kłady z historii polskiego teatru, Tadeusz Kulisiewicz swój dwukrotny pobyt w Meksyku utrwalił w znanym cyklu rysunków, Mieczysław Walter wyrzeźbił pom­nik Kopernika, który zdobi Park Chapultepec w sto-

licy. Wreszcie Maria Fołtyn wystawiła narodową operę polską „Halkę" Moniuszki w wykonaniu mek­sykańskich i polskich śpiewaków.

W rezultacie podpisanej w 1971 roku umowy o wy­mianie naukowej między Meksykiem a Polską otwo­rzyły się szersze możliwości wzajemnych kontaktów dla lingwistówi filologów, archeologów i kardiolo­gów.

Po tych krótkich informacjach Czytelnik może więc skalkulować prawdopodobieństwo swojego wyjazdu do Meksyku. Na wypadek zaś, gdyby wyjazd taki miał nastąpić, podaję kilka informacji z zakresu meksykańskiego savoir vivTe'u i kilka spostrzeżeń ogólnych na temat tego, co zazwyczaj nazywamy ce­chami narodowymi.

Niezwykle barwną i wnikliwą charakterystykę Mek- sykanów dała w swoim czasie pani Francé Erskine Calderon de la Barca. Szkotka z urodzenia, Ame­rykanka z wychowania, żona dyplomaty hiszpańskie­go, markiza Calderón de la Barca, który był pierw­szym ambasadorem Hiszpanii w wyzwolonym Meksy­ku. Markiza w ciągu czterech lat (1839—1843) pobytu w Meksyku spisuje w listach do rodziny swoje spo­strzeżenia, wszystko, co budzi jej podziw i co wywo­łuje w niej zdziwienie.

„Dzisiejszego ranka — pisze — posprzeczałam się z jednym z Anglików, który narzeka na brak szcze­rości ze strony Meksykanów. Wydaje mi się, że przy­czyna tego typu opinii, które tak często słyszy się ze strony obcokrajowców, tkwi w tym, że przyjmują oni w sposób dosłowny popularny tutaj zwrot grzecz­nościowy, który brzmi: »Jestem do pańskiej dyspo­zycji*. Tutaj wszystko się oddaje do »pańskiej dyspo­zycji«: dom, karocę, konie, muły, kolczyki pań, kra­waty panów i ubranka dzieci".

Choć od napisania tych słów minęło ponad sto lat, Meksykanie nadal wszystko oddają do dyspozycji swego rozmówcy, łącznie ze swoją osobą, a przyby­sze z innych krajów nadal zastanawiają się nad tym, czy Meksykanie są szczerzy czy też nie. Otóż tak, Meksykanie są szczerzy, ale nie należy brać dosłow­nie tego, co mówią. Meksykanie są prawdziwymi mistrzami w prowadzeniu długich konwersacji ogra­niczonych do grzecznościowych formuł. Z reguły wi­tają się emfatycznym okrzykiem: „Prawdziwy cud, że pana spotkałeml Jak się pan miewa?" Na co roz­mówca wykrzykuje: „Co za szczęście widzieć pana! Bardzo dobrze, dziękuję, a pan?” „Również dobrze" — odpowiada pierwszy. Na co drugi cieszy się słowami „Qué buenol", co oznacza „jak to dobrzel". Gdyby osobie nie wtajemniczonej w rytuał przyszło do gło­wy poskarżyć się na ból lewej nogi, interlokutor znajdzie wyjście z sytuacji pytając o drugą, zdrową nogę, by móc całą rozmowę zakończyć triumfalnym „Qué buenol”

I rozchodzą się radośnie uśmiechnięci, rzucając się na odchodne w męskie „abrazo”, polegające na przy­warciu do siebie klatkami piersiowymi i poklepa­niu się otwartymi dłońmi po łopatkach *. Ilość i siła poklepywań świadczy o stopniu serdeczności i ran­dze społecznej poklepującego i poklepywanego. Przy tej okazji informujemy, że Meksykanie z zażenowa­niem obserwują wschodnioeuropejski zwyczaj obda­rzania się przez mężczyzn pocałunkami.

Meksykanie potrafią żonglować formułą „cómo es­tés?" i przez długie chwile konwersacji, kiedy partne-

LPoklepywanU «te yo rłBrtoaaA VfqejkjłB|

s

rzy nie mają sobie nic do zakomunikowania, ale z ja­kichś względów skazani są na swoje towarzystwo. Jeden wypytuje wtedy drugiego troskliwie i drobiaz­gowo o to, jak się ma żona, wszystkie dzieci po ko­lei, a gdy ten temat zostaje wyczerpany, przechodzą do wzoru następnego, który brzmi „A w jakim nastro­ju zastał pana dzisiejszy poranek?" Wszystko to za­stępuje nasze rozmowy o pogodzie, jako że wieczna wiosna w Meksyku nie dostarcza takich możliwości.

Polskiego przybysza uprzejmość dnia codziennego zrazu nieco dziwi, trochę śmieszy, a trochę roz­rzewnia. Czasem bywa ona przyczyną nieporozumień. Otóż kiedyś Meksykanin umawiając się z Polakiem na spotkanie, zaprosił go słowami „Spotkamy się w pańskim domu". Jak łatwo się domyślić, do spot­kania tego dnia nie doszło, obaj panowie czekali bo­wiem każdy w swoim domu na przybycie gościa. Po­lak nie zrozumiał, że użyto tu grzecznościowej formy oddania do jego dyspozycji domu gospodarza, który nazwał on „jego", a nie swoim domem. Informacja Meksykanina o adresie brzmi bowiem następująco — „Mieszkam przy ulicy Insurgentes 859, gdzie posiada pan swój skromny dom". Słowa „swój" nie należy traktować dosłownie i nie należy zapukać pod wska­zany adres, gdy wszystkie miejsca w hotelach będą zajęte. Hasłem rozpoznawczym dla zorientowania się,

o czyim domu właściwie Meksykanin mówi, jest przymiotnik „skromny". Meksykanin określa w ten sposób nawet swoją luksusową willę. Pewnemu leka­rzowi polskiego pochodzenia zdarzył się w pierwszym okresie jego pobytu w Meksyku następujący przy­padek. Zgłosiła się do niego pacjentka cierpiąca na nagłe omdlenia. Lekarz zapytał: „A gdzie się to pani przytrafiło po raz pierwsry”. „W pańskim domu, pa­nie doktorze" — usłyszał ze zdumieniem.

Trzeba więc być ostrożnym w pierwszych konwer­sacjach i uczyć się odróżniać formułki grzecznościowe od właściwej wymiany informacji. Formułka naj­częstsza „mucho gusto" znaczy tylko „bardzo mi przyjemnie" i nie ma nic wspólnego ani z upodoba­niami wypowiadającego te słowa, ani z komplemen­tem na temat osoby, do której słowa te są skie­rowane. Ponieważ takie pomyłki miały miejsce, in­formuję, że w żadnym wypadku słowa te nie ozna­czają „bardzo mi się pani podoba”, chociaż słowo „gustar" znaczy także podobać się. Meksykanie chęt­nie składają zaproszenia i zobowiązania na przyszłość, że coś załatwią, że oprowadzą, że zaproszą do swo­jego (pańskiego) domu, że zrobią specjalną kolację na cześć przybysza. Nie należy z tym wiązać zbyt wielkich nadziei. Słowność nie należy do najmocniej­szych cech tego narodu. Ani słowność, ani precyzja. Meksykanie najczęściej żegnają się słowami wyra­żającymi pragnienie ponownego spotkania się. I brzmi to: „Wpadnij do mnie któregoś dnia". „Chętnie — odpowiada przyjaciel — gdy zadzwonisz któregoś dnia". Gdy któregoś dnia przypadkiem spotkają się, słusznie zawołają obaj: „Prawdziwy cud, że cię wi­dię".

Jeśli jednak ewentualny polski podróżnik w Mek­syku zrozumie, że naród ten żyje nieco innym ryt­mem i wymiarem czasu, jeśli nie będzie oczekiwał, że każda obietnica musi być spełniona, wówczas po­trafi cieszyć się przypadkami spełnionymi bądź nie­spodzianymi, spontanicznymi objawami życzliwości. Meksykanie chętnie bowiem zapraszają do domu i chętnie fetują gościa. Nie należy wszelako w takich przypadkach zaskakiwać gospodarzy przychodząc

o ściśle oznaczonej porze. Przyzwoite opóźnienie liczy przynajmniej pół godziny. Pani domu do ostatniej

chwili nie wie, ile osób przyjdzie. Jest bowiem dowodem zaufania i poczucia bliskości zabieranie ze sobą w gości krewnych czy przyjaciół bez Uprzedniego zawiadomienia. W tym przypadku Meksy­kanie nie utrudniają sobie życia zbytnim rygo­ryzmem towarzyskim. Stwarzają sobie nawzajem niespodzianki i są na nie przygotowani. Kolację po­daje się po długich konwersacjach, po licznych za­kąskach, kiedy Europejczyk jest przekonany, że trudno, nic już konkretnego do jedzenia nie dostanie. Najczęściej nie przed godziną dziesiątą. Zresztą pod­stawową wiedzę o regułach zachowania zdobywa się szybko. Sami Meksykanie z wdzięczną autoironią udzielają wstępnych lekcji savoir vivre'u, poteta mek­sykański sposób bycia staje się Chlebem powszednim, sami nie wiedząc, jak i kiedy, zaczynamy zapewniać naszych rozmówców, że nasz dom jest ich domem, rzucamy się chętnie w serdeczne abrazos i żyjemy w komforcie, jaki dają objawy ludzkiej życzliwości.

Formułki grzecznościowe brzmią dla nas staro­świecko i nieco salonowo. Przypominają nasze „ca­łuję rączki" i „padam do nóżek". Jednakże rysem szczególnym meksykańskiego stylu bycia jest to, że jest on udziałem wszystkich absolutnie klas i kręgów społecznych. Nawet małe dziecko na pytanie, jak się nazywa, odpowiada: „José Luis Camargo Gomez do pańskich usług". Bez tych ostatnich trzech słów zda­nie byłoby niepełne i świadczyłoby o złym wycho­waniu dziecka, niezależnie od klasy społecznej, z któ­rej pochodzi.

W tym upatrujemy pewien szczególny rys demo- kratyczności. Polskiemu Czytelnikowi, który nigdy nie był w żadnym kraju Ameryki Łacińskiej, trudno zapewne wyobrazić sobie szaloną przepaść, jaka dzieli tam nędzę od przepychu. Niemniej jednak ry­

tuał uprzejmości stwarza niejako wspólny dla wszyst­kich styl bycia. A jest to styl godny, pański i ele­gancki. Niezwykle rzadko słyszy się na ulicach czy w innych miejscach publicznych jakieś zatargi. Kie­rowcy zaś informują się nawzajem o tym, co myślą

0 swojej jeździe, szyfrem klaksonów. Elegancję stylu bycia Meksykanów podkreśla wielu dziennikarzy za­granicznych; Robert Escarpit z Le Monde pisze: „2le opłacany urzędnik meksykański ma zwyczaj «mor- der»¹, to znaczy, domagać się napiwku w wysokości proporcjonalnej do swego stopnia służbowego i do wielkości usługi, jaką oddał. Kiedy zażądają od was tego napiwku, pamiętajcie, że nie jest to zwyczaj wy­łącznie meksykański i że w Meksyku przynajmniej zdziera się z was pieniądze w sposób elegancki i tak­towny".

Meksykanin bywa usłużny, ale nigdy służalczy.

1 ma rację Escarpit, kiedy przestrzega, że napiwek trzeba dawać w sposób równie elegancki, w jaki zo­stał wymuszony, inaczej pieniądze mogą być odrzu­cone.

Wspólne jest również dla wszystkich kręgów

i warstw społecznych wirtuozowskie władanie języ­kiem ojczystym. Wystarczy przeczytać przetłumaczo­ną u nas wiele lat temu książkę Oscara Lewisa „San- chez i jego dzieci", która stanowi uporządkowany zapis wielogodzinnych wywiadów przeprowadzonych z członkami rodziny Sancheza i nagranych na taśmę magnetofonową. Na przykładzie tej rodziny antropo­log amerykański rozwija swoją teorię o kulturze nę­dzy. Zaiste, nędzny jest byt materialny bohaterów książki. Zachwyca wszelako i fascynuje barwność

i bogactwo słownictwa, retoryka zdań, przebogaty

język, który płynie lekko i barwnie, szerokim stru­mieniem określeń, metafor, dowcipu. W języku co­dziennym, w rozmowie intymnej, w zwykłych zda­niach dnia powszedniego Meksykanie sprowadzają chętnie cały świat i jego elementy do drobnych roz­miarów. Zdrabniają słowa „ziemia", „niebo", „wul­kan" i „głód”, a nawet „śmierć" i „nieboszczyk". Zja­wiska przyrody w ten sposób pomniejszone zmienia­ją względem siebie proporcje w zależności od woli

i nastroju mówiącego. Jest to sposób mówienia plastyczny, intymny, familiarny. Wydaje się, że sta­nowi on jakiś zabieg magiczny mający na celu spro­wadzenie zjawisk przerastających możność ich ogar­nięcia i opanowania do rozmiarów drobnych, na mia­rę człowieka. Meksykanie mają również zwyczaj zdrabniać w ten sposób czasowniki i przymiotniki

i w formie zdrobniałej mówią o zimnie i cieple, o mi­łości, o ludzkich przywarach, i nawet określenie, to najbardziej nieprecyzyjne określenie meksykańskie, że coś uczynią teraz, zaraz, natychmiast, również po­dają w formie zdrobniałej.

Forma ta stanowi o niepowtarzalnym, szczególnym uroku meksykańskiego języka hiszpańskiego. Tkwi w niej poczucie humoru, czasem zaprawione goryczą, czasem ironią, a czasem serdeczną tkliwością.

Ludność Meksyku jest jeszcze w poważnym pro­cencie niepiśmienna, w mowie jednak włada swoim językiem z prawdziwym i często poetyckim mistrzo­stwem.

Łączy się to wszakże z pewną dolegliwością spo­łeczną. Nierzadki jest wśród Meksykanów typ ludzi, którzy bardziej niż rozmawiać, lubią przemawiać. Otóż taki Meksykanin, nazwijmy go „uroczysty", nierzadko jest spotykany w ogromnej rzeszy obywateli tego kraju. Czeka tylko na dogodną okazję, aby móc

zacząć swój popis. Może to byc święto rodzinne albo spotkanie międzynarodowe, choćby na szczeblu pry­watnym i towarzyskim. Przy takiej okazji używa się słów uroczystych i przymiotników w superlatywach. Dlatego może Meksykanie uwielbiają jako przedmiot swych przemówień treści patriotyczne, one bowiem ze swej istoty nadają się do tonu podniosłego.

Meksykanin „uroczysty” lubi chwile podniosłe utrwalać na fotografiach i wystawiać je na widok publiczny. Wystarczy przejrzeć gazety codzienne, aby się o tym przekonać. W wielu np. dziennikach fotografie z życia towarzyskiego zajmują więcej miejsca niż rzeczowa informacja. Każda gazeta co­dzienna zamieszcza też bogaty serwis fotograficzny z posiedzeń i konferencji, a nade wszystko aktualne zdjęcia szefa rządu otoczonego coraz to innym garni­turem osób towarzyszących. Pisząc o Meksykaninie uroczystym ma się jednak ochotę, parafrazując słowa Roberta Escarpit, powiedzieć: „Kiedy przyjdzie ci słu­chać przemowy Meksykanina uroczystego, zważ, że nie jest to typ wyłącznie meksykański, ale przynaj­mniej w Meksyku masz okazję słuchać przemowy gładkiej, barwnej, potoczystej i wygłoszonej bez kartki”.

O ile Meksykanin „uroczysty" nie posiada wątpli­wości i wypowiada się z przesadną pewnością siebie, to Meksykanin powszedni używa chętnie określeń enigmatycznych. „Pues, quien sabe?” (któż to wie), „A, lo mejor, si, a lo mejor, no" (może tak, a może nie), „Ano, zobaczymy” itp. O tym powinni pamiętać przede wszystkim ci, którzy spodziewają się w Mek­syku coś konkretnego załatwić. Nierzadko zdarza się, że człowiek słabo zorientowany w sposobie bycia Meksykanów wychodzi ze spotkań oficjalnych prze­konany, że sprawę całą ma już załatwioną i że na­

stępnego dnia w trybie roboczym zapewnienia uro­czyste zostaną przetłumaczone na język wzajemnych zobowiązań. Nic bardziej mylnego. Nie wchodząc w tym miejscu w rozważanie przyczyn tego zjawiskai mogę jedynie dać pewne wskazówki, jak rozumieć niektóre zwroty, niuanse językowe i gesty. Gdy np. jakaś osoba kieruje nas do swojego przyjaciela, na­leży się zorientować, czy jest to tylko „amigo", czy też „amigo, amigo". Pojedynczy „amigo" nie stanowi żadnej rękojmi na przychylność, za to „amigo" pod­wójny to człowiek, który z pewnością przyjdzie nam z pomocą. Zdarzyło się kiedyś, że na pytanie, czy niejaki Fulano de Tal — „ktoś" jest człowiekiem uczciwym, usłyszałam odpowiedź „uczciwy to on jest, ale uczciwy-uczciwy, to on nie jest". Jest to zu­pełnie zrozumiałe. W kraju, gdzie rzadko używa się określeń „dobry", „ładny", albowiem wszystko jest od razu wspaniałe, niezwykłe, nadzwyczajne, gdzie małżonkowie zwracają się do siebie per „moja królo­wo", „moje życie", a matki do dzieci „księżniczko”, „moje niebo", „moje szczęście", gdy chce się zazna­czyć, że użyte słowo oznacza rzeczywiście to, do cze­go zostało powołane, należy je wzmocnić przez powtórzenie. Pomimo tego komentarza nie jest rze­czą prostą zorientować się, co dany Meksykanin rozumie pod określeniem „uczciwy”, a co „uczciwy- -uczciwy". Przeciętny Meksykanin bowiem najwyżej ceni lojalność interpersonalną, lojalność, do której on sam bądź inni wobec niego zobowiązani są ze względów pokrewieństwa, powinowactwa czy za­ciągniętego długu wymagającego rewanżu. Lojalność wobec programu, wobec instytucji, „firmy" czy wo­bec etyki zawodowej znajduje się na znacznie dal­szym planie. Dlatego Meksykanie tak często używają

określenia „politico". Każdy urzędnik, który w ra­mach swoich możliwości porusza się po skompliko­wanej sieci wzajemnych powiązań, zależności i pro­tekcji, jest „politico".

„Politico” zaczyna swój pracowity dzień od śnia­dania zjadanego poza domem. Śniadanie jest dla nie­go pretekstem do odbycia pierwszej tego dnia wymia­ny wiadomości „politycznych", jest poranną giełdą, na której sprawdza akcje własne i swoich protek­torów. Złośliwi twierdzą, że aby być „politico", trze­ba posiadać trzy zalety — być dobrym mówcą, posia­dać dobry żołądek i dobre... plecy. Śniadanie „politico" przeciąga się czasem dość długo. Czas nie ma bowiem dla niego większego znaczenia, podobnie jak dla większości meksykańskich urzędników. Brak pór roku, wieczna wiosna i zieleń na drzewach spra­wiają, że nie czuje się tu mijania czasu i z trudem można sobie uzmysłowić, że oto minęła jesień i na­stała zima. Zresztą praca co prawda nie hańbi, ale za to jest nudna. Gdyby była rzeczą dobrą, powiedział popularny komik meksykański Cantinflas, bogaci dawno by ją sobie przywłaszczyli. Toteż urzędnik znajdzie tysiąc powodów, aby odłożyć sprawę do ju­tra, a interesanta poprosić, by zechciał się do niego pofatygować powtórnie.

Obcokrajowcy, chcąc załatwić jakąś sprawę w mek­sykańskich urzędach czy ważnych instytucjach pań­stwowych, odnoszą często wrażenie bezwładu, braku organizacji, braku koordynacji, kompletnej dowolności

i improwizacji. Są to jednak pozory.

Z tym wszystkim» nie wiedzieć jakim sposobem, niektóre gałęzie gospodarki państwowej i życia pu­blicznego działają bez zarzutu i niezwykle precyzyj­nie. Wymieńmy choćby handel i sieć usług, znako­micie funkcjonujące metro, rozmach budownictwa,

piękne arterie drogowe, nowoczesny przemysł che­miczny, imponujące zapory wodne, komunikację lot­niczą. Bo w Meksyku znakomicie funkcjonuje wszyst­ko, co związane jest z nowoczesną techniką. Techni­ka wyznacza nowy rytm, kształtuje przymioty solid­ności, punktualności, wysokiej produktywności. Wszystko zaś, co związane jest z administracją pań­stwową, co stanowi dziedzictwo minionych wieków, a przede wszystkim dziedzictwo obyczajów wykształ­conych w latach kolonii, rządzi się własnymi, trady­cyjnymi prawami. Na przecięciu tych dwóch stylów pracy znajduje się szkolnictwo wyższe. Będąc pań­stwową instytucją oświaty, podlega tym samym pra­wom co cała administracja. Uczniowie i studenci przejmują od swoich nauczycieli zwolniony rytm, uczą się lekceważenia czasu własnego i cudzego. Ale ostatnio nowoczesny przemysł stawia przed wyż­szym szkolnictwem wymogi przygotowania ekspertów

i techników, ludzi o wysokiej precyzji, o technicznej sprawności. Nie może to pozostać bez wpływu na in­ne dziedziny życia, a w pierwszym rzędzie na stosu­nek do czasu.

Jedno jest pewne, Meksykanie są najlepszymi ko­mentatorami swoich własnych zalet i słabostek. W au­toironii i samokrytyce posuwają się bardzo daleko. Opisane przez nas cechy i przywary mają bogatą lite­raturę, zarówno poważną z zakresu analizy psycholo­gicznej, jak i lekką, satyryczną. Również w rozmo­wach prywatnych Meksykanie bywają dla siebie sa­mych bezlitośni.

Ale równocześnie w głębi serca oczekują, że ich przywary spotkają się z pobłażaniem i że przybysze oczarowani będą zarówno pięknem kraju, jak i wdzię­kiem zalet i wad ich samych. Ostrzy i bezkompromiso­wi w samokrytyce, lubią przecież słuchać pochwał

i wyrazów zachwytu. Ta ambiwalencja postaw, nie­pewność własnej wartości, wybujała krytyka, a za­razem wybujała miłość własna znalazły wyraz w po­pularnym powiedzeniu meksykańskim, pod którym autorki podpisują się z entuzjazmem: „Como Méxi­co on hay dos I"; co znaczy: „Nie ma drugiego kraju takiego jak Meksyk".

Kazimierz, 1974