Kodeks cywilny. Komentarz
red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski
Rok wydania: 2008
Wydawnictwo: C.H.Beck
Wydanie: 5
Komentowany przepis
Art. 3571. [Nadzwyczajna zmiana stosunków] Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.
Spis treści
|
I. Uwagi ogólne |
|
II. Uwagi szczegółowe |
I. Uwagi ogólne
1. Zmiana stosunków w okresie między powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem w zwykłych warunkach obrotu cywilnoprawnego nie ma i nie powinna mieć wpływu na wykonanie zobowiązania. W odniesieniu do umów oznacza to akceptowanie stanowiska wyrażonego w sformułowaniu pacta sunt servanda. Ewentualna rewizja czy zmodyfikowanie wykonania zobowiązania przez dłużnika, gdy treść jego jest ustalona, może zatem nastąpić co najwyżej za zgodą obu stron. Nie budzi to wątpliwości pod rządem tzw. zasady swobody umów, podlega jednak tym wszystkim ograniczeniom, których swoboda w tym zakresie doznaje. Wyjątkowo jednak mogą powstać okoliczności, w których zmiana stosunku zobowiązaniowego, w tym m.in. w zakresie jego wykonania, powinna być dopuszczona niezależnie od zgody obu zainteresowanych stron. Jest to zagadnienie znane doktrynie jako klauzula rebus sic stantibus.
2. W piśmiennictwie prawniczym sporna jest relacja zasady pacta sunt servanda, uznawanej powszechnie za gwarancję stabilizacji sytuacji prawnej stron i pewności obrotu cywilnoprawnego, i reguły rebus sic stantibus. Klauzula rebus sic stantibus przedstawiana jest często jako zaprzeczenie zasady pacta sunt servanda. Stanowisko to nie wydaje się jednak uzasadnione. Klauzula, według coraz powszechniej akceptowanego poglądu, uzupełnia zasadę pacta sunt servanda, pozwala na ustalenie, co było prawdziwą treścią "pactum". Ogromna dynamika zmian społecznych, politycznych i gospodarczych we współczesnym świecie nie może nie znajdować wyrazu także w odniesieniu do powiązań obligacyjnych, zwłaszcza długoterminowych. Wola stron oświadczona w momencie zawierania umowy dotyczy zawsze jakiegoś określonego stanu stosunków. Gdy stosunki te ulegną następnie zmianie w sposób nadzwyczajny, nastąpić powinna także rewizja postanowień umowy, zmierzająca do jej zaadaptowania do radykalnie zmienionych okoliczności.
3. Doświadczenie wskazuje, że rygorystyczne przestrzeganie zasady pacta sunt servanda prowadzi niekiedy do rezultatów rażąco niesprawiedliwych. Oznaczać ono może zmuszenie dłużnika do dokładnego wykonania zobowiązania, chociaż łączy się ono z niewspółmiernie wysokimi kosztami w stosunku do ekonomicznej wartości świadczenia. Z drugiej strony, rygorystyczne przestrzeganie zobowiązań umownych może prowadzić do tego, że np. świadczenie pieniężne stanie się znacznie łatwiejsze dla dłużnika. Oznacza to przerzucenie całego ciężaru ryzyka na wierzyciela.
4. Regulacja wpływu zmiany okoliczności na zobowiązania w prawie polskim przeszła znamienną ewolucję. W okresie II Rzeczypospolitej, z uwagi na konieczność unifikacji prawa cywilnego oraz stworzenia jednolitej praktyki orzecznictwa, ustawodawca zdecydował się (rozwiązanie wyjątkowe w tym czasie) na uregulowanie klauzuli rebus sic stantibus w formie zasady ogólnej wyrażonej expressis verbis w Kodeksie zobowiązań z 1933 r. (art. 269). Znalazł on miejsce w tytule IV tego Kodeksu i miał następujące brzmienie:
"Artykuł 269. Gdyby z powodu nadzwyczajnych wypadków, jako to: wojny, zarazy, zupełnego nieurodzaju i innych klęsk żywiołowych, świadczenie było połączone z nadmiernymi trudnościami lub groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie mogły przewidzieć przy zawieraniu umowy, sąd może, jeżeli uzna to za konieczne według zasad dobrej wiary, po rozważeniu interesów obu stron, oznaczyć sposób wykonania, wysokość świadczenia lub nawet rozwiązać umowę".
5. Uregulowanie art. 269 KZ ustalało przesłanki, których łączne spełnienie warunkowało jego zastosowanie. Po wejściu w życie KZ art. 269 nie budził większego zainteresowania, ze względu na postępującą stabilizację gospodarczą. Przepis ten odegrał znaczną rolę w zakresie stabilizowania powiązań prawnych stron różnych stosunków zobowiązaniowych w okresie przed i zaraz po II wojnie światowej.
6. Zagadnienie wpływu zmiany okoliczności na zobowiązania stało się ponownie przedmiotem dyskusji po II wojnie światowej. Ogromny wpływ na przebieg tej dyskusji miała zmiana ustroju społeczno-politycznego i gospodarczego państwa i podnoszona w związku z nią pozaprawna argumentacja zmierzająca do obalenia istniejących rozwiązań systemu prawnego. Miało to ogromny wpływ na podjęte prace nad kodyfikacją prawa cywilnego [J. Wasilkowski, Zagadnienia nominalizmu pieniężnego w orzecznictwie polskim, PiP 1948, Nr 4-5; A. Brzozowski, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania w prawie polskim (na tle prawa niektórych państw obcych), Warszawa 1992, s. 145 i nast.].
7. Pominięcie w Kodeksie cywilnym odpowiednika art. 269 KZ nie uniemożliwiało jednak uwzględniania wpływu zmiany okoliczności na zobowiązania w wypadkach innych niż uregulowane w przepisach szczególnych (przykłady tych przepisów szczególnych przedstawia J. Skąpski, Wpływ zmiany stosunków na zobowiązania - klauzula rebus sic stantibus, w: Studia z prawa zobowiązań, Warszawa-Poznań 1979, s. 310). Było także oczywiste, że strony mogły uzgadniać umowne klauzule adaptacyjne. W doktrynie przedstawiono ponadto rozmaite propozycje wykorzystania określonych przepisów Kodeksu cywilnego dla uzasadnienia uwzględniania wpływu zmiany okoliczności na zobowiązania w zakresie szerszym niż wynikający z przepisów szczególnych. Jednak żadne z tych rozwiązań opierających się na obowiązującym Kodeksie nie przyniosło zadowalających wyników. Także judykatura nie wypracowała koncepcji tego rodzaju.
8. W okresie obowiązywania modelu gospodarki socjalistycznej szczególnie było akcentowane wymuszanie realnego wykonania świadczenia przez dłużnika, przede wszystkim w sferze zobowiązań podejmowanych przez podmioty obrotu uspołecznionego. Dotyczyło to wykonywania zwłaszcza zobowiązań podejmowanych na podstawie planów społeczno-gospodarczych, mających na celu ich wcielenie w życie. Przyjmowano, iż wykonanie zastępcze nie zawsze będzie tu zaspokajać interes wierzyciela, a uzyskanie odszkodowania pieniężnego nie zrównoważy uszczerbku polegającego na niewypełnieniu zadań planowych.
9. Natomiast w stosunkach obrotu nieuspołecznionego wierzycielowi pozostawiona była pełna swoboda co do wyboru sposobu zaspokojenia jego uprawnień wobec dłużnika. W szczególności w braku dobrowolnego świadczenia mógł on nie nastawać na przymusowe uzyskanie tego, co mu się należy ściśle według treści zobowiązania. Mógł natomiast dochodzić np. odszkodowania w postaci zapłaty w pieniądzu. Przy istnieniu rynku towarowego i w warunkach działania prawa wartości, może to okazać się dla wierzyciela wystarczające, a czasem nawet bardzo dogodne.
10. Dla ukształtowania się obecnie obowiązującej regulacji wpływu zmiany okoliczności na zobowiązania decydujące znaczenie miała zmiana systemu gospodarowania. Występująca równolegle zmiana wartości pieniądza, a więc inflacja i porzucenie bezwzględnej przewagi poglądów związanych z obroną zasady nominalizmu pieniężnego, związana została z powrotem myśli o możliwości przystosowywania umów do nowych, istotnie zmienionych warunków.
11. Istotną zmianę w stosunku do dotychczas obowiązującego stanu prawnego przyniosła dopiero nowelizacja Kodeksu cywilnego z 28.7.1990 r. (ZmKCU). W noweli tej ustawodawca postanowił zerwać z rygoryzmem stosowania zasady pacta sunt servanda. Oznaczało to powrót m.in. w stosunkach zobowiązaniowych do zastosowania generalnej klauzuli rebus sic stantibus, której w swoim czasie nie przyjęto w kodyfikacji w wersji z 1964 r.
12. Trzeba powtórzyć w tym miejscu sens wcześniejszego wywodu, że w okresie pomiędzy powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem nastąpić może w sposób nieoczekiwany nadzwyczajna, głęboka, a nawet radykalna zmiana stosunków. Wywołuje ona ten efekt, że spełnienie świadczenia staje się bardzo utrudnione, grożące jednej ze stron rażącą stratą lub wręcz nieracjonalne z ekonomicznego punktu widzenia. Na pytanie, czy tego typu zmiany stosunków mogą uzasadniać żądanie przystosowania lub rozwiązania zobowiązania, musi zostać w każdym systemie prawnym udzielona odpowiedź w postaci odpowiedniej regulacji prawnej. Powstaje wówczas zagadnienie, w jaki sposób i w jakim zakresie na gruncie prawnym wpływ zmiany stosunków na zobowiązania może i powinien być uwzględniany. Zagadnienie to jest aktualne przede wszystkim dla prawa zobowiązań. Pojawić się jednak może także w tych wszystkich dziedzinach, które operują pojęciem stosunku zobowiązaniowego w szerokim znaczeniu.
13. Omawiana problematyka wpływu zmiany okoliczności na zobowiązania obejmuje zagadnienia określane mianem klauzuli rebus sic stantibus. Wyróżnia się czasem szerokie znaczenie tego pojęcia, które odnosi się do wszelkiego rodzaju instytucji prawa regulujących wpływ zmiany okoliczności na stosunki prawne. Przedmiotem dalszych rozważań będzie klauzula rebus sic stantibus w ujęciu wąskim, obejmującym regulacje wpływu zmiany okoliczności na zobowiązania.
14. Literatura omawianego tematu w skali światowej jest bardzo obszerna. W Polsce trzeba wskazać przede wszystkim na takie podstawowe pozycje, jak: K. Przybyłowski, Klauzula rebus sic stantibus w rozwoju historycznym, Lwów 1926; tenże, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania, PPiA 1926, Nr 27; tenże, Clausula rebus sic stantibus, w: Encyklopedia Podręczna Prawa Prywatnego, t. I, Bydgoszcz 1932. Zob. także: R. Longchamps de Bérier, Uzasadnienie projektu kodeksu zobowiązań, Warszawa 1936; tenże, Zobowiązania, Poznań 1948.
Aktualny stan przedstawiają: A. Brzozowski, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania w prawie polskim (na tle prawa niektórych państw obcych), Warszawa 1992; tenże, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania w obrocie gospodarczym. Klauzule umowne, cz. 1, PUG 1991, Nr 1-4; cz. 2, PUG 1991, Nr 5; tenże, Klauzule zabezpieczające wartość świadczenia pieniężnego w obrocie gospodarczym (w świetle § 2 i § 4 art. 3581 KC), PUG 1991, Nr 10; tenże, Z problematyki reformy polskiego prawa cywilnego - nowa regulacja nominalizmu i waloryzacji, Pal. 1991, Nr 6; tenże, Regulacja wpływu zmiany okoliczności na zobowiązania w świetle nowelizacji kodeksu cywilnego z 28.7.1990 r., Pal. 1992, Nr 5-6; tenże, Klauzula rebus sic stantibus także w obrocie gospodarczym, PPH 1997, Nr 11; tenże, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania w świetle art. 3571 KC oraz Zasad Europejskiego Prawa Kontraktów (wybrane zagadnienia), w: A. Brzozowski, W. Kocot, K. Michałowska (red.), W kierunku europeizacji prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Jerzemu Rajskiemu, Warszawa 2007; G. Bieniek, w: Komentarz 2006; Z. Gawlik, W sprawie klauzuli rebus sic stantibus, PiP 1990, Nr 3; tenże, Klauzula rebus sic stantibus w znowelizowanym kodeksie cywilnym, NP 1990, Nr 10-12; tenże, Umowne klauzule waloryzacyjne, Rej. 1991, Nr 4; tenże, Nadzwyczajna zmiana stosunków jako przesłanka modyfikacji i rozwiązania umowy, MoP 1995, Nr 3; tenże, Gospodarcza niemożliwość świadczenia, Rzeszowskie Zeszyty Naukowe, Prawo-Ekonomia, t. XIX, 1996; K. Kruczalak, Skutki niemożliwości świadczenia według prawa cywilnego, Warszawa 1983; O. Lando, H. Beale (red.), Principles of European Contract Law. Parts I and II, The Hague 2000; O. Lando, E. Clive, A. Pruem, R. Zimmerman, Principles of European Contract Law. Part III, The Hague 2003; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Niemożliwość świadczenia następcza, SPE 1970, Nr 4; E. Łętowska, Zjawisko inflacji a prawo cywilne, NP 1985, Nr 5; A. Malarewicz, Wpływ zmiany stosunków na wykonanie zobowiązań, cz. I, MoP 2005, Nr 11; cz. II, MoP 2005, Nr 12; A. Miler, Niektóre problemy wpływu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego na wartość nieruchomości, PUG 2005, Nr 7; T. Mróz, O wykonywaniu świadczeń pieniężnych w warunkach zmiany okoliczności, Pal. 2000, Nr 2-3; E. Niezbecka, Wpływ nadzwyczajnej zmiany stosunków na uprawnienia z zakresu prawa spadkowego, Rej. 1992, Nr 1; M. Olczyk, Zmiana treści umowy w czasie trwania stosunku umownego między bankiem a jego klientem na przykładzie zmiany stóp oprocentowania, cz. I, PB 2001, Nr 1; cz. II, PB 2001, Nr 2; L. Ostrowski, Prawa potestatywne a art. 3571 KC, PS 2002, Nr 7-8; T. Pajor, Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie zobowiązania, Warszawa 1982; M. Pawełczyk, Treść umowy subemisyjnej, PPH 2003, Nr 8; M. Podrecka, Pojęcie rozwiązania umowy, KPP 2001, Nr 4; W. Robaczyński, Powrót klauzuli rebus sic stantibus, Pal. 1991, Nr 11-12; tenże, Z problematyki gospodarczej niemożliwości świadczenia, KPP 1993, Nr 2; tenże, Tendencje waloryzacyjne w orzecznictwie Sądu Najwyższego, PS 1994, Nr 1; tenże, Kilka uwag na temat relacji między art. 3571 a 3581 § 3 KC, Rej. 1996, Nr 11; tenże, Sądowa zmiana umowy, Warszawa 1998; E. Rott-Pietrzyk, Umowa agencyjna w prawie polskim a standardy europejskie, KPP 1998, Nr 1; taż, Umowa agencyjna - nowa regulacja w k.c., cz. I, MoP 2001, Nr 11; cz. II, MoP 2001, Nr 12; E. Skowrońska, Klauzula rebus sic stantibus. Sądowa waloryzacja świadczeń pieniężnych - w orzecznictwie Sądu Najwyższego, PS 1994, Nr 7-8; M. Smyk, Klauzula rebus sic stantibus a tzw. gospodarcza niemożliwość świadczenia, MoP 2001, Nr 14; A. Stelmachowski, Nominalizm a wykonanie w pieniądzu niepieniężnych zobowiązań, NP 1959, Nr 11; A. Szpunar, O zastrzeżeniu nadmiernych odsetek umownych, PPH 2001, Nr 10; A. Szumański, Renegocjacja umów w międzynarodowym obrocie gospodarczym, Kraków 1994; tenże, Ochrona prawna strony umowy dotkniętej skutkami zmiany okoliczności (Analiza prawnoporównawcza), PiP 1994, Nr 7-8; A. Tropaczyński, Gospodarcza niemożliwość świadczenia, PS 2004, Nr 3; A. Witosz, Klauzula rebus sic stantibus w prawie upadłościowym i naprawczym, PPH 2006, Nr 1; M. Wojewoda, Jeszcze o sądowej kontroli żądania zapłaty odsetek umownych, PS 2000, Nr 1; K. Zagrobelny, O przesłankach potrącenia (art. 498 KC), PS 2005, Nr 7-8.
II. Uwagi szczegółowe
1. Analiza konstrukcji art. 3571 pozwala na wyodrębnienie następujących elementów:
1) materialnoprawnych przesłanek zastosowania klauzuli,
2) określenia konsekwencji spełnienia się tych przesłanek.
2. Materialnoprawnymi przesłankami zastosowania art. 3571 są:
1) nadzwyczajna zmiana stosunków, której wpływ na zobowiązania strony nie brały pod uwagę przy zawieraniu umowy,
2) dalsze trwanie zobowiązania umownego w niezmienionej postaci i wykonywanie obowiązków umownych prowadzące do nadmiernego utrudnienia spełnienia świadczenia lub groźby rażącej straty dla jednej ze stron,
3) związek przyczynowy między obu powyższymi przesłankami.
3. Zmiana stosunków musi mieć charakter nadzwyczajny. Nadmierna trudność lub rażąca strata przy spełnieniu świadczenia powinna być tego rodzaju, że strony nie mogły ich przewidzieć w chwili powstania zobowiązania. Obowiązkiem sądu jest rozważenie interesów obu stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego (zob. uw. do art. 5). Oznacza to, że warunkiem zastosowania art. 3571 jest ustalenie przez sąd istnienia wszystkich wskazanych wyżej elementów i dokonanie ich oceny. Elementy uznaniowe i oceniające sądu są z reguły uwzględniane przez ustawodawcę przy regulowaniu koncepcji rebus sic stantibus jako wyjątku od zasady pacta sunt servanda.
4. Podstawową przesłanką zastosowania art. 3571 jest nastąpienie zmiany stosunków. Tego rodzaju zmiana musi pozostawać w odpowiedniej relacji do danego zobowiązania. Kwalifikacji powyższej zmiany stosunków można dokonać przez określenie przedmiotu, którego ona dotyczy, lub charakteru (istoty zmian).
5. W pierwszym z powyższych przypadków może ona polegać na:
1) odpadnięciu warunków, które istniały w momencie zawarcia umowy (np. popadnięcie dłużnika w kłopoty finansowe, co uzasadnia obawy wierzyciela co do jego wypłacalności),
2) powstaniu nowych, dotychczas nieistniejących warunków (np. zmiany zasad polityki gospodarczej państwa, zmiany technologii),
3) nastąpieniu zmiany okoliczności, których rozwój nie dał się przewidzieć (zmniejszenie zakresu produkcji z powodu trudności zaopatrzeniowych).
Ustawodawca posłużył się drugą z przedstawionych metod. Inaczej niż w Kodeksie zobowiązań (art. 269), w Kodeksie cywilnym zrezygnowano z przykładowego wskazywania na określone rodzaje kategorii zmiany stosunków branych pod uwagę, poprzestając na ustaleniu zasady ogólnej. To podejście ustawodawcy nie powinno mieć istotnego znaczenia praktycznego przy stosowaniu art. 3571. Wydaje się jednak, że można było wskazać w omawianym przepisie przykłady typowych zmian stosunków, rezygnując z nieco przestarzałej terminologii Kodeksu zobowiązań. Rozwiązanie takie mogłoby być wskazówką zamiaru przełamania przez ustawodawcę "katastroficznego" ujęcia art. 269 KZ i ukształtowanej przy stosowaniu tego przepisu praktyki orzecznictwa, do której niewątpliwie nawiązywać będzie judykatura obecnie.
6. Zakres zastosowania ogólnej zasady klauzuli rebus sic stantibus zależy, jak była o tym mowa, przede wszystkim od określenia branych pod uwagę zmian stosunków. W art. 3571 ustawodawca posłużył się formułą "nadzwyczajnych zmian stosunków". Rozwiązanie to nie wydaje się trafne. Wprawdzie podkreśla ono ograniczenie zastosowania klauzuli tylko do wypadków wychodzących poza zakres "zwykłego ryzyka kontraktowego", lecz jednocześnie eliminuje przypadki "zwyczajnych", głębokich przeobrażeń warunków gospodarczych, takich jak np. zmiana podatków, zmiana ceł itp., której "istotność" z punktu widzenia kalkulacji stron danej umowy nie może budzić w niektórych sytuacjach wątpliwości. Wyżej przedstawiony problem był dyskusyjny pod rządami art. 269 KZ. Podnoszone wówczas argumenty zachowują, moim zdaniem, pełną aktualność. Dodać do nich należy, że art. 3571 silnie akcentuje funkcję "adaptacyjną" klauzuli. Powinien on zatem obejmować wszelkie przypadki zmian stosunków wykraczające poza zakres "zwykłego ryzyka", a nie tylko zmian nadzwyczajnych. Z tych powodów wydaje się, że należałoby w nim mówić o "istotnej zmianie stosunków", co pozwalałoby na dostosowanie oceny wpływu zmiany okoliczności do charakteru danego zobowiązania oraz na odwołanie się do rozkładu ryzyka przyjętego w danym zobowiązaniu umownym przez strony. Sąd Najwyższy wypełniając treścią pojęcie „nadzwyczajna zmiana okoliczności” stwierdził, że w rozumieniu art. 3571 KC za przesłankę tę uznać można zmianę ustroju gospodarczego, która nastąpiła po 1990 r. (wyr. SN z 22.4.2005 r., III CK 594/2004, OSP 2006, Nr 1, poz. 143). Zastosowanie art. 3571 KC uzasadnia także zmiana przepisów podatkowych, której nie można było przewidzieć przy zawieraniu umowy (wyr. SN z 16.5.2007 r., III CSK 452/2006, Rzeczpospolita 2007, Nr 117, s. F2; wyr. SN z 6.12.2006 r., IV CSK 290/2006, Rzeczpospolita 2007, Nr 1, s. F3).
Zmiana stosunków, o które chodzi w art. 3571, nie może mieć charakteru indywidualnego. Takie zdarzenia, jak np. choroba dłużnika zobowiązanego do osobistego spełnienia świadczenia, powinny być rozpatrywane w świetle przepisów o niemożliwości świadczenia (art. 475, 493, 495).
7. Względy pewności i bezpieczeństwa obrotu nakazują możliwie precyzyjne ustalenie granic swobody sądu przy rozstrzyganiu spraw dotyczących przystosowania umów do zmienionych warunków gospodarczych, aby wyłączyć całkowitą dowolność w tym zakresie. Klauzula nie może prowadzić do podważenia całego systemu umownego i likwidacji stabilności umów. Granice zastosowania klauzuli powinny być jednak określone na tyle szeroko, aby możliwe stały się do osiągnięcia cele polegające na możliwości rozwiązywania skomplikowanych problemów gospodarczych.
8. Analiza orzecznictwa SN w odniesieniu do art. 3571 wskazuje na tendencję do rozszerzania zakresu zastosowania tego przepisu, co wzbudza poważne wątpliwości.
9. Zgodnie z art. 3571, wskutek zmiany stosunków, winna nastąpić nadmierna trudność spełnienia świadczenia lub groźba rażącej straty dla jednej ze stron. Omawiany przepis odnosi się więc do przypadków, gdy spełnienie świadczenia jest możliwe, nie mają więc zastosowania przepisy o niemożliwości świadczenia.
10. Zmiana okoliczności, o której mowa, powinna doprowadzić do zniweczenia pierwotnych kalkulacji stron umowy. Według Kodeksu, zmiana ta spowodować musi stan, w którym dalsze związanie stosunkiem umownym w niezmienionej postaci i wykonywanie obowiązków umownych powoduje nadmierne utrudnienie spełnienia świadczenia lub stwarza groźbę rażącej straty dla jednej ze stron. Omawiane rozwiązanie nawiązuje do koncepcji utrwalonej pod rządem art. 269 KZ.
11. Żądanie, o jakim mowa w art. 3571, pozwany może zawrzeć jedynie w pozwie wzajemnym (uchw. SN z 27.3.2001 r., III CZP 54/00, OSNC 2001, Nr 10, poz. 145).
12. Nadmierna trudność spełnienia świadczenia dotyczy przede wszystkim dłużnika. Może mieć ona charakter osobisty lub majątkowy. Przykładem trudności pierwszego rodzaju może być przypadek klęski żywiołowej, w następstwie której spełnienie świadczenia mogłoby grozić dłużnikowi niebezpieczeństwem utraty życia, uszczerbkiem zdrowia itp. Charakter majątkowy będzie mieć utrudnienie świadczenia, gdy w następstwie klęski żywiołowej spełnienie świadczenia wiązać się będzie z koniecznością poniesienia nadmiernych nakładów i kosztów, w stosunku do branych pod uwagę w momencie zawierania umowy.
13. Trudności, o których mowa, mogą powstać z przyczyn technicznych lub gospodarczych. Do pierwszej kategorii należy zaliczyć np. wycofanie z produkcji lub sprzedaży określonych materiałów, odczynników, części zamiennych itd. Za przyczyny natury gospodarczej uznać można np. zawieszenie funkcjonowania określonych tras lub środków transportu.
14. Niebezpieczeństwo rażącej straty dotyczyć może zarówno dłużnika, jak i wierzyciela. Przykładem pierwszego przypadku może być znaczna zwyżka cen zaopatrzeniowych, natomiast znaczny obiektywnie wzrost wartości świadczenia wierzyciela, w porównaniu z wartością świadczenia wzajemnego dłużnika, stanowi przykład rażącej straty wierzyciela.
Kontrahent, którego nadzieje na korzyść z kontraktu zawiodły w wyniku zmiany przepisów podatkowych, może domagać się ingerencji sądu, jeżeli wykaże, że w przeciwnym razie poniósłby rażącą stratę (wyr. SN z 6.12.2006 r., IV CSK 290/2006, Rzeczpospolita 2007, Nr 1, s. F3).
15. Przyjęta w art. 3571 koncepcja regulacji klauzuli rebus sic stantibus realizuje postulat równej ochrony interesów dłużnika i wierzyciela. Zapewnia to możliwość wykorzystywania tego przepisu zarówno w warunkach inflacji, jak i deflacji.
16. Artykuł 3571, podobnie jak art. 269 KZ, wymaga istnienia związku przyczynowego pomiędzy nadmierną trudnością świadczenia lub groźbą rażącej straty a nadzwyczajną zmianą stosunków.
Należy przyjąć, iż chodzi tu o obiektywne powiązanie kazualne. Zmiana stosunków stanowić musi warunek niezbędny (conditio sine qua non) nadmiernego utrudnienia lub groźby rażącej straty. Artykuł 3571 nie należy bowiem do przepisów regulujących odpowiedzialność odszkodowawczą. Nie ma więc żadnych argumentów za przyjęciem, iż zastosowanie do oceny omawianego związku przyczynowego ma art. 361 § 1.
17. Istotną rolę w konstrukcji klauzuli odgrywa kryterium nieprzewidywalności. Trudności lub groźba rażącej straty związane ze spełnieniem świadczenia muszą być tego rodzaju, że strony nie mogły przewidzieć ich w chwili zawierania umowy. W przeciwnym razie należałoby przyjąć, że strony brały pod uwagę ryzyko następczej zmiany stosunków.
18. Problem nieprzewidywalności Kodeks wiąże więc nie z przewidywaniem przez strony zdarzeń, które powodują dla jednej z nich nadmierną trudność lub rażącą stratę, lecz z przewidywaniem następstw tych zdarzeń, a zatem chodzi o przewidywalność odniesioną do przyszłej sytuacji stron. Regulacja ta nie wyłącza zastosowania klauzuli w stosunku do zdarzeń, których przebieg można wprawdzie przewidzieć, lecz niemożliwy lub bardzo trudny do przewidzenia jest ich wpływ na dane zobowiązania.
19. Kryterium nieprzewidywalności wpływu zmiany okoliczności na dane zobowiązanie służy, obok kryterium nadzwyczajności zmiany stosunków, ustaleniu tzw. normalnego ryzyka kontraktowego, tzn. ryzyka, z którym należy się liczyć przy zawieraniu każdej umowy, i oddzieleniu go od przypadków "ryzyka nadzwyczajnego".
20. Z problematyką przewidywalności wiąże się kwestia mierników staranności, jakiej można wymagać od stron stosunku prawnego w różnorodnych sytuacjach wywołanych przebiegiem zdarzeń po zawarciu umowy. W pojęciu przewidywalności mieści się bowiem również obowiązek wykazania odpowiedniej staranności. Jeśli ktoś działa bezmyślnie, to nie zasługuje na ochronę. Trudno wskazać argumenty, iż dopuszczalne będzie uwzględnienie przez sąd wpływu zmiany okoliczności na dane zobowiązanie, gdy na art. 3571 powoła się strona działająca niestarannie, bezmyślnie, a skutki jej "nieprzewidzenia" dotknąć mają drugiej strony.
21. Kodeks cywilny wskazuje na określone kryteria staranności, według których należy ją oceniać. Ustawodawca różnicuje stopień staranności wymaganej w odniesieniu do przewidywania stron co do wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie umowne, zależnie od rodzaju podmiotu występującego jako strona zobowiązania. Przyjęta regulacja nawiązuje do wprowadzonego w ramach nowelizacji Kodeksu cywilnego podziału na obrót profesjonalny i "nieprofesjonalny" (związany lub niezwiązany z prowadzeniem przedsiębiorstwa). W odniesieniu do zdolności stron do przewidywania wpływu zmiany okoliczności na łączące je stosunki umowne, Kodeks stawia większe wymagania stronie, która profesjonalnie zajmuje się działalnością gospodarczą, co jest uzasadnione doświadczeniem i zawodowym charakterem działania (art. 355 § 2).
Do kwestii tej odnosi się wyr. SN z 9.6.2005 r. (III CK 674/2004, Rzeczpospolita 2006, Nr 289, s. F4). Za nadzwyczajną zmianę okoliczności w rozumieniu art. 3571 KC nie może być uznana zmiana przepisów dokonana przed podpisaniem aneksu do umowy, ale przed opublikowaniem ustawy w Dzienniku Ustaw, skoro na podstawie informacji przekazywanych przez prasę, radio, telewizję można przyjąć, że wystarczyło to do przyjęcia przewidywania przez strony wejścia w życie tej ustawy.
22. Przewidziana w art. 3571 ingerencja sądu w stosunki zobowiązaniowe możliwa jest w razie wystąpienia nadzwyczajnych okoliczności niezależnych od stron (orz. SN z 7.5.1993 r., I CR 5/93, niepubl.).
23. Spełnienie łącznie opisanych dotychczas przesłanek stanowi niezbędny warunek zastosowania zasady wyrażonej w art. 3571. Umożliwia sądowi podjęcie decyzji o ingerencji w stosunek zobowiązaniowy i wybór najodpowiedniejszego sposobu tej ingerencji. Dokonując stosownej oceny, sąd powinien kierować się interesami obu stron zobowiązania biorąc pod uwagę zasady współżycia społecznego. Wymóg rozważenia interesów obu stron zapobiegać ma jednostronnym rozstrzygnięciom. Kryterium zasad współżycia społecznego uzasadnione jest przekonaniem, że normy etyczne powinny wspierać i uzupełniać normy prawne, a wola stron nie powinna być z nimi sprzeczna. Kryteria te rozważane powinny być kumulatywnie.
24. Podstawowe znaczenie ma podjęcie przez sąd właściwej formy ingerencji w stosunek umowny. Sąd, który uznał według reguł art. 3571 za zasadną ingerencję w treść umowy, może zastosować następujące środki:
1) odmiennie niż w umowie oznaczyć sposób wykonania zobowiązania,
2) odmiennie oznaczyć wysokość świadczenia,
3) orzec o rozwiązaniu umowy.
25. Oznaczenie sposobu wykonania zobowiązania i wysokości świadczenia prowadzi do przekształcenia treści zobowiązania przez sąd. W pierwszym wypadku oznacza to dopuszczalność zmiany treści umowy w odniesieniu do czasu, miejsca i sposobu wykonania zobowiązania. Sąd może w szczególności odroczyć termin wykonania zobowiązania (tzw. moratorium sędziowskie), rozłożyć spełnienie świadczenia na raty, zezwolić dłużnikowi na częściowe wykonanie w oznaczonych przez siebie terminach, gdyby wykonanie w czasie oznaczonym w umowie nie było możliwe. Dopuszczalne jest także oznaczenie innego miejsca wykonania obowiązków umownych, oznaczenie nowego sposobu wykonania zobowiązania, jeżeli miejsce lub sposób wykonania były nieodpowiednie. Odnośnie do zobowiązań o charakterze ciągłym, ingerencja sądu dotyczyć może czasu trwania stosunku zobowiązaniowego. Możliwe jest zarówno jego skrócenie, jak i przedłużenie. Sąd może także odmiennie niż w umowie oznaczyć wysokość świadczenia. Dopuszczalne jest wówczas obniżenie lub podwyższenie wysokości świadczenia w celu zapobieżenia rażącej stracie dłużnika lub wierzyciela, przywrócenia równowagi między wzajemnymi świadczeniami obu stron, która została naruszona w następstwie zmiany stosunków. W wypadku umów, które nie mają charakteru umów wzajemnych, odmienne oznaczenie wysokości świadczenia dotyczyć może wyłącznie świadczenia dłużnika. Wydaje się, że pod rządem art. 3571 powinna zostać podtrzymana linia orzecznictwa z okresu międzywojennego w odniesieniu do stosowania art. 269 KZ, zgodnie z którą oznaczenie w wyroku wysokości i sposobu spełnienia świadczenia nie może prowadzić do ruiny dłużnika. Dłużnik powinien zachować możliwość wykonania swojego zobowiązania bez naruszenia podstaw własnej egzystencji.
26. Sąd władny jest wreszcie rozwiązać umowę. Jest to środek ostateczny, który powinien być stosowany z wielką ostrożnością. Wyjątkowość tę podkreśla użyty przez ustawodawcę zwrot "lub nawet". Należy podkreślić, że z rozwiązaniem umowy w tym trybie wiązać mogą się pewne trudności interpretacyjne. Aby je ograniczyć, art. 3571 nakłada na sąd obowiązek określenia zasad rozliczeń między stronami. Ustawodawca przyjął dalej rozwiązanie, po myśli którego sąd orzekając o wzajemnych rozliczeniach stron, powinien kierować się tymi samymi kryteriami, co przy oznaczaniu sposobu wykonania zobowiązania, wysokości świadczenia lub orzeczeniu o rozwiązaniu umowy, zatem interesem obu stron ocenianym zgodnie z zasadami współżycia społecznego.
Do decyzji sądu pozostawił więc ustawodawca rozstrzygnięcie, czy rozwiązanie nastąpi ze skutkiem ex nunc czy ex tunc oraz ustalenie sposobu rozliczenia stron wskazując jedynie na kryteria, którymi sąd winien się kierować.
27. W art. 3571 zawarty jest zwrot "sąd może". Podkreślić należy, że w ten sposób, zgodnie z konwencją językową Kodeksu cywilnego, określa się zakres kompetencji sądu. Użyty zwrot nie przyznaje więc sądowi dowolności decydowania w tym zakresie. Uznać należy, że sąd ma obowiązek wydania takiego orzeczenia, jeżeli spełnione są określone w omawianym przepisie przesłanki.
Ingerencja sądu w zobowiązanie dotknięte zmianą okoliczności została przez ustawodawcę wyraźnie ograniczona do modyfikacji lub rozwiązania umowy. Nie jest dopuszczalne wykorzystanie art. 3571 do stworzenia całkiem nowego stosunku zobowiązaniowego (por. orz. SN z 10.10.1997 r., III CKN 202/97, OSNC 1998, Nr 3, poz. 42).
28. W przedmiocie uregulowanym w art. 3571 sąd orzeka na żądanie (uchw. SN z 11.9.1991 r., III CZP 80/91, niepubl.). Stosownie do art. 321 § 1 KPC, sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzić ponad żądanie. W braku żądania modyfikacji lub rozwiązania umowy w trybie art. 3571 orzeczenie o tym, w postępowaniu dotyczącym innych roszczeń, pozostawałoby w sprzeczności z art. 321 § 1 KPC.
29. Regulacja art. 3571 dotyczy zobowiązań wynikających z umów. Jest to rozwiązanie nawiązujące także do koncepcji art. 269 KZ. Chodzi o wszelkie umowy rodzące zobowiązania niezależnie od ich charakteru prawnego, rodzaju świadczenia, czasu, miejsca czy formy, w jakiej umowa została zawarta. Bez znaczenia jest także, czy umowa ma charakter umowy wzajemnej, czy też nie. Ze swej natury klauzula związana jest bowiem z wszelkimi umowami. Ponadto klauzula może znaleźć zastosowanie w wypadku zobowiązań powstałych z jednostronnych czynności prawnych, np. w wyniku prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia. Wydaje się także, że w drodze ostrożnej analogii mogłaby być ona stosowana w wypadku niektórych rodzajów innych stosunków obligacyjnych. Taką możliwość, w szczególności w odniesieniu do zobowiązań spadkowych, dopuścił Sąd Najwyższy (uchw. SN z 26.11.1992 r., III CZP 144/92, OSP 1993, Nr 11, poz. 215). Ten ostatni pogląd trzeba uznać jednak za sporny.
30. Orzecznictwo dopuszcza stosowanie art. 3571 do zobowiązań wynikających z umów (umowy najmu) zawartych przed nowelizacją KC. Ponadto, na podstawie art. 3571 można orzec o wcześniejszym rozwiązaniu umowy najmu zawartej na czas oznaczony w sytuacji, gdy na skutek postępującej inflacji ustalony w umowie czynsz stracił znaczenie gospodarcze (uchw. SN z 15.11.1991 r., III CZP 115/91, OSN 1992, Nr 6, poz. 95). Ta druga teza jest mocno dyskusyjna (zob. glosa W. Robaczyńskiego, Pal. 1993, Nr 3-4, s. 100 i nast.).
31. Zasada wyrażona w art. 3571 może być stosowana w sprawach o odszkodowania z umowy ubezpieczenia, w których określono górną granicę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń (uchw. SN z 26.11.1991 r., III CZP 122/91, OSP 1992, Nr 7-8, poz. 170). Orzeczenie to spotkało się z krytyką ze strony doktryny (glosy: A. Szpunara, PiP 1992, Nr 12, s. 113; A. Brzozowskiego, PiP 1992, Nr 12, s. 117; M. Nesterowicza, PS 1993, Nr 7-8, s. 81).
32. W wyniku nowelizacji Kodeksu cywilnego dokonanej ustawą z 23.8.1996 r. (Dz.U. Nr 114, poz. 542) został uchylony art. 3571 § 2. Wyłączał on możliwość wystąpienia przez stronę, która prowadzi przedsiębiorstwo, z żądaniem oznaczenia sposobu wykonania zobowiązania, oznaczenia wysokości świadczenia lub rozwiązania umowy, jeżeli jej świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa. Regulację tę uznano powszechnie za regres w tym zakresie w stosunku do art. 269 KZ. Kodeks zobowiązań nie wyłączał bowiem możliwości powoływania się na klauzulę przez podmioty prowadzące działalność gospodarczą. W orzecznictwie i doktrynie z okresu jego obowiązywania nie odnotowano przypadków nadużywania klauzuli przez podmioty profesjonalne. Podkreślano, że wyjęcie spod zakresu zastosowania art. 3571 podmiotów gospodarczych, a więc wszystkich stosunków obrotu gospodarczego, istotnie redukowało znaczenie klauzuli rebus sic stantibus. Wątpliwa wydawała się przydatność tej regulacji oceniana z punktu widzenia potrzeb obrotu cywilnoprawnego w nowych realiach ekonomicznych. Tam, gdzie klauzula była najbardziej potrzebna, tam jej nie było. Ograniczenie to zostało 28.12.1996 r. uchylone i klauzula rebus sic stantibus znajduje obecnie zastosowanie także w obrocie gospodarczym.
Brzozowski