Pedagogika międzykulturowa
Pedagogika międzykulturowa
1. Definicja pedagogiki międzykulturowej.
2. Źródła pedagogiki międzykulturowej.
3. Przedmiot badań pedagogiki międzykulturowej.
4. Cele i zadania pedagogiki międzykulturowej.
5. Miejsce pedagogiki międzykulturowej wśród innych dyscyplin.
6. Pedagogika międzykulturowa – konteksty polityczne.
7. Ciekawe projekty z zakresu edukacji międzykulturowej realizowane przez polskie organizacje pozarządowe.
Definicja pedagogiki międzykulturowej.
Powszechnie używa się terminów edukacja wielokulturowa (mulicultural education) i edukacja międzykulturowa (intercultural education) lub wychowanie międzykulturowe. Terminy te często są używane zamiennie i zostały uwzględnione w „Europejskim Tezaurusie Edukacyjnym”. Natomiast Tomasz Szkudlarek w podręczniku „Pedagogika” wprowadza termin pedagogiki międzykulturowej.
Pedagogika międzykulturowa – to dział pedagogiki poświęcony problematyce działalności wychowawczej wśród społeczności zróżnicowanych kulturowo, etnicznie, religijnie, językowo. Na jej gruncie formułuje się istotę, cele, treści, metody, środki i formy organizacyjne procesów wychowawczych, zmierzające do wykształcenia jednostki tolerancyjnej i otwartej na inną kulturę.
Pedagogikę międzykulturową jest więc związana w wąskim rozumieniu tego terminu z edukacją mniejszości (narodowych, etnicznych, wyznaniowych, imigrantów, uchodźców), która odbywa się w środowisku większości. Powinna uwzględniać potrzeby językowe tych grup oraz różnice kulturowe (np. kalendarz świąt czy ograniczenia we wspólnej nauce dziewcząt i chłopców). Jej zadaniem jest również przybliżanie kultury większości, co jest szczególnie ważne dla imigrantów, którzy przybyli do danego kraju stosunkowo niedawno. Pedagogika międzykulturowa jest też rozumiana jako uczenie o różnorodnych grupach żyjących w danym kraju czy na danym obszarze, a jej zadaniem jest wzajemne poznanie i rozwijanie umiejętności życia obok siebie.
Termin ten może być również pojmowany znacznie szerzej jako ważny element edukacji globalnej. W takiej sytuacji mówimy o uczeniu na temat innych kultur, bez ograniczania się tylko do tych, z których przedstawicielami możemy się zetknąć w naszym kraju. To edukacja o procesach społecznych, uwarunkowaniach kulturowych oraz sytuacji w krajach rozwijających się. Ma ona na celu budzenie ciekawości i chęci poznania innych, poszukiwanie podobieństw i dążenie do zrozumienia różnic. W tym znaczeniu pedagogika międzykulturowa to uczenie otwartości i umiejętności rozmawiania. Warto również pamiętać o tym, że ten rodzaj edukacji sprzyja refleksji nad własną kulturą i pogłębieniu jej znajomości.
2. Źródła pedagogiki międzykulturowej.
Momentem kluczowym dla zagadnienia wielokulturowości w wychowaniu były procesy dekolonizacji w połowie XX wieku. W wyniku procesów imigracyjnych Europa szybko stała się „kolorowa”, w wielkich europejskich miastach na masową skalę zaczęli osiedlać się imigranci z byłych kolonii oraz imigranci ekonomiczni z biedniejszych europejskich państw.
W metropoliach Zachodu obecność przedstawicieli różnych kultur stawała się coraz bardziej zauważalna. Z jednej strony wzbogacała kulturę rdzennych mieszkańców zachodniej Europy, ale powodowała też problemy społeczne (np. rywalizację na rynku pracy lub wzrost kosztów opieki społecznej).
3. Przedmiot badań pedagogiki międzykulturowej.
Przedmiotem badań pedagogiki międzykulturowej jest funkcjonowanie systemów edukacyjnych ze względu na ich stosunek do grup zróżnicowanych kulturowo. Badania porównawcze dotyczą określonego kraju lub kilku krajów, a ich tematem są, na przykład: treść podręczników, udział grup etnicznych w zarządzaniu systemem edukacji, komunikacja międzyetniczna, przygotowanie nauczycieli do edukacji międzykulturowej. W centrum zainteresowania pedagogiki międzykulturowej pozostaje więc szkoła, w której wprowadza się nowe programy, nowe formy organizacyjne oraz metody i programy kształcenia.
4. Cele i zadania pedagogiki międzykulturowej.
Istotę
wielokulturowości określił reporter i publicysta Ryszard
Kapuściński. Pisał on: „Świat
to wielka wieża Babel. Jedna wieża, w której Bóg pomieszał
nie tylko języki, ale także kulturę i obyczaje, namiętności
i interesy, i której mieszkańcem uczynił istotę łączącą
w sobie Ja i nie-Ja, siebie i Innego, swojego
i obcego.” Kapuściński postulował także, że „(…) aby
lepiej poznać siebie, trzeba poznać Innych, bo to właśnie Oni są
tym zwierciadłem, w którym my się przeglądamy, (…) aby
zrozumieć lepiej samych siebie, trzeba lepiej zrozumieć Innych, móc
się z nimi porównać, zmierzyć, skonfrontować. Inne światy,
inne kultury to są zwierciadła, w których przeglądamy się
my i nasza kultura. Dzięki nim lepiej rozumiemy samych siebie,
jako że nie możemy określić swojej tożsamości, dopóki nie
skonfrontujemy jej z innymi.”
Społeczeństwo wielokulturowe stało się faktem. Odpowiedzią
na współwystępowanie na tej samej przestrzeni albo
w bezpośrednim sąsiedztwie dwóch lub więcej grup społecznych
o odmiennych wyglądzie zewnętrznym, języku, wyznaniu
religijnym i układzie wartości jest powstanie pedagogiki
międzykulturowej.
Edukacja
międzykulturowa jest pedagogiczną koncepcją kształtowania przez
edukację rozumienia odmienności kulturowych. Jej celem jest
poszerzanie własnej tożsamości jednostkowej i społecznej przez
kontakt z innymi kulturami oraz propagowanie postaw tolerancji i
dialogu. Stanowi ważny element m.in. edukacji językowej,
historycznej i religijnej.
Celem edukacji międzykulturowej jest wzajemne wzbogacanie się kultur większości i mniejszości. Nie powinny one istnieć obok siebie, lecz współistnieć ze sobą. Jest to pedagogika "spotykania się kultur". Jej istotę oddaje maksyma: czego ja nauczyć się mogę od innych kultur i czego ludzie innych kultur nauczyć się mogą ode mnie. Pedagogika ta mówi o wartościach, o zjawisku istnienia "między" i równoczesnego funkcjonowania w wielu wymiarach. Wynika ona z faktu, że nikt nie jest człowiekiem tylko jednej, wyizolowanej grupy, a do kształtowania tożsamości potrzebny jest kontakt, komunikacja z członkami innych grup, która z kolei przyczynia sie do wymiany.
Edukacja międzykulturowa to więcej niż uczenie się o innych kulturach, folklorze, języku, religii i kuchni. To więcej niż szkolna wiedza, kim są nasi sąsiedzi. Jest to przede wszystkim warsztat obejmujący kształtowanie postaw i umiejętności kontaktu z innymi. Szkole przypisuje się rolę ośrodka koordynującego wszelkie formy działania w tym zakresie z zaznaczeniem, że nie mogą się one ograniczać do poznawania folkloru mniejszości etnicznych, organizowania akcji "bratania się", ponieważ takie formy nie wystarczają do zdobycia kompetencji komunikacji międzykulturowej i rozbudzenia motywacji do wzbogacania siebie poprzez poznawanie innych kultur.
Podstawowe zadanie edukacji międzykulturowej polega na budowaniu społeczeństwa międzykulturowego oraz kultury międzykulturowej, poprzez dostarczanie wiedzy oraz kształcenie umiejętności niezbędnych i pomocnych w rozwiązywaniu problemów wynikających ze zróżnicowania kulturowego. Proces ten ma przebiegać na zasadach uwrażliwienia, pobudzania, zachęcania, nauczania i kształtowania odpowiednich postaw, umiejętności, potrzeb i świadomości wiążących się z postrzeganiem różnicy i społecznych skutków tego faktu. Aby dane społeczeństwo stało sie naprawdę międzykulturowe, każda grupa społeczna (a także każda jednostka) powinna mieć możliwości życia w warunkach równości, bez względu na to, jaka byłaby jej kultura, styl życia czy pochodzenie. Wiąże się to nie tylko z rewizją sposobu odnoszenia sie do kultur wydających się obcymi w porównaniu z własną, lecz również sposobu postępowania z mniejszościami doświadczającymi różnych form nietolerancji i dyskryminacji.
Według J. Nikitorowicza i M. Sobeckiego, można wymienić trzy perspektywy podejścia do zadań pedagogiki międzykulturowej:
edukacja dla zrozumienia międzykulturowego, modyfikacja stereotypów i uprzedzeń;
edukacja na rzecz pełnego udziału w życiu społecznym, kształtowanie identyfikacji osobowościowych, kształtowanie pojęć swój – obcy;
edukacja na rzecz rozwoju kulturowego i językowego, odpowiednie metody i techniki nauki języka.
Jerzy Nikitorowicz i Mirosław Sobecki wyróżniają także następujące stałe obszary aktywności w procesie edukacji międzykulturowej:
Świadomość i rozpoznawanie własnej tożsamości kulturowej.
Nabywanie wiedzy w zakresie rozumienia podobieństw i różnic kulturowych.
Trenowanie i nabywanie umiejętności w analizowaniu procesów komunikacyjnych i stosunków międzygrupowych, które pozwalają jednostce działać efektywnie w zróżnicowanym środowisku kulturowym. Edukacja w celu zrozumienia problemów niesprawiedliwości, zaprzeczania praw i nierównych szans.
Dążenie do formułowania twórczych i nowych rozwiązań w zakresie osobowych i społecznych stosunków.
Przejawianie pozytywnego stosunku do siebie i innych etnokulturowych i rasowych grup. Edukacja antyrasistowska.
Natomiast realizowanie zadań edukacji międzykulturowej odbywa się poprzez:
poznawanie własnej i obcej kultury i historii poprzez odwiedzanie muzeów i innych instytucji, np. ambasad, oglądanie filmów, gotowanie, np. regionalnych potraw, zaznajamianie z literaturą, muzyką, sztuką ludową,
zachęcanie do współpracy, do zaangażowania, do szerzenia idei innych (nauczycieli, rodziny, kolegów) przez włączanie ich do przygotowań różnych imprez, zapraszanie na spotkania czy prośby o składanie propozycji dotyczących innych form poszerzania wiedzy i umiejętności uczniów w zakresie prowadzenia dialogu międzykulturowego,
organizowanie spotkań z przedstawicielami różnych kultur, instytucji, autorami programów, np. Europejskiej Kampanii Młodzieży przeciwko Rasizmowi, Ksenofobii, Antysemityzmowi i Nietolerancji czy akcji „Każdy – Inny – Wszyscy – Równi”, organizowanych przez Radę Europy,
naukę języków obcych wraz z kontekstem kulturowym i historycznym,
nawiązywanie kontaktów ze szkołami (także poza granicami kraju), których członkowie należą do innej kultury, a także ze szkołami prowadzącymi podobną działalność edukacyjną,
kontakty prywatne uczniów z przedstawicielami innej kultury, nawiązywane np. przez Internet, wcielanie się w przedstawicieli innych kultur i przedstawianie ich zwyczajów, historii, osiągnięć,
pomoc osobom uczestniczącym w obcej edukacji, kulturze poprzez organizowanie dodatkowych zajęć z języka urzędowego danego kraju, przeredagowywanie podręczników, które uwrażliwiałyby na Inności i pokazywałyby naturalność życia obok Innego.
5. Miejsce pedagogiki międzykulturowej wśród innych dyscyplin.
Z racji przedmiotu badań, jego charakteru i podejścia metodologicznego, pedagogice międzykulturowej, według prof. Zenona Jasińskiego, można wyznaczyć miejsce między pedagogiką kultury a pedagogiką porównawczą. Ponadto pedagogika międzykulturowa ma interdyscyplinarny charakter, nie można jej rozpatrywać w oderwaniu od zwłaszcza takich dyscyplin społecznych, jak: socjologia, historia, psychologia, etnografia i filozofia.
6. Pedagogika międzykulturowa – konteksty polityczne.
W USA mamy do czynienia z całą gamą propozycji traktowania edukacji wielokulturowej. Jedną z nich jest wersja starego amerykańskiego mitu „tygla kulturowego”, w którym poszczególne kultury etniczne mają się stapiać, tworząc nową i unikatową całość, tracąc swe tożsamości i zyskując tożsamość „amerykańską”.
Na zupełnie innych zasadach opierają się dyrektywy Unii Europejskiej, które prowadzą do wypracowania poczucia „tożsamości europejskiej”, ale szanują także kulturową różnorodność krajów członkowskich. Edukacja ma „pomóc uczniom w zdobywaniu nowego spojrzenia na Europę jako na wielokulturową i wielojęzyczną społeczność.” Istotną rolę w realizacji tego zadania pełnią programy finansowania nauki języków obcych, wymiany młodzieży szkolnej, wymiany akademickiej, szkolenia praktycznego, wspierania mobilności pracowników…
Polskie doświadczenia w dziedzinie edukacji międzykulturowej mają swój początek w okresie po 1989 roku. Polityczna wolność po upadku PRL-u rozbudziła działania kulturalne mniejszości narodowych i etnicznych oraz ich aspiracje edukacyjne. Dzieje się to zwłaszcza na pograniczach Polski. Silne są także ruchy kulturalnej autonomii Kaszubów i Ślązaków.
7.
Ciekawe projekty z zakresu edukacji międzykulturowej realizowane
przez
polskie organizacje pozarządowe.
„Jeden Świat – wielokulturowość i tolerancja” – warsztaty dla dzieci. Projekt zrealizowany przez Stowarzyszenie na Rzecz Dzieci i Młodzieży OKNA. Służył on pokazaniu dzieciom różnorodności kulturowej i językowej świata. Działania adresowane były do uczniów klas I-III.
Projekt „Ameryka Łacińska dla najmłodszych" adresowany do uczniów klas I-III. Komplet scenariuszy przybliża życie codzienne mieszkańców tego kontynentu, pokazuje warunki w jakich żyją, zajęcia, stroje i święta.
Jedną z praktycznych form edukacji międzykulturowej są wyjazdy do krajów rozwijających się. Działania te adresowane są do starszej młodzieży.
Od kilku lat Stowarzyszenie Jeden Świat organizuje tzw. workcampy. Są to krótkie (2-3 tygodniowe) projekty polegające na wspólnej pracy kilkunastu wolontariuszy na rzecz lokalnej społeczności. Młodzież uczestniczy np. w projektach ekologicznych, językowych, ale także pracach remontowych czy organizacji spotkań i festiwali. Poza wspólną pracą workcampy są przede wszystkim doskonałą okazją do lepszego poznania sytuacji w danym kraju, spotkań z rówieśnikami z różnych państw, nauki języka.
Wspólny program Polskiej Akcji Humanitarnej, niemieckiego programu ASA oraz 6 organizacji pozarządowych z Czech, Słowacji, Litwy, Łotwy, Estonii oraz Węgier. Podczas kilkumiesięcznych pobytów w Azji lub Afryce wolontariusze biorą udział w różnorodnych projektach. „Możliwości rozwoju zrównoważonej turystyki w Beninie", „Ochrona kulturowego dziedzictwa na Madagaskarze" czy „Pomoc niepełnosprawnej młodzieży w Tanzanii" – to tylko niektóre z nich. Po powrocie do kraju wolontariusze dzielą się swoją wiedzą i doświadczeniem, uczestnicząc w projektach edukacyjnych.
Bibliografia
Z. Jasiński, Od edukacji wielokulturowej do pedagogiki międzykulturowej, www.intereol.net
R. Kapuściński, Ten Inny, Kraków 2001, s. 14, 28-29, 50.
J. Nikitorowicz, M. Sobecki, Edukacja międzykulturowa w wymiarze instytucjonalnym, Wydawnictwo Trans Humana, Białystok 1999, s. 108, 110.
T. Szkudlarek, Pedagogika międzykulturowa (w:) Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 1, Warszawa 2003, s. 415 – 424.
www.miedzykulturowa.org.pl/cgi-bin/blosxom.cgi/naucz/projekty