Wyrok
Sądu Najwyższego
z dnia 11 grudnia 1998 r.
II CKN 96/98
W sprawie, w której powód żąda ustalenia nieważności czynności prawnej, sąd nie może orzec w wyroku, że czynność ta była bezskuteczna (art. 189 w związku z art. 321 § 1 k.p.c.).
OSNC 1999/5/98, Biul.SN 1999/3/7
35537
Dz.U.2014.101: art. 189; art. 321
Skład orzekający
Przewodniczący: sędzia SN J. Gudowski (sprawozdawca).
Sędziowie SN: M. Kocon, C. Żuławska.
Sentencja
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 11 grudnia 1998 r. na rozprawie sprawy z powództwa Krystyny S. przeciwko Mariannie N. i Teresie R. o stwierdzenie nieważności umowy darowizny z dnia 28 października 1992 r. oraz przeciwko Annie N. o stwierdzenie nieważności aktu notarialnego z dnia 29 lipca 1993 r., na skutek kasacji powódki od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Krakowie z dnia 15 października 1997 r. sygn. akt (...)
oddalił kasację i zasądził od powódki na rzecz pozwanych kwotę 1.000 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie faktyczne
Powódka Krystyna S. domagała się stwierdzenia nieważności dwu umów zawartych w formie aktu notarialnego: z dnia 28 października 1992 r., Rep. A nr 397/92, mocą której Marianna N. darowała swej córce Teresie R. działki nr 149 i 150/2, położone w O., obj. KW nr 12617 oraz z dnia 29 lipca 1993 r., Rep. A nr 1678/93, mocą której Teresa R. sprzedała wymienione działki Annie N. Powódka twierdziła, że od 1954 r. działki te pozostawały w posiadaniu jej rodziców Natalii i Feliksa N., którzy z dniem 4 listopada 1971 r. nabyli ich własność na podstawie ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250 ze zm.), by następnie - umową z dnia 24 września 1980 r. - przekazać je powódce jako następcy. W ocenie powódki taki stan prawny wykluczał możliwość zawarcia przez pozwanych ważnych umów darowizny i sprzedaży.
Wyrokiem z dnia 20 marca 1997 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa - Nowej Huty w Krakowie powództwo oddalił. W ocenie tego sądu nie ma żadnych argumentów na rzecz tezy, że sporne umowy są nieważne, skoro zostały zawarte w przewidzianej formie oraz bez wad oświadczeń woli kontrahentów. Zarazem Sąd Rejonowy wykluczył możliwość ewentualnego rozważania mogącej wchodzić w grę bezskuteczności tych umów, skoro żądania i twierdzenia faktyczne powódki dotyczyły nieważności.
Apelację od tego wyroku - orzeczeniem z dnia 15 października 1997 r. - Sąd Wojewódzki w Krakowie oddalił. W ocenie tego sądu, odwołującej się do judykatury Sądu Najwyższego, umowa dotycząca zbycia rzeczy lub dokonana przez osobę nie będącą właścicielem nie jest - wbrew twierdzeniom skarżącej - bezwzględnie nieważna. Z tego względu żądania zgłoszone przez powódkę uwzględnione być nie mogły.
Kasacja powódki - zmierzająca do uchylenia wyroków sądów obu instancji - została oparta na obu podstawach z art. 3931 k.p.c. Zdaniem skarżącej, Sąd Wojewódzki naruszył art. 155 k.c. przez błędną wykładnię, a także, co można wyłowić z uzasadnienia kasacji, dopuścił się obrazy art. 189 k.p.c.
Uzasadnienie prawne
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problem ważności umów zbycia rzeczy przez osobę nie będącą właścicielem został rozstrzygnięty w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 1996 r. I CKN 27/97 (OSNC 1997, z. 4, poz. 43). W uzasadnieniu tego wyroku, podzielanego w całej rozciągłości przez skład orzekający w niniejszej sprawie, jak też aprobowanego w piśmiennictwie, stwierdzono, że żaden obowiązujący przepis prawa nie ustanawia zakazu zbywania rzeczy cudzej; przeciwnie, w ustawie można znaleźć szereg przepisów, które zbycie rzeczy przez niewłaściciela wprost przewidują i sankcjonują (np. art. 92 § 2, art. 169 § 1, art. 556 § 2, art. 765, 787 § 2 lub art. 1028 k.c. albo art. 5 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece - Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.). Nigdzie też nie została skodyfikowana zasada nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet, i jeśli ona funkcjonuje, to jako norma niepisana, wynikająca raczej z tradycji ducha przyjętego porządku prawnego. Poza tym zasada ta rzutuje na skutki umowy, nie zaś na jej ważność; w odniesieniu do prawa własności oznacza bowiem tylko to, że własność może skutecznie przenieść na nabywcę tylko właściciel.
Sąd Najwyższy trafnie też zwrócił uwagę, że brak po stronie sprzedawcy przymiotu właściciela jest wadą prawną w rozumieniu art. 556 § 2 k.c., istnienie zaś wady rzeczy, nawet zatajonych podstępnie, nie powoduje nieważności umowy z mocy art. 58 k.c., skoro bowiem instytucja rękojmi za wadę została w kodeksie cywilnym unormowana odrębnie, to skutki zawarcia umowy sprzedaży rzeczy wadliwej należy oceniać według przepisów o rękojmi bez potrzeby sięgania do ogólnych przepisów o nieważności umowy (por. także np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 1949 r. Wa.C.40/49, "Demokratyczny Przegląd Prawniczy" 1950, nr 1, s. 60 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 1969 r. II CR 430/69, OSNCP 1970, z. 9, poz. 152).
W tym stanie rzeczy odmienne twierdzenia powódki, zawarte w pozwie, a także w kasacji, trzeba uznać za nietrafne. Tym samym nie znajduje usprawiedliwienia podstawa z art. 393 1 pkt 1 k.p.c., motywowana nieprzekonywająco rzekomym naruszeniem przez Sąd Wojewódzki art. 155 k.c.
Nie sposób również zaakceptować wyrażonego w kasacji zarzutu naruszenia art. 189 k.p.c.
Motywując ten zarzut skarżąca wyraziła zapatrywanie, że jakkolwiek domagała się ustalenia nieważności umów, to jednak - przy braku podstaw do uwzględnienia tak sformułowanego żądania, a przy istnieniu przesłanek do przyjęcia ich bezskuteczności - sąd powinien ustalić, że sporne umowy skutków nie wywarły (były bezskuteczne). Zdaniem wnoszącej kasację, żądanie stwierdzenia bezskuteczności czynności prawnej mieści się - jako "bliżej idące" - w żądaniu stwierdzenia jej nieważności, a zatem wyrok idący w tym kierunku stanowiłby częściowe uwzględnienie powództwa.
Nie podejmując, wykraczających poza cel niniejszego postępowania, rozważań natury doktrynalnej, oraz nie wnikając w różnie objaśnianą przez naukę, skomplikowaną istotę wadliwości czynności prawnych, należy podkreślić, że nie istnieje - w sensie procesowym - stosunek ilościowy między żądaniem ustalenia nieważności bezwzględnej umowy, a żądaniem ustalenia jej bezskuteczności, zwłaszcza w sytuacji, gdy nie sprecyzowano, o jaki rodzaj bezskuteczności chodzi. Oba żądania mają samoistny charakter, zmierzają do ochrony innych wartości, jak też są oparte na odmiennych przesłankach faktycznych i prawnych. Wprawdzie, z punktu widzenia zasad logiki, można by bronić tezy, że zakres pojęcia bezskuteczności pozostaje w stosunku podrzędności do zakresu pojęcia nieważności, stwierdzenie to jednak nie ma dla oceny omawianego zarzutu kasacji żadnego znaczenia; wszak powódka, z konsekwencjami wynikającymi z art. 321 § 1 k.p.c., domagała się ustalenia, że konkretne umowy są nieważne, a nie tylko bezskuteczne.
Stanowisko Sądu Najwyższego wypływa z poglądu bardziej ogólnego, a mianowicie, że w sprawach o ustalenie lub nieistnienie stosunku prawnego lub prawa nie jest dopuszczalne - pomijając przypadki kumulacji żądań - częściowe uwzględnienie powództwa; żądanie powoda, w kształcie, jaki mu nadał w pozwie, jest bowiem albo uzasadnione, albo nieuzasadnione, stany pośrednie nie zachodzą. Przykładowo, sąd nie może "częściowo" uwzględnić powództwa o ustalenie, że powód jest właścicielem rzeczy, przez stwierdzenie, iż przysługuje mu tylko - mające mniejszą moc - prawo rzeczowe ograniczone lub uprawnienie o charakterze względnym (np. jest użytkownikiem lub najemcą), a w pozostałej części powództwo oddalić. Orzeczenie takie kolidowałoby także z zakazem określonym w art. 321 § 1 k.p.c.
W tej sytuacji również podstawa kasacyjna przewidziana w art. 3931 pkt 2 k.p.c., naprowadzona przez postawienie zarzutu naruszenia art. 189 k.p.c., nie znajduje żadnego usprawiedliwienia, albowiem - co wykazano - w sprawie, w której powód żąda ustalenia nieważności czynności prawnej, sąd nie może bez naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. orzec w wyroku, że czynność ta była bezskuteczna.
W konsekwencji Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39312 oraz art. 98 § 1 w zw. z art. 39319 i art. 391 k.p.c. - jak w sentencji.