PRZYMUSZAĆ CZY WYZWALAĆ? - B. NAWROCZYŃSKI

1. DWA PRZECIWNE POGLĄDY NA ŻYCIE I WYCHOWANIE

Zbrodnia Sylwestra Bonnard

a) STARE WYCHOWANIE – PEDAGOGIA PRZYMUSU

WYCHOWANIE STANOWE – wychowanie dzieci powinno być dostosowane do stanu majątkowego rodziców. Tylko dzieci rodziców majętnych można wychować na ludzi niezależnych; dzieci rodziców biednych trzeba wdrażać do zależności od innych.

● Dla dzieci wychowanie takie ma charakter wybitnie represyjny.

● Nie ich chęci, potrzeby, skłonności mają decydować o kierunku i rozległości wychowania, ale konieczność społeczna, której wychowawcą staje się nauczyciel i wychowawca.

● Nauka nie może być ani zabawą ani przyjemnością; musi być przykrym narzuconym z zewnątrz obowiązkiem.

b) NOWE WYCHOWANIE – PEDAGOGIA SWOBODY

● Nauczyciel powinien uczyć „chcenia”

● Wiara w szlachetną naturę młodej, rozwijającej się istoty ludzkiej; jej dążenia są z gruntu dobre.

● Zapewnianie dobrych warunków rozwoju, polegające na obcowaniu ze światem prawdy, piękna i dobra.

● Wychowanie i nauczanie nie powinno być systemem przykrych represji.

● „Uczymy się tylko bawiąc się”

● Swobodny i radosny rozwój

ANTYTEZA – RÓŻNICE MIĘDZY STARYM A NOWYM WYCHOWANIEM.

2. SWOBODA I PRZYMUS W REPRESYJNYCH I LIBERALNYCH SYSTEMACH WYCHOWAWCZYCH

● Nie ma tak bardzo represyjnego systemu wychowania, w którym nie dałoby się znaleźć odrobiny swobody.

Przykłady systemów wychowawczych kierujących się regułą swobody:

M. MONTESSORI – swoboda jako naczelne hasło wszystkich jej postępowań, łącznie ze stworzeniem na tym haśle domów dziecięcych (przedszkoli), które kierowały się zasadami:

– dzieci wybierają zajęcia według własnego upodobania

– zajmują się wybraną grą jak długo zechcą

– swobodnie poruszają się po salach zajęć

– bawią się osobno lub łączą się w grupy zgodnie ze swoimi upodobaniami

– rola wychowawczyni jest zupełnie bierna; ma ona powstrzymać się od wkraczania w czynności dzieci, ograniczając się do ich obserwowania

– „ale” - wychowawczyni powinna zapobiegać temu, aby dzieci nie krzywdziły się nawzajem – wyjść z roli obserwatora, wkroczyć czynnie i nawet stłumić przybierającą zły kierunek aktywność dziecka.

W tym systemie możemy zauważyć pewną niekonsekwencję, gdyż aktywność wychowanków p. Montessori ukierunkowana poprzez całą organizację domu dziecięcego, przez przygotowanie gier, wśród których dziecko ma wybierać; kryje się w tym PRZYMUS.

L. TOŁSTOJ – pracę wychowawczą nad grupą młodzieży umyślnie rozpoczynał od stanu zupełnej anarchii. Anarchia była dla niego nie celem, lecz środkiem wychowawczym, zmierzającym do tego, aby młodzież udręczona nieładem, doszła do zrozumienia potrzeby porządku i władzy, sama jej zażądała i ustanowiła.

Z początkowego chaosu wyłaniał się ład i strzegąca go władza. W ten sposób powstały samorządowe instytucje wychowawcze.

1. POTRZEBA SWOBODY W WYCHOWANIU

(najogólniejsze uzasadnienie swobody w wychowaniu)

● W wychowaniu nie ma przymusu bez swobody i swobody bez przymusu

● Dwa te momenty występują w różnych systemach wychowawczych w rozmaitej proporcji.

● W każdym systemie da się znaleźć i elementy przymusu i swobody, wynika to bowiem z teorii wychowania.

● Ostatecznym celem czynności wychowawczej jest przecież przyczynianie się do rozwoju społeczeństw kulturalnych poprzez stwarzanie pomyślnych warunków dla formowania sie osobowości ich członków.

● Żywa osobowość ludzka nigdy nie powstaje z samych tylko oddziaływań zewnętrznych. Musi ona być produktem rozwoju idącego od wewnątrz, zaczątkiem bowiem, z którego ona stopniowo powstaje, jest indywidualność wychowanka

●

■ 4. POTRZEBA PRZYMUSU W ZACHOWANIU

(najogólniejsze uzasadnienie przymusu w wychowaniu)

● Swoboda nie może być uznana za jedyną zasadę w wychowaniu.

● Na rozwój osobowości składają się czynniki (konwergencja dwóch czynników):

● a) Wewnętrzne – założenia dziedziczne

● b) Zewnętrzne – wpływy zewnętrzne

● Z wpływów zewnętrznych najistotniejsze są te, które wywiera kultura.

● W formach życia społecznego (grupa społeczna, dobra kulturalne), każde nowe pokolenie dorabia się stopniowo własnego wykształcenia, charakteru, osobowości, wchodząc jednocześnie w sieć więzów społecznych.

● Im dalej posunięty rozwój społeczny, im wyższa kultura, w którą młodzież wrasta, tym więcej przymusów.

● Poza społeczeństwem, poza kulturą nie ma wychowania; wychowanie jest procesem społecznym i kulturalnym.

● Dzięki temu procesowi, z dziecka żyjącego z początku życiem wegetatywnym, rozwija się człowiek (*stawanie się człowiekiem), przyczyniający się swoją pracą do rozwoju tych społeczności kulturalnych, których jest członkiem. Ma być przy tym jak najbardziej samodzielny i twórczy.

● Ta samodzielność i twórczość łączą się z opanowaniem wewnętrznym.

●

■ 5. ROZMAITE RODZAJE PRZYMUSU

● W wychowaniu musi być swoboda i przymus. Gdy usuniemy to pierwsze, zamiast wychowania będziemy mieli mechaniczną tresurę. Gdy usuniemy drugie otrzymamy barbarzyński chaos.

● Słowo przymus i swoboda są wyrazami wieloznacznymi.

● Przymus może być rozumiany jako:

● - ograniczenie naszej działalności przez czynniki od nas niezależne (rozwój moralny i umysłowy wychowanka jest zahamowany przez niski poziom kultury w jego otoczeniu)

● - stworzenie przez takie czynniki motywu do działania (wychowanek zabierający się do odrabiania lekcji pod grozą złej oceny lub kary)

● Wyraz przymus nabiera różnego znaczenia zależnie od tego jaki czynniki go powodują:

● - kulturowy i społecznych

● - przyrodniczy

● - świadomy, który sami sobie zadajemy, dlatego, że tego wymaga nasze przekonanie.

● Przymus może także być traktowany jako przeszkoda mobilizująca nas do jej przezwyciężenia lub jako brzemię.

6. RODZAJE PRZYMUSU W SYSTEMACH PEDAGOGICZNYCH J. J. ROUSSEAU, M. MONTESSORI, J. DEWEYA

● Znaczenie wychowawcze rodzajów przymusu może być różne (ujemne, dodatnie, obojętne)

J. J. ROUSSEAU

– przeciwnik przymusu pochodzącego od społecznego otoczenia dziecka (rodziców, wychowawców, nauczycieli, sąsiadów, itd.)

– wiedział jednak potężny czynnik wychowawczy w przymusie, mającym swoje źródło w konieczności przyrodniczej

– SYSTEM KAR NATURALNYCH – dziecko doznaje na własnej skórze naturalne skutki własnego wykroczenia (n.p.: wybite okno)

M. MONTESSORI

– Zwolenniczka usunięcia z wychowania przymusu wywieranego przez wychowawców i nauczycieli.

– Większy nacisk na organizację szkoły i dobór gier, na których dziecko ma ćwiczyć swój umysł.

– Zastąpienie przymusu wywieranego przez wychowawców przymusem wywieranym przez wytwory kultury pedagogicznej i dobór gier.

J. DEWEY

– wypowiada się przeciwko przymusowi płynącemu z zewnątrz wychowanka,

– większe znaczenie wychowawcze przymusu, który wychowanek zadaje sam sobie z własnego przekonania.

7. WARTOŚĆ WYCHOWAWCZA SWOBODY NEGATYWNEJ I SWOBODY POZYTYWNEJ

SWOBODA:

● a) NEGATYWNA - niezależność od przymusu zewnętrznego; o jej wartości można orzec dopiero wtedy gdy wiemy, od jakiego przymusu ona jest swobodą (WOLNOŚĆ „OD”)

● b) POZYTYWNA (WOLNOŚĆ) - kierowanie się w postępowaniu głosem własnego sumienia (WOLNOŚĆ „DO”)

● - SUMIENIE – instancja oceniająca nasze postępowanie

● Ulegając naciskowi wszelkiego rodzaju motywów zewnętrznych, tracimy swoją swobodę pozytywną (wolność).

● Wolność moralna – opanowanie temperamentu i charakteru przez sumienie (przez świat wartości); posłuszeństwo wobec sumienia.

● Osobowość – harmonijna struktura naszego świata wewnętrznego, oddana w służbie światu wartości.

8. ISTOTA SPORU O SWOBODĘ I PRZYMUS W WYCHOWANIU

● W każdym wychowaniu istnieją momenty swobody i przymusu,

● Istnieją rozmaite, często wykluczające się nawzajem, rodzaje swobody i przymusu w wychowaniu.

● W omawianej antytezie chodzi o różność jakościową, a nie ilościową (rodzaje swobody i przymusu)

● STARA SZKOŁA – przymus zewnętrzny + swoboda negatywna

● NOWA SZKOŁA – przymus wewnętrzny + swoboda pozytywna

9. SWOBODA I PRZYMUS O WYŻSZEJ WARTOŚCI WYCHOWAWCZEJ W PEDAGOGICE JOHNA DEWEYA I F. WILHELMA FOERSTERA

● Obydwaj zwalczają typ wychowania oparty na przymusie zewnętrznym, lecz jednocześnie każdy z nich krytykuje teorie wychowawcze oparte na zupełnym braku przymusu:

● - J. Dewey – krytyka „teorii zainteresowania” wg. Której młodzież ma być zwolniona z wysiłku i uczyć się tylko dla przyjemności,

● - F. W. Foester – przestrzega przed fatalnymi skutkami, które pociągnęłoby za sobą rozluźnienie karności szkolnej.

● Obydwaj przeciwstawiali swobodzie negatywnej opanowanie wychowanka przez lepszą cząstkę jego własnej istoty (opanowanie zamiast swobody negatywnej):

- J. Dewey – oparcie całego procesu wychowania na wysiłkach dokonywanych przez wychowanka pod wpływem jego własnych zainteresowań.

- F. W. Foester – dążył do zastąpienia narzucanej młodzieży z zewnątrz karności szkolnej przez posłuszeństwo, wynikające z własnego przekonania wychowanka.

10. KRYTYKA STANOWISKA TEODORA LITTA – ZAGADNIENIE IDEAŁU WYCHOWACZEGO

● Litt opisuje dwa zwalczające się obozy pedagogiczne:

I OBÓZ – skierował zasadę swobodnego rozwoju przeciwko otaczającej młodzież teraźniejszości społecznej i kulturalnej oraz ciążącej na niej przeszłości, aby poprowadzić ją ku ideałowi człowieka i społeczeństwa przyszłości.

II OBÓZ – chce wprowadzać młodzież w tradycję społeczną i kulturalną, a jednocześnie protestuje przeciwko narzucaniu jej przez wychowawców, należących do starszego pokolenia, ideałów przyszłości, powołując się na to, że przyszły człowiek i przyszłe społeczeństwa powinny powstać drogą swobodnego rozwoju młodego pokolenia.

● Litt dochodzi do wniosku, że najwyższym powołaniem wychowawcy jest wprowadzić wychowanka w świat wytworów duchowych poprzednich pokoleń. Na takich wytworach jak: język, obyczaje, moralność, religia, dzieła sztuki, nauki, życie społeczne, ma się formować życie wewnętrzne młodego człowieka.

●

● W tej dziedzinie, wg. Litta, prowadzenie jest usprawiedliwione i nawet konieczne, gdyż wychowanie polegające na czynieniu zadość skłonnościom i potrzebom dziecka w konsekwencji musiałoby spowodować powrót do barbarzyństwa.

● Prowadzenie w tej dziedzinie łączy się ze swobodnym wzrostem, gdyż dzieci i młodzież bez przymusu wzrastają w kulturę.

● IDEAŁ WYKSZTAŁCENIA – ideał przyszłego życia i społeczeństwa; swoje źródło ma w potrzebach i tęsknotach pokoleniach wychowawców; występuje on pod nazwą IDEAŁU PRZYSZŁOŚĆI, lecz należy on do przeszłości i teraźniejszości.

● Chcąc stworzyć nowego człowieka, wychowawca powinien powstrzymać się od narzucania swojego ideału wykształcenia swojemu wychowankowi.

Nawroczyński pokazuje jednak niezgodność twierdzeń Litta z rzeczywistością.

● Młode pokolenia zbyt szybko i w zbyt dużych ilościach przyswajają sobie dobra kulturalne. Skutkiem tego kultura, która powinna wyzwalać młode siły, staje się obciążającym brzemieniem, i z wychowania znika swoboda, ustępując miejsce przymusowi.

● Ideał wykształcenia nadaje wychowaniu myśl przewodnią i pomaga młodzieży w ostatecznym sformułowaniu się wewnętrznym.

● Ideał wykształcenia nie może wyć dowolną improwizacją; powinien on bowiem być przystosowany do właściwości i potrzeb młodzieży,

● pedagog powinien badać, jakie wyniki daje jego ideał, realizując się w wychowaniu.

Nawroczyński opracowanie pytania z kolokwium

Swoboda negatywna i jej znaczenie w wychowaniu :

Swoboda negatywna - wyzwala nas od wpływów, jest to podarowanie swobody niezależne od nas.

Nawroczyński nazwał ten rodzaj swobody w wychowaniu swobodą negatywną, ponieważ oznacza ona uwolnienie „od czegoś”*: czyli od norm i ograniczeń związanych z życiem w społeczności, od których naprawdę uwolnić się nie można. Dlatego byłoby lepiej, gdyby nauczyciele zdawali sobie sprawę z tego, że wychowanie powinno dążyć do bazowania na swobodzie pozytywnej i wykształceniu u dziecka „wolności do czegoś”. Wolność nie jest więc pozbawiona przymusu, ale jest to przymus wewnętrzny, któremu jednostka poddaje się dobrowolnie, bo jest on zgodny z jej systemem wartości. Ostatecznie więc wychowanie powinno opierać się na zasadzie zastąpienia rodzajów przymusu i swobody, mających niższą wartość wychowawczą przez takie ich rodzaje, które mają wyższą wartość wychowawczą.

* Fromm - wolnośc ‘’od’’ -> uwolnienie się od pewnych ograniczeń nie dające pełnej wolności.