ANTYK
pierwotnie eposy Homeryckiem potem także poematy heroikomiczne, satyry itd.), następnie liryka (pieśni) oraz dramat (tragedia, komedia oraz dramat satyrowy).
Starożytni grecy swoje poetyckie pieśni nazywali odami.
Oda przeznaczona do śpiewu solowego wywodzi się z liryki eolskiej, reprezentowanej przez słynnych poetów greckich, takich jak Anakreont, Alkajos i genialna poetka- Safona. Pieśń chóralną rozwijają między innymi Simonides oraz Pindar.
W literaturze rzymskiej mistrzami ody byli Owidiusz, Katullus, a przede wszystkim uznawany za najgenialniejszego liryka rzymskiego i niedościgniony wzór- Horacy.
Elegie były utworami pisanymi w celu wyrażenia żalu po odejściu kogoś ważnego, bliskiego, kogoś z rodziny, ważnej osobistości społecznej, patrioty, polityka itd. Istniały także elegie miłosne, których przedmiotem był smutek rozstania z ukochaną osobą.
Utworem żałobnym związanym już ściśle z liryką funeralną (pogrzebową) był tren, zwany także żałobnym płaczem lub nenią. Początki trenu dała starożytna liryka grecka, w której treny były po prostu pieśniami wykonywanymi podczas obrzędów pogrzebowych. Funkcji artystycznej nabrały treny wówczas, gdy zostały włączone w skład elementów tragedii antycznej. Treny miały bardzo charakterystyczną budowę, na którą składały się żale po śmierci danej osoby, następnie wychwalenie jego zasług, wskazanie na własny ból oraz końcowe ukojenie i pogodzenie się z wyrokami niebios. Za pionierów tego gatunku uznaje się wielkich poetów greckich- Symonidesa oraz Pindara. W literaturze rzymskiej reprezentuje je twórczość Owidiusza i Newiusza.
Były to utwory epickie takie jak sielanki, bukoliki, a także eklogi i idylle. W literaturze staropolskiej gatunki te uprawiane były pod nazwami takimi jak pastuszka, pastorela, a także skotopaska oraz pasterka. Tematyką tych narracyjnych bądź udramatyzowanych utworów były sceny z życia wsi, a więc pasterzy, rolników, a także rybaków czy myśliwych. Monologowe sielanki zwane były eklogami. Ostateczny kształt formalny nadał temu gatunkowi Teokryt. Rozwijała się ona nadal w twórczości pisarzy rzymskich, na przykład u Wergiliusza, który w swoich sielankach opisywał idylliczną krainę, mityczną Arkadię i jej żyjących poza wszelkimi troskami mieszkańców, których harmonijny rytm życia wyznaczała sama natura
Krótką formą liryczną, uprawianą z upodobaniem przez antycznych poetów był Epigramat. Precyzyjna, zwarta forma tego gatunku wymuszona była przez jego pierwotną funkcję- był ryty na nagrobkach i pomnikach. Później epigramat uniezależnił się od pomników, od swojej funkcji użytkowej i stał się samodzielnym, nadal zwartym i krótkim utworem lirycznym, który zaskakiwał wymyślnym konceptem, paradoksem, inteligentną pointą. Epigramaty często posiadały wymowę satyryczną.
Gatunkiem wywodzącym się z antyku jest także krótki utwór epicki, narracyjny posługujący się antropomorfizacją i personifikacją- bajka.formą paraboli, przypowieści, w której pod powierzchnią błahej historyjki kryje się ważki morał, treść dydaktyczna, umoralniająca.Pierwszymi twórcami bajek byli słynny Ezop oraz Fedrus.
* epopeja "Iliada" i "Odyseja" Homera (epopeje greckie), "Eneida" Wergiliusza (epopeja rzymska) utwór epicki, pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu (społeczeństwa) w przełomowym momencie historycznym; charakterystyczne jest wprowadzenie bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie społeczeństwa;
* anakreontyk lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki głoszący pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków mijającej chwili; nazwa wywodzi się od Anakreonta z Teos (VI V w. p.n.e.);
* epigramat zwięzły, utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się aforystycznością ujęcia i wyrazistością pointy, często o ch
* hymn pieśń błagalna lub/i narracyjna, zawierająca pochwałę bóstwa, legendarnych bohaterów, upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana w stylu wzniosłym, na ogół rozwijająca się wg. schematu przemówienia, poczynając od apostroficznego zwrotu na początku; autorzy hymnu przemawiają w imieniu pewnej zbiorowości, snują rozważania moralne, niekiedy wyznania osobiste;
* pean (pieśń ku czci Apollina), pieśń pochwalna, dziękczynna, czasem zwycięska, pełna patosu;
* dytyramb pieśń pochwalna, pierwotnie w starożytnej Grecji śpiew obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym (VI V w. p.n.e.) utwór liryczny, z którego wywodzą się tragedia i komedia antyczna
* pieśń gatunek liryczny, wywodzący się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki; pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów
* tragedia gatunek dramatu, w którym są przedstawione dzieje bohaterów skazanych nieuchronnie na niepowodzenie, uwikłanych w konflikt dwóch racji, nie dających się pogodzić (np. konflikt prawa boskiego i prawa państwowego w Antygonie Sofoklesa); bohaterowie uświadamiają sobie tę nieuchronność, przenikając zarazem istotę swego losu; nie rezygnują jednak ze swoich dążeń; tragedia była gatunkiem wysokiego, wzniosłego stylu, bogactwo figur stylistycznych; tragedia wywodzi się z obrzędowych dytyrambów na cześć Dionizosa;
* Mit jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej wyrażającej wierzenia danej społeczności. Mit wyraża emocje najczęściej zbiorowe, np. lęk, niepokój, podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne, nieokreślone, otrzymuje wyraz i kształt w opowiadaniu mitycznym. Głównymi bohaterami mitów są bogowie, demony i herosi, tj. ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi właściwościami, półbogowie (niekiedy zrodzeni ze związku bóstwa i człowieka). Mit tworzy świętą przestrzeń miejsce, na którym żyją bogowie (np. Olimp).
Podziału literatury dokonał Arystoteles dzieląc ją na:
* epikę epopeja (Grecy); przypowieść (parabola) i saga rodzinna (dwa gatunki z Biblii) w epice charakterystyczne jest występowanie fabuły w
* dramat tragedia (Grecy), komedia (Grecy), dialog filozoficzny (Biblia) w dramacie charakterystyczny jest dialog przeznaczony do wystawienia na scenie;
* liryka pieśń (Horacy Grecy), dytyramb (Grecy), hymny (Grecy), pean (Grecy), epigramat (Grecy), anakreontyk (Grecy), psalm i tren (Biblia);
Czas
ok. 4000 r. p.n.e. – 476 r. (upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego)
Najwybitniejsi twórcy
Homer, Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Symonides, Tyrtajos, Safona, Anakreont
Reprezentatywne gatunki
hymn, bajka, przypowieść, pieśń, epos, tragedia, komedia, dialog, apokalipsa, tren, epigramat epitalamium epitafium elegia
epopeja - "Iliada" i "Odyseja" Homera (epopeje greckie), "Eneida" Wergiliusza (epopeja rzymska) - utwór epicki, pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu (społeczeństwa) w przełomowym momencie historycznym; charakterystyczne jest wprowadzenie bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie społeczeństwa; anakreontyk - lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki głoszący pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków mijającej chwili; nazwa wywodzi się od Anakreonta z Teos (VI - V w. p.n.e.); epigramat - zwięzły, utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się aforystycznością ujęcia i wyrazistością pointy, często o charakterze niespodzianki, kontrastu lub paradoksu; hymn - pieśń błagalna lub/i narracyjna, zawierająca pochwałę bóstwa, legendarnych bohaterów, upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana w stylu wzniosłym, na ogół rozijająca się wg. schematu przemówienia, poczynając od apostroficznego zwrotu na początku; autorzy hymnu przemawiają w imieniu pewnej zbiorowości, snują rozważania moralne, niekiedy wyznania osobiste; pean - (pieśń ku czci Apollina), pieśń pochwalna, dziękczynna, czasem zwycięska, pełna patosu; dytyramb - pieśń pochwalna, pierwotnie w starożytnej Grecji śpiew obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym (VI - V w. p.n.e.) utwór liryczny, z którego wywodzą się tragedia i komedia antyczna pieśń - gatunek liryczny, wywodzący się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki; pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów tragedia - gatunek dramatu, w którym są przedstawione dzieje bohaterów skazanych nieuchronnie na niepowodzenie, uwikłanych w konflikt dwóch racji, nie dających się pogodzić (np. konflikt prawa boskiego i prawa państwowego w Antygonie Sofoklesa); bohaterowie uświadamiają sobie tę nieuchronność, przenikając zarazem istotę swego losu; nie rezygnują jednak ze swoich dążeń; tragedia była gatunkiem wysokiego, wzniosłego stylu, bogactwo figur stylistycznych; tragedia wywodzi się z obrzędowych dytyrambów na cześć Dionizosa; Mit jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej wyrażającej wierzenia danej społeczności. Mit wyraża emocje - najczęściej zbiorowe, np. lęk, niepokój, podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne, nieokreślone, otrzymuje wyraz i kształt w opowiadaniu mitycznym; np. przemienność pór roku zostaje przekształcona w barwną fabułę i uzyskuje motywację przyczynową w postaci bóstw uosabiających siły przyrody. Dzięki mitycznym formom myślenia to, co niejasne, zostaje wyjaśnione i przybliżone. Mity pełniły funkcje poznawcze - umożliwiając interpretację zjawisk przyrody; światopoglądowe - jako podstawa wierzeń religijnych; sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów; Głównymi bohaterami mitów są bogowie, demony i herosi, tj. ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi właściwościami, półbogowie (niekiedy zrodzeni ze związku bóstwa i człowieka). Mit tworzy świętą przestrzeń - miejsce, na którym żyją bogowie (np. Olimp). Podziału literatury dokonał Arystoteles dzieląc ją na: - epikę - epopeja (Grecy); przypowieść (parabola) i saga rodzinna (dwa gatunki z Biblii) - w epice charakterystyczne jest występowanie fabuły wraz z narratorem; - dramat - tragedia (Grecy), komedia (Grecy), dialog filozoficzny (Biblia) - w dramacie charakterystyczny jest dialog przeznaczony do wystawienia na scenie; - liryka - pieśń (Horacy-Grecy), dytyramb (Grecy), hymny (Grecy), pean (Grecy), epigramat (Grecy), anakreontyk (Grecy), psalm i tren (Biblia)
BIBLIA
Gatunki literackie występujące w Biblii:
· psalm
· list
· hymn
· pieśń
· tren
· modlitwa
· kazanie
· przypowieść
saga rodzinna
dialog filozoficzny
DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE
liryka (tradycyjna i awangardowa): Leopold Staff, Julian Tuwim, Jan Lechoń, Julian Przyboś, Józef Czechowicz, Tadeusz Peiper
proza poetycka: Bruno Schulz Sklepy cynamonowe, Sanatorium pod klepsydrą
opowiadanie: Jarosław Iwaszkiewicz Brzezina, Panny z Wilka
powieść (różne odmiany): p. społeczna: Stefan Żeromski Uciekła mi przepióreczka, p. psychologiczna: Zofia Nałkowska Granica, Stefan Żeromski Przedwiośnie, p. realistyczna: Maria Dąbrowska Noce i dnie, p. awangardowa: Witkacy Nienasycenie;
dramat: Witkacy Szewcy, Witold Gombrowicz Ferdydurk
W epice nadal uprawiano prozę poetycką (Bruno Schulz: Sklepy cynamonowe, Sanatorium pod klepsydrą), pisano realistyczne, choć utrzymane w duchu realizmu magicznego, opowiadania (Jarosław Iwaszkiewicz: Brzezina, Panny z Wilka).
Pewną modyfikację przeszły powieści, wśród których wyodrębniono kilka odmian, między innymi:
- powieść społeczną (Stefan Żeromski: Uciekła mi przepióreczka),
- powieść psychologiczną (Zofia Nałkowska: Granica; Stefan Żeromski: Przedwiośnie; Maria Kuncewiczowa: Cudzoziemka),
- powieść realistyczną (Maria Dąbrowska: Noce i dnie),
- powieść awangardową (Witkacy: Nienasycenie; Witold Gombrowicz: Ferdydurke),
- powieść historyczną (Jarosław Iwaszkiewicz: Czerwone tarcze; Zofia Kossak-Szczucka: Krzyżowcy),
- powieść środowiskową (Gustaw Morcinek: Łysek z pokładu Idy; Pola Gojawiczyńska: Dziewczęta z Nowolipek).
Ważnym momentem w historii międzywojennych gatunków literackich było także pojawienie się literatury faktu i dokumentu (Maria Dąbrowska Pamiętniki chłopów polskich) oraz reportażu (Melchior Wańkowicz: Na tropach Smętka, Xawery Pruszyński: W czerwonej Hiszpanii).
szopki polityczne, teksty piosenek do kabaretów, felietony i wiersze satyryczne. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka wprowadzali do poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich. Przedstawiciele "Skamandra" : Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński.
Najwybitniejsi twórcy
J. Czechowicz, M. Dąbrowska, P. Gojawiczyńska, W. Gombrowicz, K. Iłłakowiczówna, J. Iwaszkiewicz, J. Kasprowicz, M. Kuncewiczowa, J. Lechoń, B. Leśmian, Cz. Miłosz, Z. Nałkowska, M. Pawlikowska-Jasnorzewska, T. Peiper, A. Rymkiewicz, B. Schulz, A. Słonimski, J. Tuwim, S. I. Witkiewicz (Witkacy), S. Żeromski
Reprezentatywne gatunki
powieść, opowiadanie, felieton, wiersz