DZIADY III

Prolog:

-> 1 XI 1823 r. (wigilia Zaduszek) - data śmierci Gustawa i narodzin Konrada, data przemiany Gustawa w Konrada, oznaczająca koniec dotychczasowego okresu życia bohatera; zerwanie z przeszłością, odnalezienie sensu życia, wyjście z kręgu samotnego cierpienia i wejście na nową drogę życia, do życia z ludźmi, dla ludzi, dla ojczyzny,

-> bohater odnalazł swoje miejsce w życiu w chęci poświęcenia się za ojczyznę i walki o jej wyzwolenie,

Postawa patriotyczna i moralna więźniów wileńskich:

-> solidarność i gotowość do poświęceń; postawa Tomasza Zana zasługuje na szczególną uwagę,

-> niezłomność więźniów na śledztwie; mimo tortur nikogo podczas śledztwa nie wydali (jedynie Jankowski załamał się, o czym Mickiewicz w utworze nie napisał, ale może dlatego w jego usta włożył bluźniercze słowa pieśni, którą ten śpiewał),

-> cechy więźniów: szlachetność, bohaterstwo, odwaga, męstwo, hart ducha, samozaparcie, wytrwałość, nieugiętość, postawa patriotyczna, zapał do walki z wrogiem, poczucie solidarności i koleżeństwa.

Obrazy męczeństwa patriotycznej młodzieży polskiej:

-> opowiadanie Adolfa o męczeństwie Cichowskiego, jego więzieniu i torturach dowodem prześladowania patriotów w Królestwie

-> sprawa Rollisona i jego tortury w klasztorze dominikanów w Wilnie dowodem prześladowań i męczeństwa nie tylko studentów, lecz i uczniów szkół średnich; wstawia się za nim do Nowosilcowa ociemniała matka

Postać Rollisona opartajest na autentycznej postaci Mollisona, 17-letniego ucznia szkoły średniej w Kiejdanach, skazanego na śmierć za zamiar zgładzenia cara (chłopcy układali buntownicze wiersze i umieszczali na płotach napisy - ("książę Konstanty nie ujdzie naszych rąk"). Karę śmierci Mollisona Nowosilcow zamienił na zesłanie do ciężkich robót na Syberię. Gimnazjum w Kiejdanach zamknięto, pozbawiając prawie wszystkich uczniów prawa do nauki. Mollison nie próbował sobie odebrać życia, ale inny więzień wyskoczył z II piętra,

-> związki łączące spiskowców polskich i rosyjskich, wprowadzenie do utworu takich postaci historycznych jak Justyn Pol - uczestnik spisku podchorążych i Bestużew - dekabrysta; ich postawa wobec caratu.

Postawa wroga podczas śledztwa:

kat Nowosilcow i jego pomocnicy:

- stojący po stronie zła, okrutni, cyniczni, złośliwi oraz ich metody działania, którymi przyczynili się do cierpień młodzieży polskiej - szpiegowanie, donosy, obmyślanie sposobów uśmiercania więźniów (metoda zgładzenia Rollisona, policzkowanie księdza Piotra),

- rywalizujący między sobą o zaskarbienie sobie łask u Senatora, aby nie stracić swoich stanowisk i dochodów,

-> Doktor - zdrajca i sprzedawczyk ginie rażony piorunem; wina jego zostaje ukarana przez interwencję sił wyższych, -> plany Nowosilcowa:

- osobista kariera,

- wyniszczenie młodego pokolenia Polaków, - zniszczenie Uniwersytetu Wileńskiego,

-> oskarżenie caratu nienawidzącego Polaków i Polski za gwałt na podbitym narodzie polskim i demoralizowanie własnych obywateli.

Indywidualizm Konrada i jego osobiste wyznania:

-> poeta, wieszcz, prorok, duchowy przywódca narodu,

-> samotny, potężny, mocny, czuły, silny, rozumny, tajemniczy, wybitny, skłócony ze światem, wrażliwy, wielki indywidualista, nade wszystko kochający ojczyznę, przewyższający innych więźniów talentem, siłą uczucia i niezwykłą indywidualnością,

-> mówi o roli poety i poezji, stwierdzając, że poeta to ktoś nieprzeciętny, a poezja - wyraz geniuszu twórcy, ma wielką moc, wyznaje, że ma poczucie wielkiej energii, siły duchowej,

nadludzkiej, Boskiej mocy tworzenia i odpowiedzialności za losy narodu i wierzy, że swoją siłą wewnętrzną potrafi rządzić światem i kosmosem.

Podjęcie walki Konrada z Bogiem o wyzwolenie narodu polskiego:

-> Konrad uważa, że świat stworzony przez Boga jest niedoskonały, panuje na nim zło, cierpi niewinnie Polska i nie może się on pogodzić z tak niesprawiedliwym porządkiem i niewolą swojego narodu,

-> świadomy swojej potęgi twórczej porównuje się z Bogiem, a w dziele tworzenia chciałby go nawet przewyższyć,

-> uważa, że gdyby miał władzę podobną Bożej, stworzyłby świat bez cierpień i uczyniłby swój naród szczęśliwym,

-> nowy porządek, jaki chce zbudować, lepszy od Bożego, ma służyć głównie narodowi polskiemu, a nawet całej ludzkości, a nie jego osobistym ambicjom,

-> nie waha się zmierzyć z Bogiem, staje do pojedynku z nim, żąda od niego władzy panowania nad światem ("Daj mi rząd dusz"); pragnie wydrzeć Bogu tajemnicę rządu nad duszami, by swój naród uszczęśliwić,

-> rzuca Bogu wyzwanie w imieniu milionów ludzi cierpiących na świecie,

-> jego tyrańska nuta w planowanym przez siebie rządzeniu światem

Utożsamianie się Konrada z ojczyzną:

. wielki patriota, kocha bardzo ojczyznę, odczuwa jej cierpieniajak własne, łączy swój los zjej losem i utożsamia się z nią mówiąc:

"Ja i ojczyzna to jedno."

-> czując się odpowiedzialnym za losy Polski, występujejako przedstawiciel całego ciemiężonego narodu i bierze na siebie wszystkie cierpienia Polaków:

"Nazywam się Milijon - bo za milijony Kocham i cierpię katusze",

- w słowach tych zamknął poeta swój ból patriotyczny i tragedię, jaką przeżywał świeżo po klęsce powstania listopadowego, . prometeizm Konrada; pragnie szczęścia narodu, ale chce je wywalczyć sam, jak Prometeusz, który dla ludzi ukradł ogień bogom z Olimpu i został za to przykuty do skały Kaukazu, a sęp wyjadał mu wątrobę (prometeizm = poświęcenie się jednostki dla dobra ogółu),

-> czuje się na tyle wyższy od ludzi i na tyle nimi gardzi, że chciałby ich uszczęśliwić sam.

Bunt Konrada przeciwko Bogu i odwrócenie się od niego:

-> Konrad buntuje się przeciwko Bogu w imię wolności i szczęścia ojczyzny, odczuwając tragizm jej sytuacji,

-> jego dyktatorski ton w słowach skierowanych do Boga i oskarżenie go 0 obojętność wobec nieszczęść ludzi i rozgoryczenie z powodu jego milczenia,

-> bunt wynika z ogromnej siły uczuć, wiary we własne posłannictwo i moc swojej poezji oraz w sens poświęcenia się jako nieprzeciętnej jednostki,

-> bunt przeciwko Bogu wyraża się w bluźnierstwach Konrada: - Bóg nie jest miłością, tylko mądrością,

- Bóg popełnia błędy - "I mówią, że Ty nie błądzisz!" - miłość jest tylko omyłką Boga,

- Bóg nie jest ojcem świata, ale carem,

-> bunt ma cechy szatańskie, ale wybucha w obliczu utraty niepodległości, powstania listopadowego, niewoli nieszczęśliwego narodu polskiego, którego najlepsi synowie albo polegli, albo zsyłani są na katorgę.

Klęska Konrada i jej sens ideowy:

-> ponosi klęskę w walce z Bogiem, nie otrzymuje od niego odpowiedzi, nie osiąga zamierzonego celu, jego zarozumiałość, pycha i duma zostaje ukarana; pada, powalony w konwulsjach; w momencie, gdy chciał nazwać Boga carem, traci przytomność, a pojego obciążoną grzechami pychy, buntu, zwątpienia i bluźnierstwa duszę przychodzi szatan,

-> z mocy szatana wyzwala go ksiądz Piotr (egzorcyzmy), a ratunekjest możliwy dlatego, gdyż Konrad, buntując się przeciwko Bogu, kierował się wzniosłymi intencjami - pragnął ocalić ojczyznę,

postać tragiczna z powodu niespełnienia jego dążeń, z powodu klęski, a ta jest klęską jego postawy oraz obrazem klęski wszystkich samotnych spiskowców,

związek jego imienia z Konradem Wallenrodem; obaj kochają ojczyznę i nie mogą pogodzić się z jej niewolą, wypowiedzenie się Mickiewicza na temat przyczyn klęski powstania listopadowego poprzez:

- krytykę samotnej postawy Konrada,

- krytykę świadomego wywyższania się Konrada ponad ludzi, o których szczęście walczy z samym Bogiem.

Obraz spoteczeństwa warszawskiego:

-> w salonie warszawskim (salonie Krasińskiego, ojca poety) przebywają dwie grupy osób:

- towarzystwo stolikowe - arystokracja,

- towarzystwo przy drzwiach - młodzi patrioci,

. towarzystwo patriotyczne stojące przy drzwiach - to rewolucjoniści i spiskowcy z Wilna; ich postawa patriotyczna i moralna; rozmawiają o sytuacji politycznej w Polsce, aresztowaniach na Litwie, przesłuchaniach i cierpieniach prześladowanych patriotów; ich zdaniem poezja powinna odzwierciedlać dzieje narodu i bohaterstwo takich ludzi, jak Cichowski,

. towarzystwo przy stoliku - składa się z modnych dam, generałów, hrabiego, literatów (pseudoklasyków) związanych z carskim dworem, pogodzonych z niewolą i zobojętniałych na sprawy narodu i ojczyzny; rozmawiają po francusku na temat niezbyt udanego balu i wyrażają żal z powodu wyjazdu Nowosilcowa z Warszawy, bo nikt nie potrafi zorganizować tak wspaniałego balu, jak on to czynił; pogardzają literaturą polską, a zachwycają się poezją francuską; ich kosmopolityzm, służalstwo i troska o własny interes,

-> różnica w poglądach politycznych i uczuciach patriotycznych dwu grup, kontrast tematów ich rozmów.

Ocena spoteczeństwa przez Piotra Wysockiego:

. kontrast między arystokracją a młodzieżą patriotyczną, ich różne postawy wobec wroga; wypowiedź Wysockiego:

- lawa, wierzch - to arystokracja stojąca na czele narodu, ludzie bez wartości, interesujący się balami, modą, poezją francuską, a nie sprawami narodu,

- głębia - to młody, patriotyczny odłam społeczeństwa, ludzie wartościowi, interesujący się losami narodu, buntujący się przeciw niewoli, spiskujący - to płonący ogień wewnętrzny.

Społeczeństwo wileńskie:

- urzędnicy i służalcy Nowosilcowa, profesorowie Uniwersytetu Wileńskiego: Doktor (dr August Becu, ojczym Juliusza Słowackiego), Pelikan (dr Wacław Pelikan, postać autentyczna), Bajkow (Leon Bajkow, postać autentyczna),

- jawni zdrajcy ojczyzny, pogodzeni z niewolą, sprzedajni zwolennicy ugody z caratem,

- obojętni na losy narodu; tematy ich rozmów toczonych w salonie,

- ich egoizm, zdrada, kosmopolityzm, okrucieństwo, podłość, brak zasad moralnych,

- służalczy stosunek do Senatora, prawienie mu komplementów,

- wzajemna zawiść Doktora i Pelikana,

- drwiący, ironiczny sposób traktowania służalców przez Senatora, zmienność jego tonu i doboru wyrazów zależnie od sytuacji,

-> patriotyczna część społeczeństwa, ludzie szlachetni i pozytywni, wśród nich Justyn Pol (student, filareta, chciał rzucić się na Nowosilcowa, obrzucając go bluźnierstwami), Bestużew (student, dekabrysta przebywał w Warszawie i Wilnie w 1823 r ).

Mesjanizm w III cz. "Dziadów"

Widzenie księdza Piotra:

pokorny, skromny ksiądz ogląda wizję przyszłości Polski i świata, doznając łaski, jakiej nie osiągnął dumny Konrad, trzy symboliczne obrazy w "Widzeniu księdza Piotra":

- prześladowanie młodzieży - widzi polską młodzież wywożoną na Syberię i jedno "dziecię, kti5re uszło" z życiem, "imię jego czterdzieści i cztery", ono będzie zbawicielem narodu, mesjaszem, tak jak Chrystus, który jako dziecię uszedł przed rzezią Heroda, ocalał i zbawił świat,

- męczeństwo narodu polskiego - na wzór dziejów Chrystusa, a więc pojmanie, proces, droga krzyżowa, ukrzyżowanie i zmartwychwstanie; Francja pełni rolę Piłata, car rosyjski Mikołaj I - rolę Heroda, krzyż o trzech ramionach symbolizuje trzy zaborcze państwa, żołnierze - Rakus to Austriak, a Borus to Prusak, Matka Wolność opłakuje naród, tak jak Matka Boża - Chrystusa; Longin przebił bok Chrystusa po jego skonaniu, a żołdak Moskal przebija bok żywego jeszcze narodu - aluzja do stłumienia powstania listopadowego.

- wyzwolenie - obraz zmartwychwstania i wniebowstąpienia narodu, który zamyka wizja jego wskrzesiciela; powtarza się mistyczne imię wskrzesiciela "czterdzieści i cztery" (rozszyfrowywane po dziś dzień w najrozmaitszy sposób), postać identyfikowana z Konradem,

widzenie księdza Piotra wyraża ideę mesjanizmu, stworzoną przez Mickiewicza po upadku powstania listopadowego; posługując się symbolami zaczerpniętymi z "Ewangelii", ukazał poeta Polskę jako mesjasza narodów i przypisał jej wyjątkowe posłannictwo dziejowe; mesjasz - z hebr. zbawca, odkupiciel, mesjanizm - teoria głosząca wyjątkowe i płynące z nadprzyrodzonych źródeł posłannictwo danego narodu, uważanego za naród wybrany,

widzenie księdza Piotra daje odpowiedź na dręczące nasz naród pytanie, dotyczące przyszłych losów Polski, mówi wyraźnie, że odzyska ona wolność,

-> w symbolicznym obrazie męczeństwa ukazał poeta położenie Polski porozbiorowej na tle ówczesnej Europy, stosunek do niej państw zaborczych i rzeczywisty stosunek reakcyjnych rządów europejskich do powstania listopadowego; Francja umyła ręce od sprawy polskiej, nie pomogła Polakom w powstaniu, tak jak Piłat nie pomógł Jezusowi.

Posłannictwo Polski jako narodu wybranego spośród wszystkich narodów:

-> jej wielkie posłannictwo dziejowe; według planów Boga ma ona specjalną misję do spełnienia wobec narodów europejskich będących w niewoli, wielką rolę w powszechnej walce o wolność,

-> jej dzieje są powtóxzeniem dziejów Chrystusa; Polska cierpi, tak jak Chrystus, za inne narody i jak Chrystus zmartwychwstanie i przyniesie wolność innym ujarzmionym narodom; stąd hasło: "Polska Chrystusem narodów" (odkupicielem jak Chrystus); wskrzesicielemjej będzie człowiek oznaczony tajemniczą liczbą "czterdzieści i cztery",

-> nuta optymizmu dla narodu polskiego; tworząc obraz Polski jako Chrystusa narodów, budził poeta wiarę w jej odrodzenie, sens cierpień narodu polskiego; jego cierpienia i klęski są warunkiem zmartwychwstania i obdarzenia wolnością innych narodów, a niewinność jego symbolizuje biała szata w obrazie wniebowstąpienia,

zawarta w "Widzeniu księdza Piotra" idea posłannictwa narodowego nie była mrzonką, gdyż Polska, walcząca o własne oswobodzenie, broniła jednocześnie wolności wszystkich narodów nękanych przez despotyzm; hasło mesjanizmu narodowego, czyli interpretowanie niewoli Polski jako misji, poświęcenia się za inne narody, uznanie Polski za naród wybrany, za Chrystusa narodów, było wówczas modne - z czasem mesjanizm polski stał się teorią wsteczną, wzywającą do biernego znoszenia cierpień, ale w III cz. "Dziadów" jeszcze takiego charakteru nie miał, wzywał do walki.