Księga Psalmów [Ps], Psałterz, Psałterz Dawidowy (w średniowiecznej łacinie psalterium od gr. psalterion, z gr. psallo, śpiewać) - wchodzący w skład Biblii (Stary Testament) zbiór 150 utworów poetyckich w języku hebrajskim. Zebranie psalmów (i autorstwo wielu z nich) tradycyjnie przypisywano królowi Dawidowi, a także Jeremiaszowi i królowi Salomonowi. Część zresztą zawiera w tytułach imię prawdziwego albo domniemanego autora, okoliczności powstania, sposób wykonania oraz inne uwagi. Obecnie uważa się, że Księga Psalmów powstawała w długim okresie historycznym: niektóre są bardzo stare, inne zawierają aluzje do niewoli babilońskiej (np. Ps 137).
Psalmy są zróżnicowane pod względem gatunkowym: można wyróżnić lamentacje, hymny pochwalne i dziękczynne, psalmy (przeznaczone do wykonywania przy akompaniamencie instrumentu strunowego zimmer) "królewskie", dydaktyczne, mądrościowe, prorockie i inne. Psalmy są wybitnym pomnikiem literatury starożytnego Izraela, lecz przede wszystkim stanowią dokument pobożności żydowskiej czasów starożytnych. Chrześcijanie upatrują w wielu psalmach proroctw dotyczących życia i mesjańskiego posłannictwa Jezusa Chrystusa. Psalmy stały się wzorem dla chrześcijańskiej poezji religijnej, były też tłumaczone przez wybitnych poetów. W literaturze polskiej oprócz przekładów dokonywanych łącznie z całą Biblią wielkie znaczenie miały następujące przekłady:
Psałterz Kingi – XIII w.
Psałterz floriański (zwany też Psałterzem królowej Jadwigi) – XIV w.
Psałterz puławski - XV w.
Psałterz Dacola - XV w.
Psałterz krakowski - XV w.
Żołtarz Dawidów - XVI w.
Psałterz Dawidów Mikołaja Reja - 1546 r. (do kilku Wacław z Szamotuł skomponował muzykę)
Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego - 1579 r. (do którego Mikołaj Gomółka skomponował muzykę - Melodie na psałterz polski)
Trybut należyty wdzięczności wszystkiego dobrego dawcy Panu i Bogu albo Psalmodia polska Wespazjana Kochowskiego - 1693 r.
Najbardziej znane psalmy z Księgi Psalmów ¹
Psalm 23 - Mój wiekuisty Pasterz mię pasie
Psalm 51 - Boże w miłosierdziu swoim nieprzebrany
Psalm 69 - Ratuj mię, Panie, bo złych przygód nawałności
Psalm 91 - Kto się w opiekę poda Panu swemu
Psalm 103 - Błogosław, duszo moja, Panu swojemu
Psalm 104 - Duszo, śpiewaj Panu pieśń: O nieogarniony
Psalm 119 - Szczęśliwi, którzy się Pańskim zakonem sprawują
----
¹
(incipity wg Kochanowskiego)
Struktura Księgi Psalmów
W tradycji żydowskiej Psałterz jest podzielony, analogicznie do Pięcioksięgu, na pięć ksiąg, z których każda kończy się doksologią lub błogosławieństwem (w Kościele Prawosławnym – na dwadzieścia kathismata):
Pierwsza księga zawiera 41 Psalmów, wszystkie imiennie przypisywane Dawidowi, z wyjątkiem Psalmów 1, 2, 10 i 33, które, mimo że anonimimowe, przypisywane mu były tradycyjnie. Krytycy zgadzają się, że, mimo iż autorstwo Dawida nie może zostać formalnie potwierdzone, jest to prawdopodobnie najstarsza część Księgi Psalmów.
Druga księga zawiera 31 Psalmów (42-72). 18 z nich jest przypisywanych Dawidowi, a jeden Salomonowi (Psalm 72), chociaż użyte "le'Shlomo" mogłoby również znaczyć „Salomonowi”. Reszta jest anonimowa.
Trzecia księga zawiera 17 Psalmów (73-89). Psalm 86 jest przypisywany Dawidowi, Psalm 88 Hemanowi Ezrachicie, a Psalm 8 Etanowi Ezrachicie.
Czwarta księga również zawiera 17 Psalmów (90-106), Psalm 90 przypisywany jest Mojżeszowi, a Psalmy 101 i 103 – Dawidowi.
Piąta księga zawiera pozostałe 44 Psalmy. 15 spośród nich jest przypisywanych Dawidowi, jeden (Psalm 127) Salomonowi.
Pslam 136 jest często nazywany nazywany « wielkie Halleh », choć Talmud używa również tej nazwy dla Psalmów od 120 do 135. Psalmy od 113 do 118 tworzą Hallel, recytowany podczas trzech wielkich świąt (Pascha, Święto Tygodni, Święto Namiotów), Rosz Chodesz i ośmiu dni święta Chanuka. Manuskrypty z Qumran zawierają nieco inną wersję Psalmu 136.
Psalmy 120-134 to « pieśni wstępowań », które śpiewali pielgrzymi, zbliżając się do schodów Świątyni.
Najdłuższym jest Psalm 119. Składa się ze 176 wersetów w grupach po osiem. Każda z grup rozpoczyna się jedną z 22 liter hebrajskich. Pozostałe Psalmy są również zbudowane na zasadzie "al pi aleph-bet" (akrostych na bazie alfabetu – abecedariusz).
Psalm 117, składający się z dwóch wersetów, jest najkrótszy.
Rodzaje Psalmów
Badania tekstu Psalmów wykazały, że niektóre ich grupy mogą być sklasyfikowane razem ze względu na podobieństwa między nimi. Główne ich rodzaje to:
Hymny
Lamentacje indywidualne
Lamentacje zbiorowe
Pieśni ufności
Pieśni pochwalne (dziękczynne) indywidualne
Psalmy królewskie
Psalmy mądrościowe
Użycie Psalmów w tradycji żydowskiej
Rytuał ustanowiony przez Torę Mojżesza nie mówi nic na temat miejsca pieśni w kulcie Boga. Pierwsze wzmianki na ten temat pojawiają się w epoce Dawida, co wywołuje przekonanie, że przypisywanie mu Psalmów jest przynajmniej częściowo uzasadnione. Niektóre nagłówki Psalmów sugerują ich użycie liturgiczne:
13 Psalmów to shirim (gr. oda, pieśń). Słowo shir oznacza, że utwór cechuje się regularnością i może się odnosić zarówno do pieśni świeckich jak i religijnych.
58 Psalmów to mizmor (gr. psalmos – psalm). Chodzi o odę lub o pieśń wykonywaną przy akompaniamencie muzycznym: pieśń religijną, której towarzyszy jeden lub wiele instrumentów.
Psalm 145 i inne są nazywane tehillah (gr. hymnos – hymn). Chodzi o pieśń pochwalną – pieśń, której główną myślą jest wychwalanie Boga.
Sześć Psalmów (16, 56-60) nazywane są mikhtam.
Psalm 7 i 3 rozdział Księgi Habakuka noszą tytuł shigayon. Chodzi o pieśń w stanie uniesienia, np. gniewu, smutku.
Psalmy zajmują ważne miejsce w kulcie żydowskim. Wiele z nich służy jako wprowadzenie do jakiejś modlitwy:
Psalm 145 (oznaczony słowem « Ashrei », które w rzeczywistości rozpoczyna dwa ostatnie wersety Psalmu 144) jest czytany przed lub w trakcie nabożeństwa, trzy razy dziennie.
Psalmy 29, 92, 93 i 95-99, stanowią część wprowadzenia do nabożeństwa w Szabat (w piątek wieczorem).
Tradycyjnie według rytuału opisanego w Misznie, jeden „Psalm dnia” jest czytany po nabożeństwie porannym (Shaharit) każdego dnia tygodnia:
niedziela: Ps. 24
poniedziałek: Ps. 48
wtorek: Ps. 82
środa: Ps. 94
czwartek: Ps.81
piątek: Ps. 93
sobota (Szabat): Ps. 92
Psalmy stanowią także integralną część rytuału pogrzebowego: kiedy jakiś Żyd umiera, ma miejsce czuwanie wokół jego ciała. Przez cały czas aż do pogrzebu przy świetle słońca lub świecy recytowane są Tehilim. Dawniej to czuwanie było organizowane przez bliskich zmarłego, a dziś jest to zapewniane przez członka lokalnego Hevra kaddisha.
Wielu Żydów czyta całość Księgi Psalmów w ciągu jednego miesiąca albo nawet tygodnia oraz odmawiają każdego tygodnia jeden Psalm związany z wydarzeniami tygodnia albo z odpowiednim, ustalonym fragmentem Tory. Chasydzi (a w szczególności Lubawicz) czytają całość Księgi przed nabożeństwem porannym, podczas Szabatu poprzedzającego nów księżyca.
116 bezpośrednich cytatów z Księgi Psalmów w Nowym Testamencie pozwala przypuszczać, że były one bliskie żydowskiej wspólnocie czasów Jezusa.