Stosunki majątkowe w małżeństwie
Odpowiedzialność za zobowiązania współmałżonka
Wspólność majątkowa
Z chwilą zawarcia związku małżeńskiego powstaje tzw. ustawowa wspólność majątkowa. To oznacza, iż nasze dochody i dochody naszego małżonka oraz zakupione w trakcie małżeństwa przedmioty i nieruchomości są wspólne.
Do majątku wspólnego małżonków należą w szczególności:
- pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,
- dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków,
- środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków.
(art. 31 § 2Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego)
Ponadto wspólnością ustawową objęte są przedmioty zwykłego urządzenia domowego, które służą do użytku obojga małżonków także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił (art. 33 krio)
W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.
Co do zasady oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku (art. 43 § 1 i § 2 krio).
Majątek osobisty małżonków
Niektóre rzeczy i prawa są jednak z mocy samej ustawy wyjęte ze wspólności majątkowej.
Majątkiem osobistym każdego z małżonków są:
- majątek uzyskany przed zawarciem związku małżeńskiego,
- majątek uzyskany tylko przez jednego z małżonków w wyniku dziedziczenia, zapisu lub darowizny (chyba, że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił),
- majątek służący wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
- prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom (np. udział małżonka w spółce cywilnej),
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
Uwaga:
Renta przyznana jednemu z małżonków w związku z doznaną krzywdą oraz z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość nie jest majątkiem osobistym, jest ona traktowana tak samo jak wynagrodzenie za pracę.
-wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
- przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy, ale nie dochody wynikające z posiadania tych praw,
- przedmioty majątkowe nabyte w zamian za majątek osobisty.
(art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Małżeńskie umowy majątkowe
Przed zawarciem związku małżeńskiego lub w jego trakcie możemy zadecydować jak mają wyglądać kwestie majątkowe w naszym małżeństwie jak również czy chcemy innego rozwiązania niż ustawowa wspólność majątkowa.
Mamy do wyboru cztery rodzaje umów małżeńskich dotyczących spraw majątkowych:
- rozszerzenie wspólności majątkowej małżeńskiej,
- ograniczenie wspólności majątkowej małżeńskiej,
- ustanowienie rozdzielności majątkowej,
- ustanowienie rozdzielność majątkowej z wyrównaniem dorobków.
Innej umowy majątkowej poza wyżej wymienionymi nie można zawrzeć. Nie można również łączyć elementy dwóch umów, np. co do pewnych składników rozszerzyć wspólność ustawową, a co do innych składników ją ograniczyć.
Umowa majątkowa musi być zawsze zawarta w formie aktu notarialnego. Umowa zawarta przed małżeństwem będzie skuteczna dopiero z chwilą jego zawarcia. Umowa majątkowa małżeńska może być w każdej chwili zmieniona lub rozwiązana.
Jeśli zdecydujemy się na rozwiązanie umowy, to między małżonkami powstanie wspólność ustawowa, chyba że zostanie zawarta nowa umowa, wprowadzającą inny ustrój majątkowy umowny.
Rodzaje umów małżeńskich:
1. Umowa rozszerzająca wspólność majątkową
Zawarcie takiej umowy oznacza, że nasz majątek osobisty lub jego część zostanie włączony w majątek wspólny małżeński. Zasadniczo zakres rozszerzenia zależy od woli małżonków. Ale nie do końca.
Nie można przez umowę majątkową małżeńską rozszerzyć wspólności na:
- majątek otrzymany z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny,
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
- prawa do odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia oraz z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
- prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej innym przepisom,
- przyszłe wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków.
W razie wątpliwości przyjmuje się, że wszystkie te przedmioty, które służą do zaspokojenie tylko i wyłącznie potrzeb jednego z małżonków nie zostały włączone do wspólności majątkowej (art. 48-50 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
2. Umowa ograniczająca wspólność majątkową
Ograniczenie wspólności majątkowej małżonków polega na wyłączeniu z majątku wspólnego określonych przedmiotów lub praw majątkowych (np. wynagrodzenia za pracę, dochodów z majątku odrębnego, określonego przedmiotu np. samochodu).
Ograniczenie wspólności oznacza, że przynajmniej jeden przedmiot pozostaje w majątku wspólnym. Umowne ograniczenie wspólności nie może doprowadzić do tego, że majątek wspólny przestanie istnieć.
Rozdzielność majątkowa
W przypadku, gdy zostanie zawarta umowa dotycząca rozdzielności majątkowej, małżonkowie nie będą posiadali majątku wspólnego, lecz jedynie dwa odrębne od siebie w sensie prawnym majątki. W takiej sytuacji każdy z małżonków zarządza swoim majątkiem samodzielnie (art. 51 i 511 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Rozdzielność majątkowa może być ustanowiona zarówno przed jak i w trakcie małżeństwa. W pierwszym przypadku rozdzielność obowiązuje od chwili zawarcia związku małżeńskiego, w drugim może ona zastępować wspólność ustawową lub inny ustrój umowny.
Gdy rozdzielność następuje w trakcie trwania małżeństwa, czyli rozdzielność majątkowa zastępuje inną umowę małżeńską to małżonkowie stają się współwłaścicielami wszystkich posiadanych przedmiotów, mogą też podzielić dotychczasowy wspólny majątek.
Rozdzielność majątkowa może mieć także charakter przymusowy. Jeśli jeden z małżonków chce dokonać rozdzielności, a drugi nie wyraża zgody, możemy żądać ustanowienia rozdzielności przez sąd. Sąd rozdzieli wspólność (nawet z datą wsteczną), jedynie wtedy, gdy istnieją ku temu ważne powody. Ważnymi powodami są okoliczności, które sprawiają, że dalsze utrzymywanie wspólności majątkowej nie sprzyja dobru rodziny lub gdy małżonkowie faktycznie mieszkają oddzielnie.
Przymusowa rozdzielność następuje także z mocy prawa, gdy jeden z małżonków zostaje ubezwłasnowolniony całkowicie bądź częściowo.
Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków
Innym
rodzajem umowy jest ustanowienie rozdzielności majątkowej z
wyrównaniem dorobków. Umowa ta jest podobna do umowy dotyczącej
rozdzielności majątkowej.
Dorobkiem
każdego z małżonków jest „wzrost wartości majątku własnego”,
który nastąpił po zawarciu umowy majątkowej np. wzrosła wartość
firmy, którą prowadził jeden ze współmałżonków (art. 513
Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Istnieje ogólna zasada, że dorobek oblicza się według stanu majątku z chwili ustania rozdzielności majątkowej i według cen z chwili rozliczenia.
Z chwilą ustania rozdzielności majątkowej małżonek, którego dorobek jest mniejszy od dorobku drugiego małżonka, może żądać jego wyrównania przez zapłatę lub przeniesienia prawa np. do jakiejś nieruchomości.
Taka forma umowy majątkowej sprowadza się do dwóch elementów: rozdzielności majątkowej oraz „wspólności dorobku” rozumianego jako wzrost wartości majątku, który nastąpił po zawarciu umowy majątkowej. Do ustania małżeństwa obowiązuje ustrój rozdzielności majątkowej. Po ustaniu małżeństwa małżonek, którego dorobek jest mniejszy, może żądać wyrównania dorobków.
Rozdzielność z wyrównaniem nie ogranicza więc swobody małżonków w podejmowaniu decyzji majątkowych. Ma to szczególne znaczenie w zakresie prowadzenia przedsiębiorstwa przez jednego z małżonków. Z drugiej strony rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków zapewnia słabszemu ekonomicznie małżonkowie np. niepracującemu zawodowo, sprawiedliwy podział majątku osobistego współmałżonka, czyli tego, czego się dorobił w trakcie związku.
Kodeks
rodzinny i opiekuńczy przewiduje dwa tryby wyrównania dorobków –
sądowy i umowny.
Droga
sądowa jest możliwa wtedy, gdy istnieje konflikt między
małżonkami, co do samej potrzeby wyrównania dorobku, ustalenia
jego wartości, zakresu i rodzaju wyrównania.
Jeżeli umowa majątkowa nie stanowi inaczej, przy obliczaniu dorobków pomija się m.in.:
- przedmioty majątkowe nabyte przed zawarciem umowy majątkowej,
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę,
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę z wyjątkiem renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej,
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy.
Jeżeli małżonkowie w umowie majątkowej nie postanowią inaczej, do wartości dorobku dolicza się wartość:
- darowizn dokonanych przez jednego z małżonków, z wyłączeniem darowizn na rzecz wspólnych dzieci małżonków oraz drobnych zwyczajowo przyjętych darowizn na rzecz innych osób,
- usług świadczonych osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka,
- nakładów i wydatków na majątek jednego małżonka z majątku drugiego małżonka.
Wyrównanie dorobku jest w istocie jego podziałem. O ile jednak w typowej sprawie o podział majątku podziałowi podlega majątek wspólny, to w sprawie o wyrównanie dorobków chodzi o sprawiedliwy podział zysków. W razie śmierci jednego z małżonków wyrównanie dorobków następuje pomiędzy spadkobiercami zmarłego, a małżonkiem pozostałym przy życiu.
Informatory, strony www
Artykuły dotyczące tematyki stosunków majątkowych w małżeństwie znajdują się na stronie http://www.rp.pl/temat/55719.html
Odpowiedzialność za zobowiązania współmałżonka
Oboje małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za czynności dnia codziennego np. codzienne zakupy, opłacanie czynszu itp. Odpowiedzialność solidarna polega na tym, iż wierzyciel może dochodzić spłaty od któregokolwiek z małżonków, zarówno z jego majątku wspólnego jak i osobistego (art. 30 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Każdy
z małżonków swoim majątkiem osobistym może rozporządzać
dowolnie, bez zgody współmałżonka. Natomiast zgoda współmałżonka
jest wymagana, gdy chcemy rozporządzać należącą do wspólności
majątkowej nieruchomością, mieszkaniem spółdzielczym
własnościowym, gospodarstwem rolnym, przedsiębiorstwem np.
sprzedać, wynająć, także gdy chcemy zawrzeć umowę przedwstępną
lub dokonać darowizny. Ponadto zgoda współmałżonka jest
wymagana, gdy chcemy dokonać także darowizny nie dotyczącej
nieruchomości ale np. samochodu.
Jeżeli
dokonamy tych czynności bez zgody naszego współmałżonka to będą
one nieważne (art. 37 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków (art. 41 § 1 krio). Jednakże w takiej sytuacji wierzyciel musi udowodnić, że małżonek wyraził zgodę na zaciągnięcie takiego zobowiązania.
Natomiast jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka, wówczas wierzyciel może żądać zaspokojenia tylko z majątku osobistego tego małżonka, który zaciągnął zobowiązanie oraz z jego wynagrodzenia za pracę lub z dochodów z innej działalności zarobkowej oraz z przysługujących mu praw autorskich, praw własności przemysłowej itp.
Jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, wówczas wierzyciel może żądać zaspokojenia także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa (art. 41 § 2 krio).
Zaspokojenia z tych samych składników majątku wierzyciel może żądać w sytuacji, gdy wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności lub dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków (art. 41 § 3 krio).
Należy pamiętać, że wierzyciel małżonka nie może w czasie trwania wspólności ustawowej żądać zaspokojenia z udziału, który w razie ustania wspólności przypadnie temu małżonkowi w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku (art. 42 krio).
W sytuacji, gdy zawarliśmy którąś z wymienionych wcześniej umów małżeńskich to gdy chcemy zaciągnąć jakieś zobowiązanie np. pobrać kredyt, naszym obowiązkiem jest poinformować wierzyciela np. bank o takiej umowie. Jeśli tego nie zrobimy wierzyciel może domagać się spłaty należności z majątku wspólnego. Takie przepisy mają na celu ochronę wierzycieli.
Rozszerzenie wspólności ustawowej może nie leżeć w interesie wierzyciela, nie mówiąc już o ograniczeniu wspólności czy ustanowieniu rozdzielności majątkowej.
Rozszerzenie
wspólności zmniejsza majątek osobisty zadłużonego małżonka, a
to z kolei ogranicza szansę zaspokojenia wierzyciela w sytuacji
zobowiązania zaciągniętego bez zgody współmałżonka.
Dlatego
małżonkowie muszą poinformować osoby trzecie o zawarciu umowy
majątkowej. Jeśli tego nie uczynią, stosunki majątkowe między
nimi, a osobami trzecimi mogą być traktowane tak, jakby nie zawarto
żadnej umowy majątkowej, tj. według zasad rządzących ustawową
wspólnością majątkową (art. 47(1) Kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego).
Inna jest sytuacja, gdy rozdzielność majątkowa została orzeczona przez sąd. Wówczas wierzyciel mimo, iż nie wiedział o rozdzielności nie może żądać zaspokojenia swoich roszczeń z majątku wspólnego. Sąd orzeknie jednak rozdzielność majątkową tylko z ważnych powodów np. gdy małżonkowie faktycznie żyją oddzielnie, nie mają ze sobą kontaktów.
Obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny
Według przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oboje małżonkowie obowiązani są przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny. Spełnienie tego obowiązku może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym (art. 27 krio).
W sytuacji, gdy jeden z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu nie spełnia tego obowiązku, wówczas sąd może nakazać, aby wynagrodzenie za pracę albo inne należności przypadające temu małżonkowi (np. renta) były w całości lub w części wypłacane do rąk drugiego małżonka.
Nakaz ten pozostaje w mocy nawet po ustaniu wspólnego pożycia małżonków. Sąd może jednak na wniosek każdego z małżonków nakaz ten zmienić albo uchylić (art. 28 krio).
Jeżeli prawo do mieszkania i do przedmiotów urządzenia domowego przysługuje jednemu małżonkowi, to drugi małżonek jest uprawniony do korzystania z tego mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb rodziny.
Podstawa prawna
Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964 r., Nr 9, poz. 59, z późn. zm. tekst jednolity dostępny na stronie http://www.lex.com.pl/kodeksy/?akt=64.9.59.htm).