Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
1
Ustrój wspólności ustawowej
1) Składnik majątku osobistego – prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać jednej osobie
a) Wyróżnikiem praw niezbywalnych podlegających zaliczeniu do majątków osobistych
małżonków została przyjęta ich jednopodmiotowość. Do praw jednopodmiotowych z mocy
ustawy należą w szczególności:
prawo do wynagrodzenia,
prawo do alimentów,
prawo do renty, prawo do mieszkania związane z zatrudnieniem,
służebności osobiste (z wyjątkiem służebności mieszkania);
b) Sporny w doktrynie jest charakter prawa udziałowego wynikającego ze stosunku osobowej
spółki handlowej, gdyż przepis art. 10 k.s.h. stanowi, iż ogół praw i obowiązków wspólnika
spółki osobowej może być przeniesiony na inną osobę tylko wówczas, gdy umowa spółki tak
stanowi;
c) Art. 10 k.s.h.
§ 1. Ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej może być przeniesiony na inną
osobę tylko wówczas, gdy umowa spółki tak stanowi.
§ 2. Ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej może być przeniesiony na inną
osobę tylko po uzyskaniu pisemnej zgody wszystkich pozostałych wspólników, chyba że umowa
spółki stanowi inaczej.
§ 3. W przypadku przeniesienia ogółu praw i obowiązków wspólnika na inną osobę,
za
zobowiązania występującego wspólnika związane z uczestnictwem w spółce osobowej i
zobowiązania tej spółki osobowej odpowiadają solidarnie występujący wspólnik oraz wspólnik
przystępujący do spółki.
d) Przepis art. 33 pkt 5 należy interpretować w ten sposób, iż do majątków osobistych
małżonków należą te prawa, które zostały ukształtowane przez ustawę generalnie,
zasadniczo jako niezbywalne i jednopodmiotowe, bez wyjątków wynikających bezpośrednio z
unormowań dotyczących danego prawa.
Jeżeli więc ustawodawca kształtuje jakieś prawo jako niezbywalne (lub także –
niedziedziczne), dopuszczając zarazem umowne, przeciwne zastrzeżenie stron stosunku, z
którego takie prawo wynika, to interpretacja i stosowanie art. 33 pkt 5 k.r.o. powinna
uwzględniać kwalifikację prawa dokonaną bezpośrednio przez ustawodawcę. Wobec tego
prawo udziałowe w handlowej spółce osobowej powinno być uznane za składnik majątku
osobistego małżonka-wspólnika bez względu na pochodzenie środków użytych w celu jego
nabycia. W razie wydatkowania środków z majątku wspólnego powstaje roszczenie o zwrot
nakładów na majątek osobisty małżonka-wspólnika, które będzie realizowane wg zasad z art.
45 k.r.o. (pogląd wyrażony w Systemie Prawa Prywatnego)
2) Składnik majątku osobistego – prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej
podlegającej odrębnym przepisom
a) Celem regulacji jest wykluczenie możliwości „nakładania się” dwóch wspólności łącznych
odmiennego typu oraz wykluczenie kolizji dwóch odrębnych reżimów wykonywania praw
wynikających ze stosunków: wspólności majątkowej małżeńskiej oraz spółki cywilnej;
b) Obecnie jest to wspólność łączna majątku wspólników spółki cywilnej;
c) Przed wejściem w życie k.s.h. zbieg dwóch wspólności łącznych mógł się pojawiać także
wtedy, gdy małżonkowie stawali się wspólnikami w osobowych spółkach handlowych.
Obecnie w świetle art. 8 k.s.h. handlowe spółki osobowe mają podmiotowość prawną (choć
nie mają osobowości prawnej);
d) Do majątku osobistego wchodzą prawa wspólnika:
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
2
Udział (nieoznaczony ułamkiem) w majątku wspólników,
Prawa członkowskie – prawa „czysto majątkowe” i organizacyjne wynikające ze stosunku
spółki
e) Wydatkowanie z majątku wspólnego środków na nabycie praw wynikających ze wspólności
łącznej innego typu niż wspólność majątkowa małżeńska, imperatywnie przypisanych do
majątku osobistego, podlegać będzie rozliczeniom w ramach art. 45 k.r.o.
f) Dochody przynoszone przez tę część majątku osobistego, którą tworzą prawa wynikające ze
wspólności łącznej (czyli zysk wypłacony wspólnikowi – art. 867 i 868 k.c. oraz część
wypłaconej nadwyżki wspólnego majątku wspólników – art. 871 par. 2 i art. 875 par. 3 k.c.),
wejdą do majątku wspólnego;
g) Samo zawarcie umowy spółki nie wymaga zgody współmałżonka;
h) Jeżeli natomiast wniesienie wkładu do spółki wchodzi w zakres zastosowania przepisu art. 37
pkt 1-3 k.r.o., niezbędna jest zgoda drugiego małżonka
3) Majątek wspólny małżonków (do 2004 r. – dorobek)
a) Przedmiotem majątkowym są zarówno prawa bezwzględne, jak i względne – w tym
wierzytelności, tzw. sytuacje prawne – w szczególności posiadanie oraz ekspektatywy;
b) Nie zmienia kwalifikacji przynależności przedmiotów, nabytych po ustaniu wspólności (czyli
nabytych do majątku osobistego), fakt, że małżonkowie w drodze umowy przywracają potem
ustrój wspólności ustawowej;
c) „(…) dorobkiem małżonków są wszystkie przedmioty majątkowe, niezależnie od sposobu ich
nabycia, a więc nabyte w sposób pierwotny albo pochodny, a w konsekwencji niezależnie od
tego, czy nabycie nastąpiło w drodze czynności prawnej, z mocy samego prawa, na podstawie
decyzji administracyjnej lub orzeczenia sądowego, albo też wskutek innego zdarzenia, z
którym ustawa wiąże nabycie prawa. O tym, czy nabyty przez jedno z małżonków przedmiot
staje się składnikiem majątku wspólnego, decydują kryteria obiektywne.
Przepisy o wspólności ustawowej nie zawierają wymagania, aby szczególne przesłanki, od
których ustawa uzależnia skuteczność nabycia prawa, były spełnione przez oboje małżonków.
Tak więc nie stanowi przeszkody ku temu, by nabyte prawo weszło do majątku wspólnego,
ta tylko okoliczność, że wymagane szczególne przesłanki spełnia tylko jedno z małżonków”
(III CZP 58/95)
d) „Z kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, przyjmującego jako zasadę ustawowej wspólności
majątkowej, wynika domniemanie faktyczne (art. 231 k.p.c.), oparte na życiowym
prawdopodobieństwie, że określone rzeczy z transakcji dokonanej tylko przez jednego z
małżonków zostały nabyte z majątku dorobkowego w interesie i na rzecz ustawowej
wspólności majątkowej małżeńskiej. Nabycie rzeczy z majątku odrębnego małżonka musi
natomiast wynikać wyraźnie nie tylko z oświadczenia tego małżonka, ale z całokształtu
okoliczności istotnych prawnie z punktu widzenia przepisów kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego” (II CKN 1409/00 i cyt. tam orzeczenia);
e) „w sytuacji, gdy nieruchomość nabyta została w czasie trwania związku małżeńskiego, a
małżonkowie pozostają we wspólności majątkowej, zasadą jest, że wchodzi ona do majątku
wspólnego. Odstępstwa od zasady sformułowanej w art. 32 § 1 k.r.o. nie może uzasadniać
jedynie okoliczność, że stroną umowy był tylko jeden z małżonków, a także okoliczność, że
tylko jeden z małżonków ujawniony został w księdze wieczystej. Wyjątki wyliczone zostały
bowiem wyczerpująco w art. 33 k.r.o.” (I CKU 130/97);
f) W czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej, w razie sporu między małżonkami co
do przynależności określonego przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego,
dopuszczalne jest powództwo o ustalenie (art. 189 k.p.c.), że przedmiot ten należy do tego
majątku.
Interes w żądaniu ustalenia należy rozumieć jako potrzebę prawną, wynikającą z sytuacji
prawnej, w jakiej znajduje się powód. Jeżeli z prawa przedmiotowego nie wynika, że ma on
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
3
potrzebę ustalenia, wyrok ustalający jest zbyteczny. Wydanie wyroku ustalającego ma sens
wtedy, gdy powstała sytuacja grożąca naruszeniem stosunku prawnego lub powstała
wątpliwość co do jego istnienia” (III CKN 332/98)
g) „(…) przewidziane w art. 10 ukwh powództwo o usunięcie niezgodności między stanem
prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym
jest szczególną postacią powództwa o ustalenie. (…) prawo własności wolno jest dowodzić w
takim procesie wszelkimi znanymi prawu procesowemu dowodami” (czyli odmiennie niż w
art. 46 ukwh) (II CKN 408/98);
h) „W sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywisty stanem prawnym (art. 10
ukwh) na pozwanym nabywcy, którego nie chroni rękojmia wiary publicznej ksiąg
wieczystych, spoczywa ciężar dowodu, że własność nieruchomości wpisanej w księdze
wieczystej na rzecz jednego z małżonków, nabytej w czasie trwania wspólności ustawowej,
stanowi majątek odrębny tego małżonka” (II CKN 1409/00);
i) „(…) przedmiot majątkowy nabyty w drodze zasiedzenia w czasie istnienia małżeńskiej
wspólności ustawowej stanowi majątek dorobkowy, bez względu na to, kiedy rozpoczął się
bieg zasiedzenia, a więc - czy przed zawarciem związku małżeńskiego czy w czasie istnienia
małżeńskiej wspólności ustawowej” (III CZP 7/78);
4) Art. 28
1
vs art. 34 k.r.o.
art. 28
1
k.r.o.
art. 34 k.r.o.
uprawnienie niezależne od ustroju
tylko w ustroju wspólności
dotyczy wszystkich przedmiotów urządzenia
domowego
dotyczy przedmiotów zwykłego urządzenia
domowego służących do użytku obojga
małżonków
nie przesądza własności;
daje tylko uprawnienie do korzystania
przesądza własność
nie znajduje zastosowania do przedmiotów nabytych jako lokata kapitału,
ze względu na kolekcjonerski zamiłowanie
5) Art. 29 vs art. 36 k.r.o.
art. 29 k.r.o.
art. 36 § 2 k.r.o.
sprawy zwykłego zarządu;
niezależnie od ustroju
zarząd majątkiem wspólnym;
dot. ustroju wspólności
zaistnienie trzech przesłanek:
wspólne pożycie;
przemijająca przeszkoda;
brak sprzeciwu
o ile przepisy nie stanowią inaczej; przepis o
charakterze kogentnym
rodzaj przedstawicielstwa ustawowego
6) Surogacja
a) Surogacja polega na zastąpieniu jednego składnika majątku odrębnego innym składnikiem.
Przesłankami tak rozumianej surogacji są – jak się przyjmuje – dwa wymagania:
jedno i to samo zdarzenie powoduje wyjście określonego przedmiotu z majątku
odrębnego i nabycie innego przedmiotu majątkowego;
przedmiot nabyty jest uzyskany także w sensie ekonomicznym kosztem majątku
odrębnego („nabyty w zamian”); (V CKN 50/00)
b) Surogację majątków osobistych wyłącza przepis art. 45 w zakresie, w jakim wyklucza
roszczenie o zwrot wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny
niezwiększających wartości majątku wspólnego w chwili ustania wspólności;
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
4
c) 2 postaci surogacji:
przedmiotowa – nabycie do majątku przedmiotu majątkowego, na który
„ukierunkowany” był wydatek z tego majątku poczyniony;
wartościowa – nabycie roszczenia o zwrot wartości wydatku, gdy przedmiot nabyty
został zaliczony do innej masy majątkowej.
d) Wyraźne uregulowanie w przepisach k.r.o. surogacji majątku wspólnego było zbędne z uwagi
na zastosowany przez ustawodawcę sposób ustalania składu majątku wspólnego – majątek
wspólny tworzą przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej z
wyjątkiem przedmiotów majątkowych nieobjętych wspólnością;
e) Ponieważ zasada surogacji jest wyjątkiem od ogólnej zasady, w myśl której przedmioty
majątkowe nabywane w trakcie trwania małżeństwa wchodzą do majątku wspólnego,
powinna być ona wykładana ściśle (exceptione non sunt extendaendae);
f) Nabycie do majątku osobistego przedmiotu majątkowego mimo poniesienia wydatku w
części, albo nawet w całości z majątku wspólnego następuje ex lege tylko wtedy, gdy jest to
przedmiot imperatywnie przypisany do majątku osobistego;
g) Małżonkowie mogą uchylić zasadę surogacji majątku wspólnego (osiągnąwszy porozumienie
w tej kwestii) albo majątku osobistego (na podstawie jednostronnego oświadczenia
małżonka rozporządzającego składnikami swojego majątku osobistego)
h) „Surogacja wchodzi zatem w rachubę tylko wówczas, gdy wskutek czynności prawnej nie
następuje w sensie ekonomicznym żadna istotna zmiana w stanie poszczególnych mas
majątkowych (osobistego majątku małżonka bądź majątku wspólnego), a w związku z tym
nabytego w drodze surogacji przedmiotu majątkowego nie można traktować jako dorobku”
(III CO 2/62);
i) Surogacja może występować w różnych stanach faktycznych i prawnych. Wskazuje się jednak,
że zachodzi ona wówczas, gdy wyłączenie (zbycie czy utrata) danego przedmiotu
majątkowego z majątku odrębnego (aktualnie osobistego) i nabycie innego przedmiotu
(surogatu) nastąpiło w wyniku tego samego zdarzenia prawnego. Zdarzeniem takim może być
zarówno zawarcie umowy, spełnienie świadczenia, jak i czyn niedozwolony, bezpodstawne
wzbogacenie i inne. To kryterium (tożsamości zdarzenia prawnego), chociaż obiektywne i
klarowne, jak słusznie wskazano, nie wyczerpuje problemu surogacji opisanej przez art. 33
k.r.o. Przepis statuujący zasadę surogacji odnosi się nie tylko do tzw. surogacji bezpośredniej
(tj. chodzi o ekonomiczną identyczność przedmiotu zbytego i nabytego), ale też obejmuje
surogację pośrednią, czyli sytuację, gdy surogacja przechodzi przez fazę zastąpienia danego
składnika majątku uzyskanymi środkami pieniężnymi, za które z kolei zostaje nabyty następny
przedmiot; zob. J. St. Piątowski [w:] System prawa rodzinnego i opiekuńczego, Ossolineum
1985, s. 377-379;
j) „Surogacji (…) nie domniemywa się i powinna ona być udowodniona” (I CO19/54);
k) Szerzej nt. surogacji – zob. np. E. Kitłowski, Surogacja rzeczowa w prawie cywilnym,
Warszawa 1969; M. Nazar, Małżeńska wspólność spółdzielczych praw do lokali mieszkalnych,
KPP 2003, nr 2; J. St. Piątowski [w:] System prawa rodzinnego i opiekuńczego, Ossolineum
1985
7) Gdy nowy przedmiot został zakupiony w trakcie trwania związku małżeńskiego częściowo ze
środków pochodzących z majątku osobistego a częściowo wspólnego…
a) Należy do majątku wspólnego, chyba że co innego wynika z czynności prawnej – III CO 2/62;
możliwe są ewentualne rozliczenia na podstawie art. 45 k.r.o. – III CRN 119/85;
b) Jeżeli nic innego nie wynika z treści czynności prawnej, nabyty przedmiot należy
proporcjonalnie do wartości użytych dla jego uzyskania środków z majątku odrębnego i z
majątku wspólnego, w odpowiedniej ułamkowej części do majątku odrębnego, w
pozostałej zaś - do majątku wspólnego. Treść czynności prawnej może jednak przesądzić, że
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
5
nabywany przedmiot wejdzie w skład jednego z majątków i w takim wypadku ex lege
powstanie na rzecz drugiego majątku należność z tytułu wydatków i nakładów (art. 45 k.r.o.);
c) O zaliczeniu nabywanego przedmiotu do majątku wspólnego lub odrębnego powinno
decydować porównanie wielkości środków użytych z każdego z tych majątków. W
konsekwencji, nabyty przedmiot należy zaliczyć do tego z majątków, z którego pochodzi
podstawowa część środków (A. Wolter, NP 1965, nr 2, s. 113). Jeżeli środki z drugiego
majątku są nieznaczne, stanowią nakład rozliczany zgodnie z art. 45 k.r.o., jeżeli natomiast
wskazane kryterium nie może znaleźć zastosowania ze względu na brak daleko idącej różnicy
między zaangażowanymi środkami, to - w braku odmiennej woli małżonków - nabyty
przedmiot wchodzi do każdego z majątków w częściach ułamkowych proporcjonalnych do
wysokości zaangażowanych środków; V CKN 50/00; V CSK 355/07;
d) „Prawo własności nieruchomości, nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej w trybie
ustawy z dnia 4 września 1997 r. o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego
przysługującego osobom fizycznym w prawo własności (Dz.U. Nr 123, poz. 781), stanowi
majątek odrębny tego z małżonków, któremu przed powstaniem wspólności przysługiwało
prawo użytkowania wieczystego tej nieruchomości i prawo własności posadowionych na niej
budynków” niezależnie od zaangażowanych środków z innego majątku; III CZP 53/09;
8) Zarząd majątkiem wspólnym
a) Obejmuje wszelkie czynności odnoszące się bezpośrednio do składników majątku wspólnego.
W obrębie tych czynności będą się zatem znajdować:
czynności prawne odnoszące się do poszczególnych składników majątku wspólnego,
czynności faktyczne,
czynności podejmowane w toku postępowania przed sądami lub innymi organami
rozstrzygającymi sprawę związaną z przedmiotem należącym do majątku wspólnego,
wykonywanie obowiązków publicznoprawnych związanych ze składnikami majątku
wspólnego
b) Sporny jest zakres pojęcia „majątek”
Sensu largo – ogół praw i obowiązków majątkowych danego podmiotu prawa (aktywa i
pasywa)
Sensu stricto – oznacza tylko aktywa (czyli jest pojęciem tożsamym z mieniem); długi
obciążają majątek wspólny, ale nie wchodzą w jego skład
c) Małżonek, dokonując czynności zarządu majątkiem wspólnym nie jest sam przedstawicielem
współmałżonka;
d) Zarząd majątkiem wspólnym jest obowiązkiem małżonków;
e) Co do zasady, małżonkowie mogą samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym. Wyjątkowo
jednak zgoda (ewentualnie potwierdzenie zawartej już umowy – art. 37 § 2 k.r.o.) drugiego z
małżonków jest potrzebna w sytuacji, gdy jeden z małżonków samodzielnie i wyłącznie we
własnym imieniu dokonuje czynności prowadzącej np. do zbycia nieruchomości wchodzącej
w skład majątku wspólnego (art. 37 § 1 k.r.o.). Zgoda z art. 37 k.r.o. jest to tzw. zgoda
obligatoryjna, a więc będąca warunkiem sine qua non ważności czynności prawnej (w
odróżnieniu od tzw. zgody fakultatywnej z art. 41 k.r.o.)
f) Na podstawie art. 40 k.r.o. ma miejsce TRWAŁA zmiana zasad sprawowania zarządu
majątkiem wspólnym (w razie przejściowych przeszkód – art. 24, 39 k.r.o.). Ważne powody
zaistnieć mogą zarówno, jeśli zachowanie małżonka było umyślne, jak i nieumyślnie.
Niemniej jednak orzeczenie nie zwalnia od solidarnej odpowiedzialności za zobowiązania
zaciągnięte przez jednego z małżonków w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych
potrzeb rodziny (art. 30 k.r.o.) – DLACZEGO?
g) Nie jest czynnością zarządu majątkiem wspólnym umowa poręczenia zawarta przez małżonka
w charakterze poręczyciela, bez względu na zakres poręczenia, albowiem zobowiązanie
małżonka nie dotyczy określonego składnika (lub oznaczonych składników) majątku
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
6
wspólnego. (...) Nie jest także czynnością zarządu zawarcie umowy, której wykonanie
wprawdzie angażuje składniki majątku wspólnego (np. maszyny, urządzenia), ale jej celem
nie jest zmiana ich stanu (brak związku funkcjonalnego). W szczególności więc nie można
uznać za przejaw zarządu majątkiem wspólnym zawarcia umowy o świadczenie usług, które
miałyby być świadczone z użyciem składników majątku wspólnego;
h) Jakiekolwiek czynności prawne (zaciągnięcie zobowiązań, np. umowy poręczenia), które nie
dotyczą określonego składnika majątku wspólnego, są wyłączone z zarządu a
odpowiedzialność za wykonanie tego zobowiązania ponosi małżonek będący dłużnikiem (T.
Smyczyński)
i) Niedopuszczalne jest utożsamianie zaciągania zobowiązań jako czynności zarządu majątkiem
wspólnym z powstaniem odpowiedzialności tymże majątkiem za zobowiązania. Zaciągnięcie
zobowiązania tylko wtedy można zaliczyć do czynności zarządu majątkiem wspólnym, gdy
świadczenie przez dłużnika ma nastąpić z majątku wspólnego i pozostaje w związku z
określonymi składnikami majątku wspólnego. W typowej sytuacji poręczenie nie ma związku
z majątkiem wspólnym, lecz czyni zadość potrzebie pomocy określonej osobie (A. Dyoniak, T.
Smyczyński);
j) Na ogół samo zawarcie umowy poręczenia za cudzy dług nie odnosi się ani do majątku
wspólnego, ani do osobistego; brakuje bowiem relacji funkcjonalnej do jakiegokolwiek
majątku małżonków. W momencie zawarcia umowy poręczenia czynność ta może nie
wykazywać związku z majątkiem wspólnym. Natomiast po zawarciu umowy następstwa
poręczenia w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania świadczenia przez
dłużnika mogą dotknąć małżonków w taki sposób, że ów związek okaże się wyraźnie
widoczny. Ponadto, w przypadku poręczenia trudno jest ograniczyć związek tylko do
określonego składnika majątku (inaczej niż np. przy hipotece) (Z. Radwański)
k) Konieczne jest rozróżnienie między pojęciem wspólności ustawowej a pojęciem majątku
wspólnego. Może się bowiem zdarzyć, że mimo istnienia wspólności ustawowej
małżonkowie nie mają żadnego majątku wspólnego (np. zgodne wyzbycie się majątku
wspólnego z obawy przed egzekucją z tego majątku);
l) Wspólność majątkowa małżeńska nie powinna nadmiernie ograniczać swobody osobistej i
majątkowej małżonków;
m) „Kodeks rodzinny i opiekuńczy dopuszcza zatem, w ramach zarządu majątkiem wspólnym,
dokonanie na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, czynności rozporządzających
dotyczących konkretnych składników tego majątku. (…) Rozporządzenie przez małżonka
przedmiotem wchodzącym w skład majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego
drugiego z małżonków, w czasie trwania wspólności majątkowej, nie może być traktowane
jako umowa majątkowa małżeńska w znaczeniu użytym w art. 47 – 51 k.r.o. Odnosi się ono
bowiem do konkretnego, indywidualnie oznaczonego przedmiotu (przedmiotów) majątku
wspólnego i nie znaczy, że w przyszłości przedmioty majątkowe tego samego rodzaju mają
należeć do majątku odrębnego” (III CZP 76/90) – czyli małżonkowie mogą opróżnić „worek”
z majątkiem wspólnym. Nie oznacza to bowiem „usunięcia” worka. Należy rozróżnić
przesunięcia między masami majątkowymi (tu czynność/czynności dotyczą tylko tego, co
aktualnie małżonkowie posiadają i nie wywiera to skutków na przyszłość) od zawarcia umowy
majątkowej małżeńskiej (w tym przypadku małżonkowie rozporządzają tym, co mają w chwili
obecnej i tym, co będą mieć w przyszłości).
9) Problem nakładów – art. 45 k.r.o.
a) O nakładach „koniecznych” i „innych” – przepisy k.c. np. art. 226 k.c.;
b) Obowiązek rozliczenia nie obejmuje wydatków i nakładów poczynionych z majątku
wspólnego na utrzymanie i zaspokojenie potrzeb jednego małżonka (III CRN 31/77);
c) Przy rozliczeniach uwzględnia się wartość wydatków i nakładów na podstawie stanu z chwili
ich poczynienia i cen rynkowych z chwili orzekania w tym przedmiocie (zamknięcia rozprawy)
– art. 316 k.p.c.;
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
7
d) Długi, które nie zostały spłacone, nie podlegają rozliczeniu w trybie art. 45 k.r.o. (III CRN
194/78);
e) Nie jest uzasadnione żądanie zwrotu z tytułu zaspokojenia z majątku wspólnego długu
zaciągniętego przez jedno z małżonków w związku z czynnością zarządu tym majątkiem
sprawowanym samodzielnie przez tego z małżonków, której drugie się nie sprzeciwiło
f) „po zapadnięciu prawomocnego postanowienia o podziale majątku wspólnego, uczestnik
postępowania nie może dochodzić roszczeń m.in. z tytułu zwrotu nakładów z majątku
odrębnego na majątek wspólny oraz z majątku wspólnego na majątek odrębny” – art. 618 § 3
k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. (IV CKN 1108/00);
g) Art. 41 k.r.o. „nie stanowi materialnoprawnej podstawy do rozliczenia nakładów
dokonanych z majątku odrębnego jednego z małżonków na majątek odrębny drugiego
małżonka. Uzasadniona jest zatem teza, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego
rozliczeniu podlegają również nakłady z majątku odrębnego małżonków na majątek odrębny
jednego z nich jedynie wówczas, gdy na przedmiot majątkowy stanowiący majątek odrębny
jednego z małżonków dokonano nakładów zarówno z majątku wspólnego, jak i z majątku
odrębnego małżonków” (IV CKN 1108/00);
h) „koszty materiałów i robocizny najczęściej nie pokrywają się z wartością budynku, która z
reguły jest wyższa. (…) Formalnie „nakładami” są wydatki poniesione przez małżonków z
majątku wspólnego lub z majątku odrębnego każdego z nich i suma tych wydatków powinna
być przedmiotem rozliczenia między nimi. Prowadziłoby to jednak do krzywdzącego z punktu
widzenia zasad współżycia społecznego pozbawienia małżonka nie będącego właścicielem
gruntu udziału we wspomnianej „rencie” [pod pojęciem „renta” w tym przypadku kryje się
kompletność budynku i możliwości zamieszkania – przyp. E.K.]. Dlatego też należy uznać, że
postępowanie w tym przedmiocie powinno być następujące: po pierwsze - należy ustalić
ułamkowy udział nakładów każdego z małżonków w sumie nakładów, wskutek których
powstał budynek, i to według rzeczywistych kosztów z czasu budowy, i stosownie do tych
ułamków ustalić udział każdego z małżonków w wartości rynkowej domu w chwili
ukończenia jego budowy albo w chwili ustania wspólności ustawowej; po drugie - jeśli
między tamtą chwilą a datą orzekania o podziale majątku wspólnego nastąpiła zmiana
wartości budynku nie wywołana okolicznościami, za które jeden z małżonków odpowiada,
należy ustalić wartość domu według cen rynkowych z daty podziału i ustalić udział każdego
z małżonków w tej wartości według ustalonego - jak poprzednio - ułamka.
Wprawdzie przepis art. 45 § 1 k.r.o. stwierdza, że przy podziale majątku wspólnego zwrotowi
podlegają wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek odrębny bądź też z
majątku odrębnego na majątek wspólny. W omawianej sytuacji na majątek odrębny jednego
z małżonków dokonano nakładów zarówno z majątku wspólnego, jak i z majątków odrębnych
każdego z małżonków. Wydawać by się zatem mogło, że w postępowaniu o podział majątku
wspólnego nie mogą być rozliczane nakłady z majątku odrębnego na majątek odrębny.
Jednakże w sytuacji, gdy chodzi o rozliczenie sumy nakładów na kompletny obiekt,
dokonywanie tych rozliczeń w dwóch odrębnych postępowaniach byłoby niecelowe. W
przepisach art. 567 i 618 k.p.c. widoczna jest tendencja do całościowego rozliczania
wszystkich nakładów w jednym postępowaniu” (III CZP 46/80);
i) „Roszczenie o zwrot nakładu jest roszczeniem o zwrot jego wartości. Chodzi tu o wartość
nie w chwili dokonywania nakładu, ale w chwili orzekania o zwrocie nakładu. Pogląd,
według którego w chwili podziału majątku wspólnego małżonkowi, który poczynił ze swego
majątku odrębnego nakład na majątek wspólny w postaci wpłaty na wkład mieszkaniowy,
przysługuje zwrot tego nakładu według jego sumy nominalnej, nie uwzględnia powyższych
okoliczności. Wzięcie ich pod uwagę prowadzi zaś do stwierdzenia, że wartość nakładu z
majątku odrębnego jednego z małżonków na ich majątek wspólny, polegającego na wpłacie
dokonanej przez jedno z małżonków na wkład mieszkaniowy związany ze spółdzielczym
prawem do lokalu, odpowiada w chwili podziału tego majątku takiej części wartości
spółdzielczego prawa do lokalu, jaką część stanowiła ta wpłata w stosunku do całego wkładu
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
8
mieszkaniowego wpłaconego przez małżonków, od zgromadzenia którego uzależniony był
przydział mieszkania. Wyrażone tu stanowisko odpowiada zasadom współżycia społecznego.
Zwrot nakładu tylko w wysokości jego sumy nominalnej prowadziłby bowiem do rażącego
pokrzywdzenia tego z małżonków, które dokonało tego nakładu, i uzyskania niczym
nieuzasadnionej korzyści przez drugie z małżonków. Każde z małżonków wnoszące ze swego
majątku odrębnego część wkładu mieszkaniowego, od zgromadzenia którego uzależniony był
przydział mieszkania, otrzymałoby mianowicie - jako zwrot nakładu - tylko oznaczoną część
sumy stanowiącej w chwili podziału majątku wspólnego równowartość lokatorskiego prawa
do lokalu” (III CZP 55/90);
j) „Roszczenie o zwrot nakładów dokonanych przez małżonków z majątku wspólnego w czasie
trwania wspólności ustawowej na nieruchomość stanowiącą własność osoby trzeciej wchodzi
w skład majątku wspólnego i jako prawo podmiotowe (wierzytelność) powinno było być
objęte postanowieniem o jego podziale” (III CSK 257/07);
k) „Jest zasadą, że podział majątku wspólnego obejmuje składniki należące do tego majątku w
czasie ustania wspólności majątkowej oraz istniejące w chwili dokonywania podziału.
Rozliczeniu podlega całość stosunków majątkowych między małżonkami według stanu na
dzień ustania wspólności, natomiast przedmiotem podziału pozostaje stan czynny masy
majątkowej w czasie orzekania o podziale” (III CSK 257/07);
l) „Z konstrukcji oraz treści art. 45 k.r.o. wynika założenie, że każdy z małżonków powinien w
zasadzie zwrócić przypadający na drugiego małżonka udział w nakładach poczynionych z
majątku wspólnego na majątek odrębny drugiego małżonka, bez względu na to, czy składnik
objęty nakładami po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej został zbyty. Porównanie
art. 45 § 1 k.r.o. i 226 § 1 k.c. wskazuje, że przepisy te znacząco się różnią. Artykuł 45 § 1
k.r.o. nie uzależnia powstania roszczenia od posiadania lub wydania rzeczy, na którą nakłady
zostały dokonane; źródłem roszczenia jest nakład z majątku wspólnego na majątek odrębny
(obecnie osobisty) w czasie istnienia ustawowej wspólności ustawowej, a więc stosunek
rodzinny, a stosunek wynikający z prawa własności ma znaczenie wtórne, przy czym
omawiane roszczenie może być wymagalne wyjątkowo nawet przed podziałem majątku
wspólnego. Te odrębności prowadzą do wniosku, że zakres podmiotowy roszczenia
wynikającego z art. 45 k.r.o. jest ograniczony tylko do małżonków. Zbycie przez małżonka
nieruchomości z przedmiotowymi nakładami po ustaniu wspólności ustawowej nie wywołuje
przejścia ex lege tego zobowiązania na nabywcę. Innymi słowy, wynikające z art. 45 § 1 k.r.o.
roszczenie o zwrot nakładów na remont budynku z majątku wspólnego na nieruchomość
stanowiącą majątek osobisty drugiego z małżonków ma więc charakter czysto obligacyjny, a
zatem pozwany [nabywca – osoba trzecia; przyp. E.K.] nie miał w rozpoznawanej sprawie
legitymacji biernej; mógłby ją uzyskać tylko w drodze zawarcia stosownej umowy (por. V CSK
8/05) lub na podstawie przepisu szczególnego” (III CSK 257/07);
m) „(…) jeżeli małżonek zużyje w czasie trwania wspólności kwotę pieniężną, ulokowaną na
książeczce PKO i stanowiącą przedmiot majątku wspólnego małżonka, na bieżące
niezbędne wydatki związane z utrzymaniem rodziny, kwota ta przestaje być składnikiem
majątku wspólnego, choćby zużycie jej nastąpiło bez zgody drugiego małżonka nie łożącego
na potrzeby rodziny. Należy jednak zaznaczyć, że gdyby małżonek ten wystąpił następnie
przeciwko współmałżonkowi nie świadczącemu na potrzeby rodziny z roszczeniem
alimentacyjnym lub regresowym za okres wsteczny, kwoty zużyte z majątku wspólnego
podlegałyby odpowiedniemu zaliczeniu” (III CRN 31/77);
10) Odpowiedzialność małżonków za zobowiązania
a) Odpowiedzialność majątkiem wspólnym na podstawie art. 41 KRO ma charakter
cywilnoprawny, lecz zakres odpowiedzialności majątkiem wspólnym nie jest jednakowy.
Chociaż za dług jednego małżonka zaciągnięty za zgodą drugiego odpowiedzialność ponosi
również jego współmałżonek z majątku wspólnego, jednak nie jest on dłużnikiem. Stronami
stosunku prawnego, z którego wynika wierzytelność (np. z tytułu umowy kupna-sprzedaży,
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
9
pożyczki) są nadal wierzyciel i dłużnik-małżonek, który zaciągnął zobowiązanie. Jego
współmałżonek nie ma bowiem obowiązku spełnienia świadczenia (np. zapłaty ceny), lecz
musi znosić (pati) egzekucję wierzytelności z majątku wspólnego. Drugi małżonek ponosi
zatem odpowiedzialność za cudzy dług, tj. za dług swojego małżonka. O tym, kto jest
dłużnikiem decyduje zdarzenie prawne, będące źródłem zobowiązania, a nie treść art. 41 par.
1 KRO. Jest to więc jeden z przykładów rozróżnienia długu i odpowiedzialności
b) Odpowiedzialność za zobowiązania, które nie powstały z czynności prawnej
dłużnik ponosi odpowiedzialność ze swojego majątku osobistego, natomiast z majątku
wspólnego wierzyciel może zaspokoić się tylko z wymienionych w art. 41 par. 2 KRO
składników majątkowych, które dłużnik wniósł do tego majątku
przy ZmKRO z 2004 r. wyłączono z odpowiedzialności dłużnika majątkiem wspólnym
nawet jego dochody uzyskiwane z majątku osobistego
Wyłączenie majątku wspólnego (a więc i drugiego małżonka) za wykonanie obowiązku
alimentacyjnego, powstałego z innego stosunku rodzinnoprawnego jest wątpliwe.
Dłużnik alimentacyjny, dla wykonania swego obowiązku, powinien wykorzystać wszystkie
swoje możliwości zarobkowe i majątkowe (art. 135 par. 1 KRO). Zawierając małżeństwo,
dłużnik nie powinien unikać odpowiedzialności za zobowiązanie alimentacyjne dotyczące
jego dziecka, byłego małżonka i innych uprawnionych. Nie byłoby słuszne dochodzenie
alimentów z całego majątku wspólnego, a zwłaszcza z dochodów osiąganych przez
małżonka-dłużnika. Natomiast ograniczenie odpowiedzialności dłużnika alimentacyjnego
tylko do jego majątku osobistego (który na ogół jest znikomy) i do jego bieżących
dochodów (z wyłączeniem dochodów z jego majątku osobistego) jest zachętą do
szybkiego nabycia innych składników majątku wspólnego, które nie podlegają egzekucji.
Wydaje się, że ustawodawca zbytnio uprościł omawiane zagadnienie, ponieważ słuszną
ochronę interesu małżonka dłużnika można by zapewnić w inny sposób, np. przez
ograniczenie egzekucji z majątku wspólnego do określonych przedmiotów majątkowych.
Trafnie zauważono, iż niekorzystną sytuację wierzyciela alimentacyjnego złagodzono
późniejszą nowelizacją art. 52 KRO, przyznając wierzycielowi roszczenie o ustanowienie
przez sąd przymusowej rozdzielności majątkowej
c) Art. 776 kpc
Podstawą egzekucji jest tytuł wykonawczy, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Tytułem
wykonawczym jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności.
d) Art. 776 (1) kpc
§ 1. Tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi pozostającemu w związku
małżeńskim jest podstawą do prowadzenia egzekucji nie tylko z majątku osobistego dłużnika,
lecz także z pobranego przez niego wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskanych z
prowadzenia przez niego innej działalności zarobkowej oraz z korzyści uzyskanych z jego
praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy.
§ 2. Zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej, mocą której rozszerzono wspólność
majątkową, nie wyłącza prowadzenia egzekucji z tych składników majątku, które należałyby
do majątku osobistego dłużnika, gdyby umowy takiej nie zawarto.
§ 3. Przepis § 2 nie wyłącza obrony dłużnika i jego małżonka w drodze powództw
przeciwegzekucyjnych, jeżeli umowa majątkowa małżeńska była skuteczna wobec
wierzyciela.
§ 4. Przepisy § 1-3 stosuje się odpowiednio, gdy egzekucja jest prowadzona na podstawie
samego tytułu egzekucyjnego
e) Art. 787 kpc
Tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim
sąd nada klauzulę wykonalności także przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego
odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel wykaże
dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym
wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
10
możliwość zaspokojenia się z majątku wspólnego pozostawiono w ten sposób
zapobiegliwości wierzycieli, w których interesie leży uzyskanie zgody małżonka
kontrahenta na dokonanie czynności (III CZP 117/10)
dokumentem urzędowym, aby można uznać go za podstawę nadania klauzuli
wykonalności na rzecz lub przeciwko następcy prawnemu, może być orzeczenie
sędziego-komisarza zatwierdzające plan podziału funduszów masy upadłości, w którym
sprzecznie z przepisami prawa przyznano wierzycielom wierzytelności przypadające
upadłemu wobec osób trzecich, odpis wyroku, z którego części wstępnej wynika
następstwo prawne po stronie dłużnika oraz wyciągi z ksiąg rachunkowych funduszu
sekurytyzacyjnego, jeżeli wynika z nich przejście wierzytelności na fundusz
sekurytyzacyjny w okolicznościach określonych w art. 788 k.p.c.. W sytuacji, w której do
przejścia uprawnienia wymagane jest zezwolenie, wymaganie wykazania przejścia
uprawnienia dokumentem urzędowym obejmuje również to zezwolenie (III CZP 117/10)
W doktrynie konieczność wykazania zgody małżonka dłużnika dokumentem urzędowym
lub prywatnym nie jest postrzegana jednolicie. Chodzi bowiem o to, czy dokument
określony w art. 787 k.p.c. powinien pochodzić od małżonka dłużnika, czy też może
pochodzić od osoby trzeciej, od samego dłużnika lub nawet od wierzyciela. Dominuje
stanowisko, że art. 787 k.p.c. odnosi wymaganie wykazania zgody małżonka dłużnika
dokumentem zarówno do treści, jak i formy dokumentu. Innymi słowy, zgoda małżonka
powinna wynikać z treści dokumentu, a nie z zeznań świadków czy oświadczeń
wierzyciela. Podkreśla się, że dokument prywatny, w którym wierzyciel stwierdza, że
małżonek wyraził zgodę na czynność prawną dłużnika, nie może być uznany za
wiarygodny, ponieważ nie udowadnia on faktu wyrażenia zgody. Powinien to być zatem
dokument wystawiony przez małżonka dłużnika (III CZP 117/10)
postępowanie klauzulowe ma ściśle formalny charakter
nakaz wykazania zgody małżonka dłużnika dokumentem wyłącza możliwość jej
dowodzenia takimi środkami dowodowymi jak zeznania świadków lub przesłuchanie
stron. Nasuwa się jednak pytanie, czy sąd klauzulowy może korzystać z tzw.
niedowodowych środków ustalenia faktów, do których - obok notoryjności i przyznania
(
k.p.c.) - zalicza się również domniemania faktyczne. W doktrynie z
pewną ostrożnością dopuszcza się stosowanie przez sąd w postępowaniu klauzulowym
faktów notorycznych i faktów przyznanych. Rozszerzenie tego poglądu również na fakty
ustalone na podstawie domniemań faktycznych nasuwa jednak uzasadnione zastrzeżenia
(III CZP 117/10)
k.p.c., sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla
rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych
faktów (domniemanie faktyczne). Fakt domniemany nie wymaga zatem ani twierdzenia
ani dowodzenia, natomiast twierdzenia i dowodzenia wymagają fakty składające się na
podstawę domniemania. Sąd ma w takim wypadku swobodę wnioskowania na podstawie
całokształtu ujawnionych okoliczności, z tym że musi ono być poprawne z punktu
widzenia zasad logiki. Natura domniemań faktycznych nie harmonizuje z formalnym
charakterem postępowania klauzulowego, dlatego, zgodnie z
procesie stosuje się do innych rodzajów postępowań unormowanych w kodeksie jedynie
odpowiednio. Obowiązujące w postępowaniu klauzulowym ograniczenia dowodowe
pełnią dwie istotne funkcje. Po pierwsze, zapobiegają przekształceniu postępowania o
nadanie klauzuli wykonalności w postępowanie rozpoznawcze. Po drugie, mają za
zadanie chronić dłużnika, który w postępowaniu klauzulowym nie korzysta z prawa
wysłuchania. Z tej przyczyny nadanie klauzuli wykonalności powinno nastąpić na
podstawie najbardziej wiarygodnych środków dowodowych. Domniemania faktyczne
natomiast noszą w sobie zarówno element dyskrecjonalny, jak i ocenny, przez co
wykraczają poza rygorystycznie określone ramy postępowania klauzulowego. Można
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
11
zasadnie twierdzić, że przy skorzystaniu z domniemania faktycznego w postępowaniu
toczącym się na podstawie
k.p.c., okoliczność, że małżonek dłużnika wyraził
zgodę na dokonanie czynności prawnej, nie jest w rzeczywistości dowodzona
dokumentem, bo gdyby dokument taki został przedłożony, nie byłoby potrzeby
odwoływania się do domniemania (III CZP 117/10)
Przeciwko dopuszczalności posługiwania się w postępowaniu o nadanie klauzuli
wykonalności domniemaniem faktycznym przemawiają także dyrektywy wykładni
językowej i systemowej. Wypada zauważyć, że w
"wykazaniu" zgody małżonka lub następstwa prawnego dokumentem, natomiast
przepisy
"dostarczeniu dowodu" określonego zdarzenia w formie dokumentu urzędowego lub
prywatnego z podpisem urzędowo poświadczonym. W tym drugim wypadku
odwoływanie się do domniemań faktycznych koliduje nie tylko z charakterem
postępowania klauzulowego, lecz także z wyraźnym brzmieniem przepisu. Z kolei
zróżnicowane podejście do dopuszczalności domniemań faktycznych w zależności od
tego, czy kodeks stanowi o konieczności wykazania zdarzenia dokumentem, czy o
obowiązku dostarczenia dowodu zdarzenia w postaci dokumentu, byłoby
nieuzasadnione. Sens tych przepisów, pomimo odmienności sformułowań, jest taki sam,
gdyż w obu wypadkach chodzi o to, by fakty istotne dla rozstrzygnięcia w przedmiocie
nadania klauzuli wykonalności były stwierdzone na podstawie dokumentów (III CZP
117/10)
Postępowanie klauzulowe oparte na
k.p.c. - stanowi uproszczoną formę
uzyskania tytułu wykonawczego przeciwko małżonkowi dłużnika i pozwala uniknąć
konieczności pozywania równocześnie dłużnika i jego małżonka, wobec czego
rygorystyczne wymagania dowodowe są w pełni usprawiedliwione. Natomiast wierzyciel,
który nie dysponuje dokumentami, ale może wykazać fakt udzielenia zgody innymi
środkami dowodowymi, nie jest pozbawiony możliwości wytoczenia powództwa
przeciwko małżonkowi dłużnika (III CZP 117/10)
Małżonek dłużnika niebędący dłużnikiem osobistym odpowiada z majątku wspólnego, na
podstawie przepisów
k.r.o. zarówno w obecnym brzmieniu, jak i w brzmieniu
obowiązującym przed nowelizacją dokonaną na podstawie
2004 r., za cudzy dług. Jest to jeden z wielu występujących w prawie cywilnym
odpowiedzialności bez długu, a ściślej bez własnego długu (IV CSK 141/10)
Małżonek dłużnika niebędący dłużnikiem osobistym odpowiada z majątku wspólnego, na
podstawie przepisów art. 41 k.r.o. Taki małżonek nie staje się dłużnikiem w znaczeniu
prawa materialnego także z chwilą nadania przeciwko niemu klauzuli wykonalności na
podstawie art. 787 k.p.c. Staje się on z tą chwilą tzw. dłużnikiem egzekwowanym, w
konsekwencji czego przysługuje mu obrona przy pomocy środków przewidzianych w
przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, w szczególności w postaci wniesienia
powództwa opozycyjnego (art. 840 k.p.c.) oraz o umorzenie egzekucji (art. 825 pkt 3
k.p.c). Nie można w konsekwencji zasadnie twierdzić, że terminy przedawnienia roszczeń
biegną odrębnie dla małżonka - dłużnika i jego współmałżonka niebędącego dłużnikiem.
W konsekwencji współmałżonek, podnosząc zarzut przedawnienia roszczenia, z natury
rzeczy nie zgłasza w takim przypadku zarzutu z własnego prawa (art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c.)
(IV CSK 141/10)
Umowne wyłączenie wspólności ustawowej - w przeciwieństwie do zniesienia wspólności
wyrokiem sądu - jest nieskuteczne wobec wierzyciela, jeżeli nastąpiło ono po powstaniu
wierzytelności. Co więcej, małżonkowie mogą powoływać się wobec wierzyciela na
umowne wyłączenie wspólności (
k.r.o.) tylko wówczas, gdy otrzymał on taką
wiadomość przed powstaniem wierzytelności, przy czym obowiązek wykazania tej
okoliczności obciąża małżonka dłużnika (
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
12
wierzyciel, który nie widział o umownym wyłączeniu wspólności ustawowej, uzyskuje
szczególną ochronę prawną polegającą na tym, że wprowadzenie rozdzielności
majątkowej jest wobec niego bezskuteczne
Jeżeli sąd nadał klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, z ograniczeniem
jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością ustawową (art. 787 § 1 k.p.c.),
musiał przesłankowo ustalić, że wspólność ustawowa istnieje. Stwierdzenie rozdzielności
majątkowej w postępowaniu klauzulowym (m. in. na zarzut małżonka dłużnika z art. 47 §
2 k.r.o.) prowadziłoby do oddalenia wniosku wierzyciela, ponieważ egzekucja mogłaby
być wtedy prowadzona tylko do udziału ułamkowego dłużnika we współwłasności oraz
do jego majątku odrębnego, natomiast małżonek dłużnika pozostawałby poza
postępowaniem egzekucyjnym.
Małżonek dłużnika po nadaniu w stosunku do niego klauzuli wykonalności w trybie art.
787 k.p.c. staje się współdłużnikiem i mają do niego zastosowanie przepisy dotyczące
dłużnika (V CSK 471/08)
11) Odpowiedzialność małżonków a kodeks karny wykonawczy
Art. 28. § 1. Orzeczone w stosunku do jednego z małżonków, pozostających we wspólności
majątkowej, kary grzywny, nawiązki i należności sądowe podlegają zaspokojeniu z odrębnego
majątku skazanego oraz z wynagrodzenia za pracę lub za inne usługi świadczone przez niego
osobiście, jak również z praw twórcy wynalazku, wzoru użytkowego oraz projektu
racjonalizatorskiego. Jeżeli zaspokojenie z tych źródeł okaże się niemożliwe, egzekucja może być
prowadzona z majątku wspólnego. Niemożność zaspokojenia z majątku odrębnego skazanego
stwierdza się w protokole.
§ 2. Egzekucja z majątku wspólnego jest niedopuszczalna w razie skazania za przestępstwo,
którym pokrzywdzony jest małżonek skazanego albo osoby, w stosunku do których małżonek ten
obciążony jest obowiązkiem alimentacyjnym.
§ 3. W razie skierowania egzekucji do majątku wspólnego, małżonek skazanego może żądać
ograniczenia lub wyłączenia w całości zaspokojenia należności, wymienionych w § 1, z majątku
wspólnego lub niektórych jego składników, jeżeli skazany nie przyczynił się lub przyczynił się w
stopniu nieznacznym do powstania tego majątku albo do nabycia określonych jego składników
lub jeżeli zaspokojenie z majątku wspólnego tych należności jest sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego.
Art. 29. § 1. Z chwilą prawomocnego orzeczenia środka karnego przepadku wobec jednego z
małżonków pozostających we wspólności majątkowej, przedmioty majątkowe, których dotyczy
przepadek lub które podlegają egzekucji przepadku równowartości przedmiotów lub korzyści,
tracą z mocy prawa charakter składników majątku wspólnego. Od tej chwili stosuje się do nich
odpowiednio
o współwłasności w częściach ułamkowych, przy czym udział Skarbu
Państwa stanowi część orzeczona przepadkiem. Małżonek skazanego może wystąpić
odpowiednio z żądaniem określonym w art. 28 § 3.
§ 2. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio w wypadku orzeczenia środka karnego przepadku
przedmiotów objętych innym rodzajem współwłasności łącznej.
12) Odpowiedzialność małżonków a ordynacja podatkowa
Art. 29. § 1. W przypadku osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność, o której
mowa w art. 26 [czyli chodzi o odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe], obejmuje majątek
odrębny podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka.
§ 2. Skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej nie
odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem:
1) zawarcia umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej;
2) zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu;
3) ustania wspólności majątkowej w przypadku ubezwłasnowolnienia małżonka;
4) uprawomocnienia się orzeczenia sądu o separacji.
§ 3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio do płatnika oraz inkasenta.
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
13
Art. 110. § 1. Rozwiedziony małżonek podatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z
byłym małżonkiem za zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w
czasie trwania wspólności majątkowej, jednakże tylko do wysokości wartości przypadającego mu
udziału w majątku wspólnym.
§ 2. Odpowiedzialność, o której mowa w § 1, nie obejmuje:
1) niepobranych należności wymienionych w art. 107 § 2 pkt 1;
2) odsetek za zwłokę oraz kosztów egzekucyjnych powstałych po dniu uprawomocnienia się
orzeczenia o rozwodzie.
§ 3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio w razie unieważnienia małżeństwa oraz separacji.
Art. 111. § 1. Członek rodziny podatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z
podatnikiem prowadzącym działalność gospodarczą za zaległości podatkowe wynikające z tej
działalności i powstałe w okresie, w którym stale współdziałał z podatnikiem w jej wykonywaniu,
osiągając korzyści z prowadzonej przez niego działalności.
§ 2. Odpowiedzialność, o której mowa w § 1, nie dotyczy osób, które w okresie stałego
współdziałania z podatnikiem były osobami, wobec których na podatniku ciążył obowiązek
alimentacyjny - w zakresie wynikającym z obowiązku alimentacyjnego.
§ 3. Za członków rodziny podatnika uważa się zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, małżonków
zstępnych, osobę pozostającą w stosunku przysposobienia oraz pozostającą z podatnikiem w
faktycznym pożyciu.
§ 4. Przepis § 1 stosuje się również do małżonków, którzy zawarli umowę o ograniczeniu lub
wyłączeniu wspólności majątkowej, których wspólność majątkowa została zniesiona przez sąd,
oraz małżonków pozostających w separacji.
§ 5. Odpowiedzialność, o której mowa w § 1:
1) ograniczona jest do wysokości uzyskanych korzyści;
2) nie obejmuje niepobranych należności wymienionych w art. 107 § 2 pkt 1, z wyjątkiem
należności, które nie zostały pobrane od osób wymienionych w § 3 i 4.
13) Akcja i udział w sp. z o.o. a małżeńska wspólność ustawowa
a) Uczestnictwo w spółce kapitałowej wyraża się udziałem (akcją) posiadanym w kapitale
zakładowym. Udział w kapitale odzwierciedla zakres kompetencji i uprawnień wspólnika. Do
uzyskania udziału/akcji dochodzi przede wszystkim przez jego/jej objęcie i wniesienie wkładu.
b) Akcja – wiązka uprawnień obligacyjnych i organizacyjnych
Prawa majątkowe – prawo do dywidendy, prawo do udziału w podziale majątku spółki w
razie jej likwidacji, prawo poboru akcji nowej emisji
Prawa niemajątkowe (tzw. korporacyjne) – prawo głosu, prawo do uczestnictwa w
walnym zgromadzeniu, prawo zaskarżania uchwał walnego zgromadzenia, prawo żądania
informacji na walnym zgromadzeniu i poza nim
c) KONCEPCJA I
nabyte akcje wchodzą do majątku osobistego małżonka, który był stroną umowy ze
względu na niezbywalny charakter praw korporacyjnych wynikających z udziału/akcji oraz
zakaz rozszczepiania praw majątkowych i korporacyjnych wynikających z akcji/udziału
d) KONCEPCJA II
nabyte akcje wchodzą do majątku osobistego małżonka, który był stroną umowy ze
względu na pierwotne przesunięcia środków na nabycie udziału/akcji z majątku
wspólnego małżonków do majątku osobistego małżonka będącego wobec spółki stroną
czynności prawnej (z ewentualnym istnieniem zwrotu tych nakładów na podstawie art.
45 k.r.o.)
e) KONCEPCJA III
nabyte przez jednego małżonka akcje za środki pochodzące z majątku wspólnego
przynależą do odrębnej masy majątkowej, istniejącej obok majątku wspólnego
małżonków i ich majątków osobistych
f) KONCEPCJA IV
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
14
nabyte akcje/udziały trafiają do majątku wspólnego i oboje małżonkowie są
wspólnikami/akcjonariuszami
g) KONCEPCJA V (jak się wydaje aktualna)
nabyty udział wchodzi do majątku wspólnego małżonków, ale wspólnikiem w spółce staje
się tylko małżonek będący uczestnikiem czynności prawnej i nabywcą udziału. Tak więc
przynależność udziału/akcji do majątku wspólnego małżonków i zakres wiążących się z tą
kwestią uprawnień byłby podobny do przynależności wierzytelności do majątku
wspólnego małżonków. Mimo przynależności wierzytelności do majątku wspólnego,
małżonek nie biorący udziału w dokonaniu czynności nie nabywa statusu wierzyciela,
natomiast korzyści związane z przynależnością wierzytelności do majątku wspólnego
uzyskuje on jako podmiot współuprawniony do majątku wspólnego
14) III CZP 15/79 – odwołanie darowizny
W wypadku przeniesienia własności na podstawie umowy darowizny zawartej przez
darczyńcę z jednym z małżonków z zastrzeżeniem, że przedmiot darowizny wchodzi do
majątku objętego wspólnością ustawową (art. 33 pkt 2 k.r.o.), do wywołania takiego skutku
przyjęcie darowizny przez drugiego z małżonków nie jest potrzebne.
W sytuacji, gdy przedmiot darowizny wszedł do majątku objętego wspólnością ustawową,
odwołanie jej z powodu niewdzięczności (art. 898 § 1 k.c.) może być dokonane w stosunku
do jednego z małżonków, także w stosunku do tego, który nie brał udziału w zawarciu umowy
darowizny.
W razie odwołania darowizny w stosunku do jednego z małżonków rzecz darowana staje się
przedmiotem współwłasności obojga małżonków w częściach równych, a darczyńca może
żądać przeniesienia na niego udziału należącego do małżonka, w stosunku do którego
darowiznę odwołał, gdyby zaś nie było to możliwe - zwrotu wartości tego udziału (art. 405
k.c.).
Umowne ustroje majątkowe i ustrój przymusowy
1) Postanowienia małżeńskiej umowy majątkowej sprzeczne z ustawą, mające na celu jej obejście
lub sprzeczne z zws są nieważne, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych
nieważnością umowa nie zostałaby zawarta (art. 58 k.c.);
2) W zasadzie nie powinno łączyć się w jednym akcie notarialnym majątkowej umowy małżeńskiej z
innymi umowami – np. zrzeczenie się dziedziczenia;
3) Małżeńska umowa majątkowa jest skuteczna względem innej osoby wówczas, gdy o jej zawarciu
oraz rodzaju osoba ta powzięła wiadomość przed powstaniem przysługującej jej wierzytelności
(III CZP 13/80);
4) Ciężar dowodu, że inna osoba wiedziała o zawarciu i rodzaju umowy spoczywa na
małżonku/małżonkach powołujących się na umowę (art. 6 k.c.);
5) Rozdzielność majątkowa
a) Żądanie jednego z małżonków ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej wchodzi w
grę wówczas, gdy małżonkowie nie wyrażają zgody na ustanowienie takiej rozdzielności w
drodze umowy; nie jest wymagane wykazywanie „ważnych powodów”
b) Żądanie wierzyciela nie wymaga istnienia „ważnych powodów”; wystarczający jest tytuł
wykonawczy wystawiony na rzecz powoda przeciwko jednemu z małżonków. Drogą właściwą
do kwestionowania przez pozwanego/pozwanych wykonalności tego tytułu jest powództwo
o pozbawienie jego wykonalności;
c) Wierzytelnością mogącą uzasadniać żądanie wierzyciela ustanowienia rozdzielności
majątkowej jest każda wierzytelność w stosunku do jednego z małżonków, której
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
15
zaspokojenie nie może według ustawy nastąpić z majątku wspólnego małżonków, tj.
wierzytelność wynikająca z zobowiązania jednego z małżonków zaciągniętego bez zgody
drugiego; z zobowiązania jednego z małżonków niewynikającego z czynności prawnej;
wierzytelności powstałej przed powstaniem wspólności lub dotyczącej majątku jednego z
małżonków;
d) „Przepis art. 52 k.r.o. upoważnia sąd do zniesienia wspólności majątkowej małżonków przy
istnieniu ważnych powodów. Przez "ważne powody" nie można jednak rozumieć tylko
okoliczności natury majątkowej, jak np. trwonienie przez współmałżonka dochodów lub
dokonywanie czynności powodujących uszczerbek we wspólnym majątku. Za ważne powody
należy uznać również okoliczności stwarzające sytuację, w której wykonywanie zarządu
przez każdego z małżonków ich wspólnym majątkiem jest niemożliwe lub w znacznym
stopniu utrudnione.
e) Żądanie zniesienia wspólności majątkowej może być również wynikiem separacji faktycznej,
przy czym ustalenie, kto jest winny rozkładu pożycia małżeńskiego, będzie miało także wpływ
na ocenę, czy istnieją ważne powody zniesienia wspólności majątkowej” (III CRN 250/72);
ALE: rozpatrywanie spraw o zniesienie majątkowej wspólności małżeńskiej pod kątem
istnienia trwałego rozkładu pożycia i winy za jego spowodowanie, stwarza sytuację, „jakby
chodziło o jakiś mały rozwód o nieco złagodzonych przesłankach” (glosa B. Dobrzańskiego);
f) Istnienie „ważnych powodów” należy traktować jako sui generis przesłankę negatywną – sąd
nie może uwzględnić powództwa o zniesienie wspólności majątkowej, jeśli zachodzi obawa,
że wskutek tego interesy drugiego małżonka lub rodziny nie będą należycie chronione (glosa
M. Wawiłowej; zob. też art. 56 prawa małżeńskiego z 1946 r.);
g) „Ważne powody” zniesienia wspólności mogą być dwojakiego rodzaju. Mogą odnosić się one:
do sfery osobistych stosunków między małżonkami, gdy prowadzą do takiej sytuacji, w
której między małżonkami zapanuje brak zgodnego działania w sprawach majątkowych,
co z kolei wywołuje poważne nieprawidłowości gospodarcze w sferze spraw majątku
wspólnego;
do stosunku każdego z małżonków do majątku wspólnego (L. Stecki, PiP 1967/10);
Tym samym „ważny powód” musi mieć zawsze charakter majątkowy, bez względu na to,
czy „po drodze” zachodzą lub nie zachodzą jakieś zakłócenia osobistych stosunków
miedzy małżonkami;
h) „Rozkład pożycia stron, jeśli nie ma charakteru wyraźnie przejściowego, zazwyczaj może być
uważany za ważny powód (…), zwłaszcza gdy żądanie zgłasza małżonek który nie ponosi winy
za zerwanie pożycia. Szczególne okoliczności mogą przemawiać za odmiennym
rozstrzygnięciem” (III CR 45/58);
i) „W sprawach o zniesienie wspólności ustawowej nie chodzi o to, co było pierwotnym
źródłem rozdźwięku między małżonkami, a przynajmniej sprawa ta nie wysuwa się na
pierwszy plan. Chodzi przede wszystkim o to, czy i w jakim stopniu rozdźwięki te odbijają się
na interesie majątkowym małżonka żądającego zniesienia wspólności, czy interes ten
został w znaczniejszym stopniu naruszony lub zagrożony ze względu na wytworzoną
sytuację albo na skutek postępowania drugiego małżonka” (Piątowski);
j) W latach 60 i 70, na skutek przede wszystkim uchwały pełnego składu Izby Cywilnej (III CZP
69/70), nawet sama możliwość skierowania egzekucji do majątku wspólnego mogła stanowić
„ważny powód” ustanowienia rozdzielności nawet z datą wcześniejszą niż wniesienie
powództwa. W latach 90 nastąpił odwrót od tej wykładni z powodu jej nadużywania przez
małżonków prowadzących działalność gospodarczą;
Np. sąd bada czy powództwo nie zmierza do pokrzywdzenia wierzyciela i innych osób
trzecich poprzez obejście przepisów o odpowiedzialności majątkiem wspólnym (I CRN
50/94);
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
16
Niepowodzenie współmałżonka w działalności gospodarczej i zamiar uniemożliwienia
wierzycielom egzekucji z majątku wspólnego nie stanowią ważnego powodu w
rozumieniu art. 52 k.r.o. (I CRN 61/94);
k) Nie samo zaciągnięcie długu nawet znacznego, lecz dopiero zaciągnięcie takiego długu, który
nie był usprawiedliwiony interesem rodziny, kwalifikuje zachowanie jednego z małżonków
jako naganne i przy istnieniu niepomyślnych prognoz co do tego rodzaju zachowania spełnia
warunki do uznania zaciągnięcia długu za ważny powód w rozumieniu art. 52 k.r.o. (III CRN
7/95)
l) Prawo upadłościowe i naprawcze (Wpływ ogłoszenia upadłości na stosunki majątkowe
małżeńskie upadłego)
Art. 124. 1. Z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków powstaje między
małżonkami rozdzielność majątkowa, o której mowa w
lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59, z późn. zm.
8)
). Jeżeli
małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, majątek wspólny
małżonków wchodzi do masy upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny.
2. (uchylony).
3. Małżonek upadłego może dochodzić w postępowaniu upadłościowym należności z
tytułu udziału w majątku wspólnym, zgłaszając tę wierzytelność sędziemu-komisarzowi.
4. Domniemywa się, że majątek wspólny powstały w okresie prowadzenia
przedsiębiorstwa przez upadłego został nabyty ze środków pochodzących z dochodów
tego przedsiębiorstwa.
5. Do masy upadłości nie wchodzą przedmioty służące wyłącznie małżonkowi upadłego
do prowadzenia działalności gospodarczej lub zawodowej, choćby były objęte
majątkową wspólnością małżeńską, z wyjątkiem przedmiotów majątkowych nabytych do
majątku wspólnego w ciągu dwóch lat przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie
upadłości.
Art. 125. 1. Ustanowienie rozdzielności majątkowej na podstawie orzeczenia sądu w
ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest bezskuteczne w
stosunku do masy upadłości, chyba że pozew o ustanowienie rozdzielności majątkowej
został złożony co najmniej na dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie
upadłości.
2. Po ogłoszeniu upadłości nie można ustanowić rozdzielności majątkowej z datą
wcześniejszą niż data ogłoszenia upadłości.
3. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio, gdy rozdzielność majątkowa powstała z mocy
prawa w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w wyniku
rozwodu, separacji albo ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, chyba że pozew lub
wniosek w sprawie został złożony co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o
ogłoszenie upadłości.
Art. 126. 1. Ustanowienie rozdzielności majątkowej umową majątkową jest skuteczne w
stosunku do masy upadłości tylko wtedy, gdy umowa zawarta została co najmniej dwa
lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio, gdy umową majątkową ograniczono wspólność
majątkową.
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
17
Postanowienie
Sądu Najwyższego
z dnia 21 stycznia 2010 r.
I CSK 207/09
Art. 45 k.r.o. nie formułuje w żaden sposób warunku, iż rozliczenie nakładów może nastąpić
wyłącznie do czasu zbycia składnika majątku wspólnego, z którym związany był dany nakład.
LEX nr 574514
Skład orzekający
Przewodniczący: Sędzia SN Marek Sychowicz.
Sędziowie SN: Marian Kocon (spr.), Krzysztof Pietrzykowski.
Sentencja
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Piotra K. przy uczestnictwie Małgorzaty K. o podział majątku
wspólnego, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 stycznia 2010 r., skargi
kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 12 grudnia 2008 r.;
oddala skargę kasacyjną; zasądza od wnioskodawcy na rzecz uczestniczki postępowania kwotę
3.600 zł (trzy tysiące sześćset) tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie faktyczne
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 12 grudnia 2008 r. zmienił postanowienie Sądu
Rejonowego w ten m.in. sposób, że oddalił wniosek wnioskodawcy o rozliczenie nakładów z jego
majątku odrębnego na majątek wspólny byłych małżonków. U podłoża tego rozstrzygnięcia legło
ustalenie, że budynek w P., na którego rozbudowę zostały poniesione również nakłady z majątku
odrębnego wnioskodawcy został przez byłych małżonków zburzony i na jego miejscu zbudowany
nowy budynek. Zabudowana tym budynkiem nieruchomość została sprzedana po ustaniu wspólności
majątkowej; uzyskanymi ze sprzedaży pieniędzmi byli małżonkowie podzielili się po połowie.
Skarga kasacyjna wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w zakresie oddalenia
wniosku o rozliczenie nakładów - oparta na obu podstawach z
k.p.c. - zawiera zarzut
k.p.c., a także
k.r.o., i zmierza do uchylenia tego
postanowienia w tym zakresie i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Uzasadnienie prawne
Sąd Najwyższy zważy, co następuje:
Rację ma skarżący jedynie o tyle, o ile twierdzi, że żądanie zwrotu nakładów na majątek wspólny
jest co do zasady niezależne od tego, czy przedmiot, na który dokonano tych nakładów istnieje
jeszcze w majątku małżonków. Istotnie,
k.r.o. nie formułuje w żaden sposób warunku, iż
rozliczenie nakładów może nastąpić wyłącznie do czasu zbycia składnika majątku wspólnego, z
którym związany był dany nakład.
Skarżący jednakże pomija wiążące Sąd Najwyższy ustalenia, że nakład z jego majątku osobistego
został poniesiony na rozbudowę budynku w P., który z czasem został zburzony. W miejsce tego
budynku wzniesiono nowy budynek murowany. Środki finansowe na ten budynek pochodziły z
majątku wspólnego małżonków. Nie ma zatem podstaw do przyjęcia, że skarżący poczynił nakłady z
majątku osobistego na nieruchomość w P., tj. na majątek wspólny, który po ustaniu wspólności byli
małżonkowie sprzedali. Nakład skarżącego na tę nieruchomość uległ zużyciu w trakcie trwania
wspólności i nie zwiększył jej wartości w chwili ustania wspólności.
Z tych przyczyn orzeczono, jak w postanowieniu.
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
18
Postanowienie
Sądu Najwyższego
z dnia 2 października 2008 r.
II CSK 203/08
1. Jeżeli ulokowane na rachunku bankowym środki stanowiące składnik majątku wspólnego
zostały przeznaczone na własne, usprawiedliwione potrzeby związane z utrzymaniem jednego z
małżonków, choćby zużycie tych składników w czasie trwania wspólności majątkowej nastąpiło bez
zgody współmałżonka, brak jest podstaw do konstruowania na tej podstawie odpowiedzialności
odszkodowawczej pomiędzy małżonkami.
2. W sytuacji, gdy nakłady pochodzące z majątku wspólnego zostały poczynione na budowę
domu na gruncie wchodzącym w skład majątku odrębnego jednego z małżonków wartość tych
nakładów określa się w ten sposób, że najpierw ustala się ułamkowy udział nakładów małżonków w
wartości domu z czasu jego budowy a następnie oblicza się ten sam ułamkowy udział w wartości
domu według cen rynkowych. Te zasady rozliczenia mają zastosowanie do spłaty kredytu, który
został przeznaczony na budowę, rozbudowę lub remont domu postawionego na gruncie należącym
do jednego z małżonków.
3. Art. 382 k.p.c. może stanowić podstawę kasacyjną jedynie wtedy, gdy sąd drugiej instancji
pominie część zebranego w sprawie materiału dowodowego i wyda orzeczenie wyłącznie na
podstawie materiału zebranego przed sądem pierwszej instancji lub na podstawie własnych ustaleń z
pominięciem wyników postępowania dowodowego przeprowadzonego przed sądem pierwszej
instancji.
LEX nr 548801
Skład orzekający
Przewodniczący: Sędzia SN Helena Ciepła.
Sędziowie SN: Marian Kocon, Krzysztof Strzelczyk (spr.).
Sentencja
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Krystyny B. przy uczestnictwie Katarzyny B. i Aleksandry B. o
podział majątku, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 2 października
2008 r., skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Okręgowego w S. z dnia 29
listopada 2007 r., uchyla zaskarżone postanowienie w punktach 1 (pierwszym), 3 (trzecim) i 4
(czwartym) i w tym zakresie przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w
S. pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie faktyczne
W postępowaniu o podział majątku wspólnego z wniosku Krystyny B. z udziałem początkowo
Zbigniewa B. a później wobec jego śmierci z udziałem spadkobierczyń, jego córek: Aleksandry B. oraz
Katarzyny B., Sąd Rejonowy w S. postanowieniem z dnia 17 maja 2007 r. ustalił, że w skład majątku
dorobkowego Krystyny B. oraz Zbigniewa B. wchodzą:
- kwota 269.264,32 złotych stanowiąca równowartość nakładów na majątek odrębny uczestnika z tytułu
spłaty kredytu,
- kwota 19.673,16 złotych stanowiąca wartość nakładów na majątek odrębny uczestnika z tytułu trwałego
wyposażenia domu,
- kwota 9.100 złotych stanowiąca równowartość samochodu osobowego Ford Sierra,
- kwota 73.765 złotych stanowiąca równowartość 38.151,72 DEM,
- kwota 6.161,39 złotych stanowiąca równowartość 2.215,93 USD,
- Kwota 366 złotych stanowiąca równowartość przyłącza telefonicznego
oraz dokonał podziału tego majątku w ten sposób, że wszystkie wymienione składniki majątku
przyznał po połowie uczestniczkom postępowania i jak określono w postanowieniu: "tytułem
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
19
wyrównania udziałów w majątku wspólnym zasądził od uczestniczek na rzecz wnioskodawczyni
kwoty po 94.584,39 złotych od każdej z nich płatne jednorazowo w terminie sześciu miesięcy od
uprawomocnienia się postanowienia. W tym samym postanowieniu Sąd Rejonowy umorzył
postępowanie w zakresie ruchomości oraz oddalił wniosek w pozostałej części.
Sąd Rejonowy oparł swe rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach faktycznych:
Krystyna B. i Zbigniew B. pozostawali w związku małżeńskim od 21 lipca 1984 r. do chwili jego
rozwiązania przez rozwód orzeczony wyrokiem Sądu Okręgowego w S., który uprawomocnił się do 25
kwietnia 2000 r. Zbigniew B. miał dwoje dzieci z poprzedniego małżeństwa. Pracował jako kapitan na
statkach różnych armatorów. Krystyna B. od 1992 pracuje w Wojewódzkiej Stacji Sanitarno
Epidemiologicznej. W 1991 r. Zbigniew B. nabył samochód Ford Sierra częściowo za pieniądze
uzyskane ze sprzedaży nabytego przed ślubem samochodu marki Polonez. Przed zawarciem związku
małżeńskiego Zbigniew B. nabył działkę z niewykończonym domem za kwotę 600.000 złotych (przed
denominacją). Na wykończenie domu zaciągnął kredyt w wysokości 1.400.000 złotych (przed
denominacją), z którego 72.863 złotych zostało spłaconych przed zawarciem małżeństwa z
wnioskodawczynią. Z majątku dorobkowego na spłatę kredytu została przekazana kwota 1.631.821
złotych, która stanowiła 70,08 % wszystkich środków wydatkowanych na tę nieruchomość
(obejmujących nadto 600.000 złotych z tytułu ceny nabycia nieruchomości oraz 72.863 złotych
kredytu spłaconego przed powstaniem wspólności majątkowej małżeńskiej) o aktualnej wartości
400.000 złotych, zgodnie wskazanej przez strony. Według ustaleń sądu, z majątku dorobkowego
zostały poczynione wydatki na roboty wykończeniowe domu o łącznej wartości 19. 673,17 złotych.
Małżeństwo stron funkcjonowało do 1993 r. Na początku kwietnia 1994 r. Zbigniew B.
wyprowadził się do M. W okresie od 15 grudnia 1993 r. do sierpnia 1994 r. wypłacił z kont
dewizowych w Banku P. S.A. kwoty 32.151,71 DM, 6000 DM oraz 2.215,93 USD. Pieniądze te zostały
przeznaczone na uruchomienie działalności gospodarczej w M., którą uczestnik prowadził ze
znajomymi. Polegała ona na prowadzeniu pizzerii "A.". Działalność ta z czasem przestała przynosić
dochody i w 1998 r. została zlikwidowana. W 1997 r. uczestnik uzyskał dochód ze swego udziału
wynoszący 8.566,57 złotych.
Sąd Rejonowy oddalił wniosek wnioskodawczyni o ustalenie nierównych udziałów. Przyjął, że
kredyt zaciągnięty przez uczestnika został w całości przeznaczony na wykończenie budynku na
działce. Nakłady z majątku wspólnego na nieruchomość należącą do Zbigniewa B. a obejmujące
spłatę kredytu budowlanego, zostały wyliczone w odniesieniu do aktualnej wartości nieruchomości
po odliczeniu wartości robót wykończeniowych sfinansowanych z bieżących dochodów i wyniosły
134.635,70 złotych dla każdego z małżonków (400.000 zł - 19.637,6 złotych = 380.326,84 zł x 70,8 % =
269.271,4: 2 = 134.635,7 zł). Odnośnie środków znajdujących się na kontach dewizowych
wypłaconych przez Zbigniewa B. Sąd wskazał, że w tym okresie trwała wspólność majątkowa
pomimo" że małżeństwo nie funkcjonowało i środki te powinny być rozliczone jako majątek
dorobkowy. Udział wnioskodawczyni z tego tytułu, według średnich kursów walut osiągnął
równowartość 36.882,81 zł. Zdaniem sądu, skoro środki te zostały przeznaczone na działalność
gospodarczą ich uwzględnienie zamyka kwestię rozliczeń zysków z tej działalności, tym bardziej, iż
brak było dowodów stwierdzających, że zyski te były przeciętne i stanowiły dochód uczestnika, tak jak
wynagrodzenie uzyskiwane w tym okresie przez wnioskodawczynię.
W apelacji od tego postanowienia uczestniczki zarzuciły naruszenie
błędne przyjęcie, że nie zachodzą przesłanki do ustalenia nierównych udziałów oraz
k.r.o.
przez błędne przyjęcie, że zaciągnięty przez Zbigniewa B. kredyt na wykończenie domu stanowi
nakład na jego majątek odrębny w postaci spłaty części kredytu z majątku wspólnego. Ponadto
zdaniem skarżących sąd dowolnie przyjął, że środki z konta bankowego stanowią składnik majątku
wspólnego pomimo, iż zostały wydatkowane w czasie trwania małżeństwa między innymi na
utrzymanie i nie istniały w chwili ustania wspólności majątkowej.
Wnioskodawczyni zarzuciła w apelacji pominięcie, bez uzasadnienia, kwoty 51.275,95 złotych
jako równowartości 26.520 DEM stanowiących wynagrodzenie Zbigniewa B. za okres od 18
października 1994 r. do dnia 17 kwietnia 1995 r.
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
20
Postanowieniem z dnia 29 listopada 2007 r. Sąd Okręgowy w S. z apelacji uczestniczek zmienił
zaskarżone postanowienie w ten sposób, że ustalił równowartość nakładów na majątek odrębny
Zbigniewa B. z tytułu spłaty kredytu na kwotę 36.171,60 złotych i obniżył spłaty zasądzone od
uczestniczek na rzecz wnioskodawczyni do kwot po 16.327,69 złotych.
Sąd Okręgowy wskazał, że przyjęte przez Sąd Rejonowy metoda odniesienia wartości nakładu
do wartości nieruchomości nie może być zastosowana w uwarunkowaniach niniejszej sprawy, gdyż
kredyt nie był przeznaczony na zakup nieruchomości, a jedynie w niewielkiej części został
przeznaczony na wykończenie budynku. Zdaniem sądu najbardziej adekwatnym sposobem ustalenia
wartości nakładu w postaci spłaty kredytu było odniesienie do średniego wynagrodzenia w dacie
dokonywania spłaty. W ten sposób sąd ustalił wysokość nakładów z majątku wspólnego na kwotę
36.171,60 złotych.
Jako niezasadne ocenił sąd odwoławczy zaliczenie w skład majątku wspólnego wynagrodzenia
otrzymywanego przez Zbigniewa B. w okresie w 1992 i 1993 r., czyli na 8 lat przed ustaniem
wspólności majątkowej małżeńskiej. Brak było bowiem podstaw do zarzucenia mu zawinionego
nierozliczenia się z kwot stanowiących równowartość 38.151,72 DEM i 2.215,93 USD.
Sąd Okręgowy oddalił w całości apelację wnioskodawczyni uznając za niezasadne zaliczenie do
majątku wspólnego dochodów uczestnika, jakie osiągnął na pięć lat przed ustaniem wspólności
majątkowej, tym bardziej, iż wnioskodawczyni dochody uzyskiwane w tym czasie zachowała dla
siebie a współmałżonek musiał się także sam utrzymać.
Wnioskodawczyni złożyła skargę kasacyjną od postanowienia Sądu Okręgowego w S. w części
uwzględniającej apelację uczestniczek i w części oddalającej jej apelację. W ramach pierwszej
podstawy skargi (
k.p.c.), wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie:
w brzmieniu obowiązującym przed dniem 19 stycznia 2005 r. przez jego nieprawidłową wykładnię i
przyjęcie, że wysokość nakładów z majątku wspólnego podlega rozliczeniu przez odniesienie do
średniego wynagrodzenia a nie do wartości rzeczy, na którą nakładów dokonano;
k.c. w
k.c. przez przyjęcie, że wnioskodawczyni nie udowodniła szkody powstałej w wyniku
pobrania przez uczestnika środków zgromadzonych na walutowym rachunku bankowym;
k.r.o. w brzmieniu obowiązującym do dnia 19 stycznia 2005 r. przez
przyjęcie, że dochody uzyskane przez jednego z małżonków w trakcie separacji faktycznej nie są
objęte wspólnością ustawową. Naruszenie przepisów postępowania polegało na, sprzecznym z
k.p.c., dokonaniu ustaleń odmiennych niż sąd pierwszej instancji bez przeprowadzenia
postępowania dowodowego oraz na wyjściu, pomimo zakazu z
apelacji uczestniczek.
Uzasadnienie prawne
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wskazany w skardze kasacyjnej
k.p.c. ma charakter ogólnej dyrektywy. Jest wyrazem
pełnej apelacji i nakłada na sąd drugiej instancji obowiązek orzekania na podstawie materiału
zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym.
Jak trafnie przyjmuje się w judykaturze, przepis ten może stanowić podstawę kasacyjną jedynie
wtedy, gdy sąd drugiej instancji pominie część zebranego w sprawie materiału dowodowego i wyda
orzeczenie wyłącznie na podstawie materiału zebranego przed sądem pierwszej instancji lub na
podstawie własnych ustaleń z pominięciem wyników postępowania dowodowego przeprowadzonego
przed sądem pierwszej instancji (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 2005 r., III CKN
674/04, nie publ. oraz z 22 lutego 2007 r.,
, nie publ.). W skardze kasacyjnej
naruszenie
k.p.c. łączy się jednak z innymi wadliwościami postępowania przed sądem drugiej
instancji a mianowicie brakiem wskazania wysokości średniego rocznego i kwartalnego
wynagrodzenia będącego podstawą ustalenia wartości nakładów jak również zaniechanie
przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego. Uchybienia te obejmują hipotezy innych, nie wskazanych
w skardze kasacyjnej norm procesowych. Z tego względu nie można podzielić stanowiska skarżącej, iż
doszło w jakikolwiek sposób do naruszenia
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
21
Nie ma także racji wnosząca skargę kasacyjną, że sąd drugiej instancji, sprzecznie z
k.p.c., wyszedł poza granice apelacji uczestniczek. Niezależnie od odrębności nieprocesowego
postępowania o podział majątku wspólnego i integralności postanowienia co do istoty kończącego to
postępowanie, należy wskazać, że uczestniczki zaskarżyły postanowienie Sądu Rejonowego w S. w
zakresie ustalenia wysokości spłaty w związku z nakładami z majątku wspólnego na majątek osobisty
uczestnika oraz w związku z zaliczeniem do majątku wspólnego środków pieniężnych tj. 38.151,72
DEM oraz 2.215,93 USD. Zdaniem skarżących majątek wspólny nie obejmował tych składników i nie
było podstaw do rozliczenia nakładów. Wobec tego jednoczesne zakwestionowanie odmowy
ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym nie wyczerpywało zakresu apelacji uczestniczek.
Bezzasadność zarzutów obejmujących przepisy postępowania sprawia, że podstawą dalszych
rozważań dotyczących naruszenia prawa materialnego jest stan faktyczny przyjęty przez sąd drugiej
instancji.
Wstępnie należy podnieść, iż wobec ustania wspólności majątkowej małżeńskiej Zbigniewa B. i
Krystyny B. przed dniem 20 stycznia 2005 r. tj. przed dniem wejścia w życie
2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162,
poz. 1691) do podziału ich majątku oraz do zwrotu wydatków i nakładów dokonanych z majątku
wspólnego na majątek osobisty stosuje się przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w brzmieniu
obowiązującym przed tym dniem (
k.r. i op. w orzecznictwie wyrażono pogląd, że w sytuacji, gdy nakłady
pochodzące z majątku wspólnego zostały poczynione na budowę domu na gruncie wchodzącym w
skład majątku odrębnego jednego z małżonków wartość tych nakładów określa się w ten sposób, że
najpierw ustala się ułamkowy udział nakładów małżonków w wartości domu z czasu jego budowy a
następnie oblicza się ten sam ułamkowy udział w wartości domu według cen rynkowych (uchwała
Sądu najwyższego z dnia 16 grudnia 1980 r.
OSNC 1981/11/206).
W późniejszych orzeczeniach Sąd Najwyższy podtrzymywał ten sposób ustalenia wartości
nakładów na rzecz stanowiącą majątek osobisty jednego z małżonków (por. np. uchwałę z dnia 12
kwietnia 1989 r.,
nie publ., z dnia 5 października 1990 r.,
, OSNC
1991/4/48). Podziela go również Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną
wnioskodawczyni a wobec nieco odmiennego stanu faktycznego uznać należy, że opisane zasady
rozliczenia mają zastosowanie do spłaty kredytu, który został przeznaczony na budowę, rozbudowę
lub remont domu postawionego na gruncie należącym do jednego z małżonków.
Sąd drugiej instancji bezzasadnie odstąpił od tej metody ustalania wartości nakładu wskazując,
że kredyt zaciągnięty przez jednego z małżonków przed powstaniem wspólności majątkowej
małżeńskiej, nie był przeznaczony na zakup nieruchomości a tylko jego niewielka część została
przeznaczona na wykończenie budynku. Przedmiotem rozliczeń jest dokonana z majątku wspólnego
spłata wymienionego kredytu. W tej części, w jakiej kredyt ten został przeznaczony na wykończenie
budynku lub w jakikolwiek sposób wpłynął na zwiększenie wartości nieruchomości, wartość
nakładów należy ustalić stosownie do wskazanej wyżej metody. Zastosowanie innej metody ustalenia
wartości nakładów z majątku wspólnego jest możliwe wobec tej części kredytu, który został
wykorzystany na inne cele, nie związane z nabyciem lub zwiększeniem wartości rzeczy. Kwestie te,
związane z przeznaczeniem kredytu nie zostały ustalone przez sąd drugiej instancji, pomimo
obowiązków wynikających z
k.r. i op. (por. też uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 21
, Biul. SN 2008/2/10).
Kodeks rodzinny i opiekuńczy posługując się w art. 45 pojęciami "nakładów" i "wydatków" nie
określa ich desygnatów. W piśmiennictwie przyjmuje się, że nakłady i wydatki w rozumieniu tego
przepisu, obejmują wszystkie przysporzenia na rzecz jednej masy majątkowej, dokonane z
uszczerbkiem dla drugiej masy majątkowej. Podstawą przysporzenia może być czynność faktyczna jak
i jakiekolwiek inne zdarzenie. Jednym z przykładów takiego przysporzenia są nakłady i wydatki z
majątku wspólnego na działalność gospodarczą prowadzoną przez jednego z małżonków opartą na
majątku odrębnym (por. uchwałę Sądu najwyższego z dnia 15 września 2004 r.
, OSNC
2005/9/152). Z ustalonego w sprawie stanu faktycznego wynika, że środki zgromadzone na
rachunkach bankowych w wysokości 32.151,71 DEM oraz 2.215,93 USD, przynajmniej w części,
Prawo rodzinne i spadkowe – ćwiczenia 2012/2013 Mgr Ewa Kabza
22
zostały przeznaczone na uruchomienie działalności gospodarczej uczestnika w M. Dlatego podstawę
rozliczeń w tym zakresie - jak słusznie podnosi się w skardze kasacyjnej - stanowi
k.r. i op.
k.c.
W skład majątku wspólnego wchodzą przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania
wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, w szczególności określone
w
k.r. i op., niezależnie od tego, czy przed ustaniem wspólności małżonków pozostawali w
faktycznej separacji. Zerwanie więzi gospodarczych przez małżonków nie mających wspólnych dzieci
ma jednak istotny wpływ na zakres obowiązku rozliczenia się jednego z małżonków z zużytych tylko
przez niego przedmiotów - składników majątkowych w ramach roszczenia odszkodowawczego
przysługującego współmałżonkowi, które miałoby swoją podstawę w
k.c. Zważyć
jednocześnie należy, iż zgodnie z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 maja
1999 r. (sygn. akt
, nie publ.) w wypadku separacji faktycznej bezdzietnych małżonków
ustaje przewidziany w
k.r. i op. obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny.
Jeżeli ulokowane na rachunku bankowym środki stanowiące składnik majątku wspólnego
zostały przeznaczone na własne, usprawiedliwione potrzeby związane z utrzymaniem jednego z
małżonków, choćby zużycie tych składników w czasie trwania wspólności majątkowej nastąpiło bez
zgody współmałżonka, brak jest podstaw do konstruowania na tej podstawie odpowiedzialności
odszkodowawczej pomiędzy małżonkami. Uwagi te odnoszą się do rozliczenia wynagrodzenia
uczestnika otrzymywanego w okresie faktycznej separacji, której początku sąd drugiej instancji
precyzyjnie nie oznaczył.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy orzekł jak wyżej na podstawie
k.p.c.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MAJĄTKOWYCH USTROJÓW MAŁŻEŃSKICH, Prawo a małżeństwo
Unieważnienie Małżeństwa, Prawo
MAŁŻEŃSTWO, Prawo pracy(4), Prawo cywilne
unieważnienie małżeństwa, Prawo, Pr. Kanoniczne
KWESTIE PROCEDURALNE POSTĘPOWANIA O UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA, Prawo cywilne
MAŁŻEŃSKI USTRÓJ MAJĄTKOWY, Zarządzanie
ORZEKANIE W SPRAWACH MAŁŻEŃSKICH, Prawo a małżeństwo
ORZECZENIE NIEWAŻNOŚCI MAŁŻEŃSTWA, Prawo a małżeństwo
przeszkody w zawarciu małżeństwa, PRAWO
Konkubinat czy małżeństwo(1), PRAWO, █▓▓█ PORADY PRAWNE ▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬
Referat z prawa finansowego majątek odrębny i małżeńska wspólność majątkowa
PRAWA MAŁŻEŃSKIE, Prawo cywilne
Ogólna charakterystyka małżeńskich ustrojów majątkowych
12. Małżeńskie ustroje majątkowe, administracja
zawarcie małżeństwa, Prawo cywilne
UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA, Prawo cywilne
zaliczenie, NoR rok 1, Małżeńskie Prawo Kanoniczne
więcej podobnych podstron