Rzecznik praw obywatelskich, jednoosobowy, konstytucyjny organ powołany do ochrony praw i wolności zagwarantowanych w konstytucji i innych aktach normatywnych. Jego działalność reguluje ustawa z 1987 (znowelizowana w 1991) o rzeczniku praw obywatelskich.
Rzecznik praw obywatelskich jest organem samoistnym, tzn. ma ustawowo określone kompetencje, działa samodzielnie i we własnym imieniu. Rzecznik praw obywatelskich powoływany jest na 5 lat przez Sejm RP za zgodą Senatu na wniosek marszałka sejmu albo grupy 35 posłów.
Rzecznikiem praw obywatelskich może być obywatel polski wyróżniający się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną. Przysługują mu szerokie przywileje prawne w zakresie immunitetu i nietykalności osobistej. Nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, aresztowany lub zatrzymany bez zgody sejmu. Nie obejmują go też zasady odpowiedzialności konstytucyjnej.
Kompetencje i środki działania rzecznika praw obywatelskich zostały określone bardzo szeroko i elastycznie. Po zapoznaniu się ze skierowanym wnioskiem, rzecznik praw obywatelskich może podjąć zgłoszoną sprawę lub nie, ale w tym drugim przypadku musi o tym powiadomić wnioskodawcę i osobę, której sprawa dotyczy. Może on również poprzestać na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących środków działania lub przekazać sprawę innemu właściwemu organowi.
W wypadku stwierdzenia naruszenia praw i wolności obywatelskich, rzecznik praw obywatelskich ma m.in. prawo: zbadać każdą sprawę na miejscu, żądać złożenia wyjaśnień lub przedstawienia aktu każdej sprawy (prowadzonej np. przez organy administracji państwowej, organy organizacji spółdzielczych, społecznych, zawodowych itp.), zlecać przeprowadzenie ekspertyz i opinii, zaskarżyć decyzje sądu administracyjnego (sądownictwo administracyjne). Może on również wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności aktu prawnego z konstytucją lub z ustawami lub też do Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały dot. interpretacji przepisów prawnych budzących wątpliwości.
Istotną funkcją rzecznika praw obywatelskich jest wpływanie na poprawę przestrzegania prawa przez organy państwa. W tym celu przedstawia on sejmowi i senatowi coroczne sprawozdania ze swej działalności wraz z uwagami i wnioskami dot. stanu przestrzegania praw i wolności obywateli.
Wnioski kierowane do rzecznika praw obywatelskich są wolne od opłat, nie wymagają zachowania szczególnej formy, lecz powinne zawierać oznaczenie wnioskodawcy oraz osoby, której praw i wolności sprawa dot., a także określać przedmiot sprawy.