Zagadnienie nr 15 'Filozofia a ideologia i światopogląd

Często niestety nie rozróżnia się dostatecznie miedzy filozofią a światopoglądem (i ideologią), co prowadzi do wielu nieporozumień m.in. do zniesienia różnicy miedzy nimi. Filozofia jednak nie jest światopoglądem (ani ideologią), choć zarazem stanowi fundament każdego poglądu na świat. Z racji zachodzenia na siebie problematyki tych dziedzin miesza sieje ze sobą. Utożsamiali je zaś świadomie: najpierw W. Dilthey (XIX w.), następnie marksiści i neopozytywiści, oraz (i częściowo) analitycy brytyjscy. Pojęciem światopoglądu (= filozofii) posługiwali się natomiast bardzo często w swoim czasie tak propagand nazistowscy jak i komunistyczni.

Czym jest wiec światopogląd?

Światopogląd to pogląd na świat konkretnego człowieka; to owego człowieka pojmowanie (rozumienie) całej rzeczywistości.

Każdy człowiek ma swój własny, niepowtarzalny światopogląd. Stanowi go ogólna, aczkolwiek niejednorodna wiedza (przekonania, twierdzenia, oceny, normy, postawy) o świecie i o sobie , którą dany wiek uważa za prawdziwą i na podstawie której orientuje się w rzeczywistości, i w niej działa. Nie jest to oczywiście wszystko, co dany człowiek wie, lecz tylko ta część jego wiedzy, która wyraża jego osobiste przekonania co do tego, jak jest. Jest ona też otwarta na dalsze korekty, uzupełnienia i pogłębienie.

Przy czym wiedza ta wyraża przede wszystkim najważniejsze sprawy dotyczące człowieka i jego życia i ma charakter mądrościowy. Zawiera bardziej lub mniej wyraźne odpowiedzi na najbardziej istotne dla każ¬dego pytania typu - kim jest(?), po co żyje(?), czym jest świat(?), co jest co złe(?), czy istnieje Bóg i życie po śmierci(?), co powinien robić.

Odpowiedzi na te pytania są niezmiernie ważne, ponieważ chodzi tu przecież o nas samych, o nasze własne życie i jego sens. Dlatego poszukując ich, powinno nam szczególnie zależeć na tym, jak jest naprawdę, a nie na tym, jak różni ludzie na ten temat myślą. Powinno nam więc zależeć na tym, aby nasz światopogląd nie był czymś przypadkowym, a tworząca go wiedza pozorną.

Troska o rzetelny światopogląd jest skądinąd znakiem naszej ludzkiej dojrzałości, naszej odpowiedzialności za siebie i za innych. Życie bowiem ma kres (przychodzi śmierć) i jak się to niekiedy żartobliwie mówi - „służy do jednorazowego użytku". Stąd nie jest rzeczą \ co z nim zrobimy, jak nim pokierujemy, a wiec jak wykorzystamy naszą wolność.

Wolność właśnie to ostatecznie możność dysponowania sobą, wyboru dobra. W świecie istnieją jednak różne dobra (hierarchie dóbr), nie wszystkie są jednakowo dobre, ani też nie wszystkie są autentycznymi dobrami. Dlatego w ludzkim życiu istnieje zawsze ryzyko wyboru, ryzyko pominięcia większego dobra, czy wręcz dobra prawdziwego. Każdy zaś wybór niesie za sobą określone konsekwencje (skutki). Toteż wybierając, zwłaszcza dobro ostateczne, ryzykujemy zawsze sobą.

Dlatego właśnie tak ważną sprawą jest rzetelny światopogląd, poznanie prawdy o świecie i nas samych oraz autentycznego dobra.

Jest bowiem tak, że nasze działanie (wybór) zawsze opiera się na naszym rozeznaniu (poznaniu), a lekceważenie prawdy i dobra rodzi zazwyczaj tragiczne skutki.

A jak powstaje światopogląd?

Jakie są jego źródła? Człowiek żyjąc w świecie (natury i kultury) sam sobie tworzy swój pogląd na świat: buduje go zasadniczo na bazie osobistego doświadczenia życiowego. Czerpie przy tym istotne dla siebie informacje z panujących w jego środowisku poglądów, oraz z dostępnej mu wiedzy naukowej (przyrodniczej i humanistycznej), filozoficznej i religijnej. Rzecz jednak w tym, aby korzystał z tych źródeł świadomie i krytycznie, tzn. zgodnie z zakresem ich kompetencji. Chodzi bowiem o to, aby jego światopogląd był racjo¬nalny i krytyczny, godny człowieka.

Pełny światopogląd bowiem zawsze zawiera wyraźne określenie sensu życia. Co to jednak bliżej znaczy ów sens życia? Sens życia to tyle, co jego znaczenie (wartość). Pochodzi ono z obranego celu (dobra). Cel ten bowiem nadaje dopiero sens, czyli wartość (znaczenie) życiu. Nic przecież nie istnieje i nie dzieje się bez celu. Tak samo i ludzkie życie nie istnieje bez celu; ma swój początek, przebieg i koniec. Składa się zaś z szeregu działań (wyborów) zmierzających do realizacji wybranych (chcianych) dóbr. Wszystkie owe dobra są bardziej lub mniej świadomie podporządkowane jednemu dobru naczelnemu: głównemu celowi - motywowi naszych wszelkich działań. To dopiero ów ostateczny cel porządkuje wielość naszych działań nadając im zasadniczy kierunek i motyw, czyli odpowiada na pytanie - po co ja to wszystko robię (żyje)? Czy taki cel może być przez człowieka dowolnie obierany (projektowany, wymyślany), czy też odkrywany (rozpoznawany)? W pierwszym przypadku sądzi się, że nie istnieje obiektywny cel Jego życia i człowiek może go sobie dowolnie przyjmować. W drugim zaś przypadku sądzi się, że cel ten istnieje obiektywnie i może być odkryty przez człowieka (rozum) w celowościowej strukturze natury ludzkiej i świata. I jest to trafne. Człowiek zatem nie po to ma rozum, żeby sobie cel życia wymyślał, lecz aby go odkrył poznając prawdę.

Dzisiaj często publicznie przyjmuje się postawę milczenia w sprawach i dla człowieka najważniejszych, chcąc w ten sposób jakby problemy zmazać z ludzkiej świadomości. Usprawiedliwia się owo milczenie argumentując, że są to sprawy rzekomo prywatne, że są przedmiotem osobistego wyboru (opcji), a nie rozstrzygnięć teoretycznych (prawdziwościowych ) oraz ostatecznie nierozwiązywalne. Tak nie jest. Rzeczywistość jest poznawalna, a człowiek może (i powinien, choć jest to trudne) poznać prawdę o niej.

Współcześnie istnieją dwie wielkie i zarazem przeciwstawne sobie propozycje sensu (celu) ludzkiego życia -„świecka", upatrująca cel życia w doczesności, w tzw. życiu ziemskim (budowanie „raju" na ziemi i zażywanie przyjemności) i religijna, upatrująca cel ludzkiego życia ziemskiego poza nim, w tzw. życiu wiecznym (Bogu), po śmierci.

Rozróżnia się trzy główne rodzaje światopoglądu - racjonalny (krytyczny), scjentystyczny (tzw. naukowy) i religijny.

Racjonalny (rozumny) to inaczej światopogląd krytyczny, eliminujący wpływ czynników pozapoznawczych, takich jak emocje, uprzedzenia czy przyzwyczajenia, odwołujący się do rozumu i korzystający z różnych źródeł informacji (dziedzin poznawczych), ale zgodnie z zakresem ich kompetencji. W rzeczywistości jest on trudny do uzyskania (wymaga głębokiego rozeznania filozoficznego).

Światopogląd scjentystyczny (zwany często naukowym) miałby by poglądem na świat utworzonym na bazie danych (twierdzeń) naukowych zwłaszcza nauk przyrodniczych. Niestety, w sensie ścisłym nie jest jednak możliwy, albowiem to, co istotne dla światopoglądu jako takiego nie pochodzi i pochodzić nie może z nauki (nauk szczegółowych). Wiedza ta bowiem ani nie wskazuje sensu życia, ani nie mówi co jest dobre a co złe ani nie formułuje norm postępowania ani nie odpowiada na pytanie o istnienie Boga, życia po śmierci. Tak więc wyrażenie światopogląd naukowy jest wewnętrznie sprzeczne.

Nie znaczy to by w skład jakiegoś światopoglądu nie wchodziły twierdzenia z różnych nauk ale stanowią one niewielki i nieistotny jego fragment. Oczywiście istnieją zwolennicy i takiego światopoglądu, postawa ich ma jednakże charakter swoistej „wiary" w naukę i związany z nią postęp; jest postawą irracjonalną.

Warto nadmienić przy okazji, że propagatorami takiego światopoglądu byli w Polsce przez dziesięciolecia marksiści. Głosząc tezę o istnieniu sprzeczności miedzy nauką a religia, przeciwstawiali tzw. Światopogląd naukowy światopoglądowi religijnemu, chcąc zdyskredytować ten ostatni. Korzystali ze szczególnego szacunku jakim cieszyła się wśród ludzi nauka i uczeni. Stąd i komunizm (czy socjalizm) miał być nie byle jaki, ale właśnie naukowy. Słowo „naukowy" stanowiło wiec synonim tego, co rzetelne, sprawdzalne, wiarygodne, a zwłaszcza prawdziwe. W ten sposób ideolodzy marksistowscy chcieli uwiarygodnić swoje poglądy w oczach społeczeństwa. Inne poglądy określali zazwyczaj mianem nienaukowych burżuazyjnych.

Z kolei tzw. światopogląd religijny utworzony jest na bazie jakiejś i religii i z niej czerpie zasadnicze idee rozumienia świata. W jego centrum znajduje się uznanie Boga za ostateczny cel ludzkiego życia. Większość ludzi na świecie posiada właśnie taki światopogląd.