Wiele autorów usiłuje zbudować własne , mniej lub bardziej zadawalające definicje rodziny i jej określenia . Platon uważał rodzinę za " podstawową komórkę życia społecznego i główną instytucję wychowawczą . August Comte natomiast nazwał rodzinę pomostem między jednostką a społeczeństwem , wskazując w ten sposób na jej podstawową rolę w społeczeństwie''

Rodzina zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa i przekazuje dziedzictwo kulturowe następnym pokoleniom . Rodzinę określa się bardzo często jako grupę społeczną , stanowiącą duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób , skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki , oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną , tradycję rodzinną i społeczną . " Grupę rodzinną wyróżnia spośród innych grup współwystępowanie następujących cech : wspólne zamieszkanie członków , wspólne nazwisko , wspólna własność , ciągłość biologiczna oraz wspólna kultura duchowa "

Tradycyjnie rozumiana rodzina jest grupą złożoną z jednostek powiązanych przez wspól­nych przodków, małżeństwo lub adopcję. Specjalna doniosłość rodziny wynika z jej funkcji podstawowych, które spełnia wobec swoich członków i w ramach szerszego społeczeństwa. Uważa się, iż charakterystycznym dla społeczeństwa industrialnego mo­delem rodziny jest tzw. rodzina nuklearna, składająca się z rodziców i dzieci.

Charakteryzując rodzinę z perspektywy socjologicznej opisujemy jej funkcje, które są zadaniami członków rodziny wobec siebie oraz ich współdziałaniami w osiąganiu celów rodzinnych. Można wyróżnić 11 następujących funkcji rodziny podzielonych na 4 kategorie:

A. Funkcje biopsychiczne:

\.funkcjaprokreacyjna - rodzina utrzymuje ciągłość biologiczną,

2. funkcja seksualna - małżeństwo jest najbardziej akceptowaną społecznie formą
realizacji potrzeb seksualnych.

B. Funkcje ekonomiczne:

3. funkcja materialno-ekonomiczna, utożsamiana z aktywnością mającą na celu
   zabezpieczenie materialnych i bytowych potrzeb,

4. funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca, obejmuje zakres materialnego, fizycznego
   i psychicznego wsparcia w realizacji ról oraz w sytuacji choroby, bezradności oraz
   trudnych wydarzeń życiowych.

C. Funkcje społeczno - wyznaczające:

3. funkcja stratyfikacyjna, polega na nadawaniu pozycji, miejsca w strukturze społe­
   cznej dzieciom. Obecnie ta funkcja jest również analizowana w kontekście statusu
   zdrowotnego rodziny,

4. funkcja legalizacyjno-kontrolna, polega na sankcjonowaniu, „regulowaniu" zacho-

wań członków rodziny w zależności od obowiązujących norm prawnych, obycza­jowych i religijnych.

D. Funkcje społeczne i psychologiczne:

7. funkcja socjalizacyjno-wychowawcza, polega na kształtowaniu osobowości oraz
przygotowaniu dziecka do samodzielnego pełnienia ról społecznych. W obszarzetej funkcji kształtowane są zwyc/ajc zdrowotne. Decydujące znaczenie dla reali­zacji tej funkcji przypisywane jest rodzinnym celom i wartościom, wynikającym z. uczestnictwa rodziny w kulturze,

3. funkcja kulturalna, pozostaje w ścisłych relacjach z socjalizacyjną i polega na
   przekazywaniu dziedzictwa kulturowego. W obszarze zdrowia funkcja ta kształtuje
   wartości, wzory i przekonania zdrowotne,

4. funkcja religijna rod:in\ - realizowana przez rodziny wierzące - polega na
   współtworzeniu, wraz z funkcjami socjalizacyjną i kulturalną, rodzinnego systemu
   wartości i przekonań oraz elementów socjalizacyjnych ról społecznych członków
   rodziny.

3. funkcja rekreac\jno-towarz\ska rodziny ma sprzyjać integracji rodziny oraz
   wzbogacać doświadczenia społeczne, poprzez kontakty nieformalne - towarzyskie
   z innymi osobami. Jest ona pomocna w rozładowywaniu stresów rodzinnych
   i napięć wynikających z aktywności społecznych (zawodowych, szkolnych), wzo­
   ry tu realizowane determinowane są czynnikami strukturalno-stratyfikacyjnymi,

4. funkcja enwcj<malno-ekspres\'jna rodziny zaspokaja potrzeby miłości, akceptacji
   i intymnego współżycia ora?; potrzebę wyrażania osobowości. Brak realizacji tych
   funkcji wywołuje uczucie osamotnienia i sprzyja powstawaniu chorób.

Funkcje wypełniane przez rodzinę są również ważne dla innych grup społecznych i to tłumaczy dlaczego rodzina otoczona jest w każdym społeczeństwie uwagą i dlaczego tyle różnych instytucji usiłuje ingerować w przebieg jej życia wewnętrznego

Mechanizm rodzinnego kształtowania zachowań zdrowotnych

Model rodzinnego kształtowania zachowań zdrowotnych opiera sie o założenia teorii społeczno-poznawczych (Bandura 1977) i Skinnerowskich zasadach uczenia się.

Teorie społeczno - poznawcze (Social Cognitire Theory Bandury - SCT) są teoriami wszechstronnie opisującymi zachowania ludzi, obejmując relacje pomiędzy; zachowa­niem, poznawczymi i emocjonalnymi elementami rozwijanymi przez indywiduum (oso­bę) w środowisku społecznym i fizycznym.

Skinncr w swojej teorii uczenia się kładzie nacisk na znaczenie i oddziaływanie osób z otoczenia oraz na środowiskowe rezultaty zachowania.

Wspomniane tu teorie umożliwiają zrozumienie mechanizmów powstawania zacho­wań oraz określają granice kontroli ludzkich zachowań. Główne komponenty obu tych nurtów zaadaptowane do modelu rodzinnego kształtowania zachowań zdrowotnych pre­zentuje rys 7.

Model ten wprawdzie ogniskuje się na wewnętrznych mechanizmach oddziaływania rodziny ale jest oczywistością, iż na system rodzinny oddziałują różnorodne czynniki zewnętrzne: społeczność sąsiadów, rówieśnicy członków rodziny, społeczne środowisko pracy i szkoły, ekonomia, polityka rządu, media.

Skoncentrowanie się w tym modelu na mechanizmach wewnętrznych ma na celu przybliżenie natury oddziaływania rodziny. Interakcje wewnątrz grupy rodzinnej są bardzo intensywne i długotrwałe, dlatego wywierają ogromny wpływ na jakość życia i ludzi. Istniejące silne więzi emocjonalne i interakcje pomiędzy członkami rodziny kształ­tują rzeczywiście ludzkie życie. Członkowie rodziny spędzają wiele czasu razem, szcze­gólnie podczas wychowywania dzieci, dlatego ich typowe/charakterystyczne stosunki powinny utrzymać się przez dziesiątki lat, jeśli nie całe życie.

Współczesne zagrożenia zdrowia rodziny

BRodzina w Polsce przeżywaJkry_zy_s_. W ciągu ostatnich 80 lat środowisko rodzinne luległo wielu przemianom. Struktura i funkcje rodziny dawnej i obecnej bardzo się różnią pod wieloma względami. Dawna rodzina typu patriarchalnego, w której do­minującą rolę odgrywał ojciec, była rodziną trwałą, liczną, wielopokoleniową, o silnych więzach z dużym autorytetem ojca, zabezpieczającym byt materialny ro­dziny i troszczącym się o jej potrzeby duchowe, kulturalne, patriotyczne, religijne. Rolę wychowawczą spełniali oboje rodzice, matka była opiekunką i stróżem ogniska rodzinnego. Symbolem tej rodziny było wspólne mieszkanie, wspólne posiłki przy jednym stole, przy którym omawiało się wszystkie ważne sprawy dla rodziny. /

Współczesna rodzina jest z. reguły nietrwała, rozbiła,lub-zagrożonałezbicigm.1 Od 1960 r. statystyki notują znaczny wzrost rozwodów w Polsce. W 1986 r. zareje­strowano 238 tysięcy nowych związków małżeńskich i równocześnie w tym samym roku orzeczono 51 tysięcy rozwodów, a więc co piąte małżeństwo rozpadło się (Mały rocznik statystyczny 1990, s. 36).j Rodzina polska jest osłabiona z powodu słabych więzi między członkami rodziny. Oboje małżonkowie najczęściej pracują, nie mają czasu dla siebie, dla dzieci. Ojciec ma swój zakład pracy, matka ma swoje biuro lub środowisko zawodowe, którym jest bardziej zaabsorbowana niż domem. Rodzice często przenoszą na własną rodzinę problemy środowiska pracy, w formie monologów rzucają sobie wzajemnie rozkazy, pretensje, żale, żyją nie miłością lecz nerwami. Dziecko ma swoją szkołę i też swoje problemy - nie lubi zdenerwowa­nych, kłócących się rodziców, woli środowisko kolegów gdzie jest bardziej akcep­towane. Czasem jeszcze mniej lub bardziej zbuntowane, z pretensjami - między domem a szkołą, ale z żadnym z tych środowisk tak naprawdę nie czuje się związa­ne. Utracony autorytet rodzice usiłują wyegzekwować podporządkowaniem sobie dziecka. Poważnym zagrożeniem w wielu rodzinach jest relatywizm norm etycz­nych, bierna postawa do życia z tendencją do postaw autodestrukcyjnych (nikoty-nizm, alkoholizm, lekomania, samobójstwa). Godność osoby ludzkiej często redu­kowana jest do sfery popędowej i seksualnej. Wolna miłość, seks i rozwody propa­gowane w środkach masowego przekazu, godzą w trwałość małżeństwa i rodziny.y

Według sondażu MEN-u^najczęstszym zagrożeniem dla młodzieży w środowi­sku rodzinnym w ostatnich latach były: alkoholizm i prymitywizm w środowisku rodzinnym, upadek autorytetu rodziców, praca zawodowa matek, rozwody, brak dostatecznych świadczeń opiekuńczo-wychowawczych ze strony rodziny, co w konsekwencji powoduje zwiększenie liczby sierot społecznych.

Przywrócenie rodzinie właściwej struktury i funkcji wychowawczo-twórczych staje się podstawowym wymogidtn czasu i najlepszą psychoprofilaktyką w zapobie­ganiu patologiom społecznym. W krajach Europy i Ameryki temu celowi służą różnego rodzaju programy szkoleniowe, które uczą rodziców jak zapobiegać powstawaniu niewłaściwych postaw młodzieży i postaw antyzdrowotnych

Przykładem programów są:

"trening efektywnego rodzicielstwa" opracowany przez T. Gordona

"Program Edukacji Rodziców" H. Ginotta

"System Treningu Rodziców" Ten ostatni posiada szczególne znaczenie, gdyż jest przeznaczony dla młodzieży w okresie dorastania i dojrzewania.

Do rodziców jednak należy inicjowanie tego procesu oraz czuwanie nad jego przebiegiem. Do tego typu działań nie wystarczy intuicja rodziców, ale potrzebna jest wszechstronna wiedza i konsekwencja w działaniach podejmowanych wobec siebie w rodzinie. Wiedza jest zatem niekwestionowanym czynnikiem wzbogacają­cym działania rodziców w odpowiedzialność wobec różnych zachowań ich dzieci. Niezwykle ważne w zdobywaniu wiedzy w tym wypadku są źródła, skąd jest czer­pana i przez kogo przekazywana powyższa wiedza.

Z badań autorki wynika, że rodzice preferowali mało obiektywne źródła wiedzy o zdrowiu, były to różne czasopisma oraz mass media - niewielu rodziców szukało wiadomości w książkach i opracowaniach naukowych. Według rodziców profilakty­ką i edukacją zdrowotną powinni zajmować się psycholodzy i nauczyciele, a także pracownicy służby zdrowia (lekarze, pielęgniarki) i w mniejszym stopniu katecheci oraz sami rodzice. Istnieje zatem w rodzinach wyraźna tendencja oddalania od siebie odpowiedzialności za zdobywanie głębszej wiedzy i za działania zmierzające do kształtowania zachowań zdrowotnych.