M. BACHTIN: Estetyka groteski a estetyka klasycznego piękna

Termin groteska należy do określeń wieloznacznych. Sam termin pojawił się na przełomie VX i XVI wieku we Włoszech. Nazwa pochodzi od „grota” – podziemie, jaskinia, nazywano tak malarstwo ornamentacyjne odkryte podczas wykopalisk na ścianach Złotego Domu Nerona w Rzymie. Dzieje terminu groteska wykazują zadziwiającą zmienność treści i zakresu znaczeniowego w poszczególnych epokach.

Bachtin zaczyna od tego, że w utworach Rabelais'go dominuje materialno-cielesny pierwiastek życia: obrazy ciała, jedzenia, życia płciowego, które są niezwykle wyolbrzymione. Zarzucano mu "ordynarny fizjologizm". Bachtin natomiast tłumaczy, że ten materialno-cielesny pierwiastek był przez Rebelais' go pojmowany inaczej niż współcześnie. Nie miał on egoistycznego, jednostkowego wymiaru. Inni twierdzili, że te odrodzeniowe tendencje wywodzą się ze sprzeciwu na średniowieczny ascetyzm. Tymczasem Bachtin twierdzi, że „obrazy pierwiastka materialno-cielesnego to dziedzictwo ludowej kultury śmiechu", czyli ze szczególnej koncepcji istnienia, którą umownie nazywa realizmem groteskowym

W realizmie groteskowym owy pierwiastek materialno-cielesny staje się na wskroś pozytywny, przeciwstawia się on wszelkiej abstrakcyjnej idealności. Ciało i życie cielesne posiadają tutaj charakter kosmiczny, a zarazem powszechny, publiczny. Nosicielem tego pierwiastka nie jest odrębny, biologiczny osobnik, lecz lud, który nieprzerwanie rośnie i odnawia się. Dlatego cielesność jest tu tak majestatyczna i niezmierzona. To, co kosmiczne, społeczne i cielesne tworzy wesołą całość.

Wiodącą cechą realizmu groteskowego jest przeniesienie tego, co wysokie, duchowe, idealne na plan ziemi i ciała. Np. w "Uczcie" Cypriana z Biblii, Ewangelii i innych księgach świętych są wydobyte wszystkie materialno-cielesne, niskie i przyziemne szczegóły.

Ludowy śmiech, który organizuje wszystkie formy realizmu groteskowego, od wieków związany był z dołem materialno-cielesnym. Śmiech degraduje i materializuje.

Znaczenie topograficzne dołu i góry:

a) w aspekcie kosmicznym góra to niebo, dół to ziemia, ziemia to pierwiastek pochłaniający (mogiła, brzuch) a zarazem pierwiastek rodzący (brzuch jako łono macierzyste)

b) w aspekcie dosłownie cielesnym : góra to twarz, dół – narządy płciowe, brzuch, zad.

A więc degradacja to włącznie w sferę życia dolnej części ciała, a w następstwie i takich aktów jak poczęcie, poród. Ma ona nie tylko właściwości niszczycielskie, ale i pozytywne -odrodzicielskie. Nie jest to strącanie w niebyt, ale w dół płodzący.

.

W odrodzeniu pierwiastek materialno-cielesny otrzymuje poniekąd nowe, zawężone znaczenie, w pewnym stopniu słabnie jego uniwersalizm i świąteczność.

Złożoność renesansowego realizmu polega właśnie na tym, że krzyżują się w nim 2 typy obrazowej koncepcji świata: a) ta należąca do ludowej kultury śmiechu (powszechność) b) z tej kultury zaczyna się wyodrębniać pierwiastek materialno-cielesny jako jednostkowy byt, niemal całkowicie pozbawiony wskrzeszającej mocy.

OBRAZ GROTESKOWY A KANON KLASYCZNY

Bachtin za typowy przykład obrazu groteskowego podaje przechowywane w Ermitażu posążki

uśmiechniętych, brzemiennych staruch. Przedstawiają one groteskowy obraz śmierci rodzącej, w którym nic się jeszcze nie dopełniło (ani rozkład ciała, ani uformowanie noworodka).

Obraz groteskowy przedstawia zjawisko w trakcie zmiany, w stanie nieukończonej jeszcze metamorfozy. Związek z czasem jest jego nieodzowną cechą. W tzw. Archaiku groteskowym czas jest dany jako zwyczajna równoczesność dwóch faz rozwoju: początkowej i końcowej, to pojęcie czasu życia naturalnego i biologicznego. Później poczucie czasu pogłębia się i dorasta do odczuwania czasu historycznego.

W twórczości Rabelais`go obrazy groteskowe nadal są potworne, pokraczne szkaradne. Przenikające je nowe odczucie historii, zmienia się ich sens, ale zachowuje ich treść tradycyjną (brzemienność, rozpad ciała).

Ciało groteskowe nie jest wyodrębnione z reszty świata, jest niezamknięte. Nie jest skończonym, gotowym istnieniem ono samo siebie przerasta. Podkreślone są w nim elementy, poprzez które świat wchodzi albo jest wydalany oraz wszelkie wypukłości. Obrazuje cały świat materialno-cielesny z wszystkimi jego elementami i żywiołami. Dąży do przedstawienia go jako absolutnego dołu, jako pierwiastka, który pochłania i rodzi. ­

Tylko taką koncepcję ciała znała widowiskowa kultura średniowiecza. W powieści Rabelais'go znalazła ona swój najpełniejszy i najdoskonalszy wyraz. ­

To właśnie ta koncepcja ciała organizuje obrazy ciała w ogromnej ilości legend

(np. o wielkoludach) i utworów literackich. Koncepcja ta leży także u podstaw przekleństw, klątw i zaklęć. We współczesnych, nieprzyzwoitych przekleństwach zachowały się jedynie martwe przeżytki tej koncepcji. Takie wiązanki jak "idź do..." odsyłają zwymyślaną osobę na absolutny, topograficzny dół, w cielesną mogiłę, lecz już nie po to, by ją przez unicestwienie odrodzić. Współcześnie takie powiedzenie zachowało jedynie swój negatywny wydźwięk. Natomiast w epoce Rabelais'go te przeklęcia zachowały jeszcze swój dodatni, wskrzesicielki biegun.

Groteskowa koncepcja ciała pozostaje w wyraźnej opozycji do kanonu klasycznego antyku. W tym drugim akcent pada na całkowicie już uformowana, oddzieloną od świata, samowystarczalną indywidualność. Nie przedstawia się tutaj różnych uwypukleń oraz gotowości do poczęcia. są to wiodące tendencje kanonów sztuki nowożytnej. Bachtin stwierdza, że ten kanon jest dla nas bliższy i bardziej zrozumiały, ALE nie można mierzyć kanonu groteskowego jako odchylenia od norm nowożytnych.

"Kanon realizmu groteskowego trzeba mierzyć jego własną miarą"

Określając oba te kanony Bachtin używa tych najjaskrawszych przykładów, ALE trzeba pamiętać, że kanony te nieustannie się rozwijały, tworząc rozmaite odmiany. Ponadto oba kanony oddziaływały na siebie, przenikały się wzajemnie.

REALIZM GROTESKOWY A WIELKA LITERATURA REALISTYCZNA

Bachtin wszystkie te właściwości, które odróżniają groteskę średniowieczną i renesansową- od romantycznej i modernistycznej określa mianem realistycznych.

Obrazowość groteski renesansowej (która wypływa z ludowej kultury śmiechu) z pewnością wpłynęła na realistyczną literaturę następnych wieków. ALE w procesie przyswajania zaszły istotne zmiany ( "otrzymujemy groteskę roztrzaskaną"):

- w procesie wyrodnienia realizmu groteskowego odpada biegun dodatni, czyli drugie, młode ogniwo stawania się,

-pozostaje trup, tożsama tylko ze sobą starość

- nowa wizja postaci, np. w realizmie groteskowym (tym średniowiecznym i renesansowym) były postacie kupców, adwokatów itp. Ale nie stanowiły "obrazu całego życia", tylko jego część, pewien etap. Natomiast w czasach nowożytnych stały się odrębną całością. (rodzi się, umiera, i koniec) "Rzecz w tym, że nowa koncepcja realizmu wytycza granice między wszystkimi rzeczami i ciałami"

KONCEPCJA MYŚLENIA ARTYSTYCZNEGO

Bachtin mówi, że Dostojewski kontynuując "linię dialogową" stworzył powieść polifoniczną. Następnie stwierdza, że pojawienie się powieści polifonicznej nie ogranicza dalszego rozwoju powieści homofonicznej, gdyż żaden nowy gatunek nie unieważnia już istniejących. LECZ na tle powieści Dostojewskiego wiele form homofonicznych nabrało "naiwnego, uproszczonego wyglądu."

Polifoniczność Dostojewskiego Bachtin nazywa "szczególnym polifonicznym myśleniem artystycznym", które sięga poza granice gatunku To myślenie wykrywa pewne obszary w człowieku (myśląca świadomość ludzka i dialogowa sfera jej bytowania) Bachtin krytykuje tych, którzy z powieści Dostojewskiego chcą wykryć np. określoną ideę dzieła. Tymczasem niedopełnienia i dialogowe nierozstrzygnięcia są najgłębszą istotą jego twórczości.