ROMANTYZM

1. Preromantyzm

2. "Cierpienia młodego Wertera" Wolfganga Goethego

3. Twórczość Adama Mickiewicza

0. "Oda do młodości"

1. "Ballady i romanse"

2. "Dziady część II"

3. "Dziady część III"

4. "Dziady część IV"

5. "Sonety krymskie"

6. "Konrad Wallenrod"

7. "Pan Tadeusz"

8. Liryki

4. "Giaur" George'a Byrona

5. Konflikt klasyków z romantykami

6. Twórczość Juliusz Słowackiego

0. "Kordian"

1. "Beniowski"

2. Liryki

7. "Nie-boska komedia" Zygmunta Krasińskiego

8. Poezja Cypriana Kamila Norwida

Preromantyzm.

Periodyzacja. Początek jest trudny do określenia. Tendencje można dostrzec już w oświeceniu. Za początek przyjmuje się datę 1789 r., a koniec 1848 (Wiosna Ludów). Rewolucja we Francji 1789 r. objęła sprawy społeczne, religijne, gospodarcze, polityczne. Burzyła w znacznej mierze oświeceniowy obraz świata. Podważała racjonalność ludzkiego działania, rozum ludzki, negowała teorię o pochodzeniu władzy od Boga, dezintegrowała, burzyła bariery stanowe. Czynnikiem decydującym o miejscu człowieka w społeczeństwie były pieniądze, a nie pochodzenie. Godziła reformami w tradycyjny katolicyzm. Faktyczne tendencje romantyczne pojawiają się w połowie XVIII w. Za preromantyzm uważa się ogół tendencji w europejskiej literaturze i sztuce w II połowie XVIII w. będących przejawem odmiennych od klasycyzmu zadań i istoty sztuki. Cechy preromatyzmu:

0. odrzucenie reguł konwencji literackich,

1. poszukiwanie źródeł twórczości w natchnieniu,

2. zainteresowanie emocjonalną stroną ludzkiej natury i ludowością,

3. poszukiwanie inspiracji artystycznych w tradycji rodzimej.

W ramach preromantyzmu angielskiego (ojczyzna preromantyzmu) wyróżniamy trzy tendencje artystyczne:

0. osjanizm - zjawisko literackie, polegające na nawiązywaniu do pieśni Osjana, bądź stosowaniu stylizacji osjanicznej. W latach 1760-73 James Macpherson publikował pieśni Osjana. Dzieło to zafascynowało ówczesnych pisarzy. Owego Osjana okrzyknięto Homerem Północy. Miał on być legendarnym bardem szkockim. Faktycznie był Irlandczykiem, żył w III w. n. e., a jego pieśni były falsyfikatem literackim (w rzeczywistości napisał je sam Macpherson). W pieśniach odnajdywano czarodziejską, ponurą, pełną grozy mitologię Północy. Ukazywały one życie ludów - proste, nieskomplikowane. Budziły zainteresowanie tradycją ludową, średniowieczem, grozą - krajobraz osjaniczny to wrzosowiska, mgły, wichry, burze,

1. gotycyzm - zjawisko literackie, wywodzące się z odmiany powieści angielskiej II połowy XVIII w. zwanej powieścią gotycką. Termin pochodzi z powieści Horacego Walpole'a "Zamek Otranto". Charakterystyczne cechy - poszukiwanie cudowności, fascynacja średniowieczem, psychopatologią, obłędem, fantastycznymi zjawiskami, grozą, korzystanie z inspiracji szekspirowskich. W powieściach gotyckich ukształtował się styl frenetyczny (frenezja - zapał, szał). Jedną z najpopularniejszych powieści gotyckich był "Mnich" Mateusza Grzegorza Lewisa, innym wybitnym twórcą był Walter Scott,

2. poezję grobów - zjawisko literackie, którego nazwa pochodzi od dzieła Younga "Noce". Scenerią są cmentarze, noce księżycowe, a treścią melancholijne rozważania, bóle duszy, żale, cierpienia, śmierć.

W. Goethe "Cierpienia młodego Wertera"

Goethe był wybitnym pisarzem - "Cierpienia..." to jego młodzieńczy utwór mający charakter autobiograficzny - jest obrazem młodzieńczej miłości autora do Charlotty Buff. Biografizm jest cechą charakterystyczną literatury romantycznej. Ówczesny krytyk literacki, pani de Stäel określiła "Cierpienia..." książką wyborną. Sformułowała tezę, że jest to "sztuka bez reguł". Autor przełamał powieściowe konwencje literackie wypracowane przez literaturę oświeceniową. Akcja nie zajmuje jednego miejsca, prezentuje stan ludzkiej duszy, umysłu, charakterystykę człowieka, motywację działania. Jest to przykład powieści epistolarnej - listowej. Ciekawym zabiegiem artystycznym jest uczynienie bohatera narratorem powieści.

Werter, wspominając swoje dzieciństwo, mówi, że cechuje go bardzo rozbudowana marzycielskość i wrażliwość. Jego osobowość ukształtowała literatura, wspomina jaką rolę w jego życiu odegrały pieśni Osjana. Literatura preromantyczna trafiając na podatny grunt wyobraźni wykształciła w Werterze głęboką niechęć do podziałów społecznych. Poglądy religijne bohatera są trudne do sprecyzowania, gdyż jego system religijny nie jest zbyt przejrzysty. Poszukuje on sensu istnienia i nie może go odnaleźć - sensem istnienia dla Wertera staje się miłość. Doświadcza głębokiego niepokoju - los człowieka jest zdeterminowany przez naturę, czego by nie uczynił, to i tak doświadczy tragizmu, bólu. Całokształt doznań niepokoju, bólu to Weltschmerz. Na samobójstwo Wertera składają się następujące czynniki :

0. zawód miłosny,

1. tragiczne rozumienie natury,

2. zawód towarzyski, doznanie porażki towarzyskiej - traktowany był jako salonowy odmieniec.

Bohater werterowski - jednostka doświadczająca bólu istnienia, skłonna do melancholii, poszukująca piękna prawdy, poezji. Zazwyczaj nieszczęśliwie zakochana i na tle tej miłości popełniająca samobójstwo.

Adam Mickiewicz "Oda do młodości"

"Oda do młodości" to młodzieńczy utwór Adama Mickiewicza. Napisany został w Kownie w 1820 roku. Wówczas to Adam Mickiewicz studiował, dużo się uczył, działał w organizacjach młodzieży wileńskiej. Wirtualnym odbiorcą dzieła miała być młodzież z Towarzystwa Filaretów i Związku Filomatów. W "Odzie..." poeta próbował przedstawić program działania Filaretów. Koledzy jednak nie zrozumieli utworu prezentującego poglądy romantyczne. Faktycznie jednak zawiera on cechy literatury romantycznej i klasycznej. Typowo klasycystyczny jest gatunek - oda, poza tym klasyczny jest pod względem budowy tropów stylistycznych, istotnymi elementami metafizycznymi są postacie mitologiczne. Co jest w takim razie romantyczne ? Ideologie :

0. aktywizm - należy go rozumieć jako wezwanie do zachowania w życiu aktywnej, twórczej postawy,

1. rewolucjonizm - wezwanie do radykalnej przebudowy relacji społecznych,

2. irracjonalizm - świata nie da się poznać na drodze rozumowej, a intuicji, uczucia,

3. spirytualizm - świat składa się z dwóch czynników - materii i ducha, gdzie duch jest znacznie istotniejszy,

4. maksymalizm i heroizm etyczny - wezwanie do stawiania jednostce maksymalnie wysokich wymagań etycznych przy założeniu gotowości do ich heroicznego wypełnienia,

5. emocjonalizm - kult uczuciowości

6. apoteoza młodości - jedynym twórczym okresem w życiu człowieka jest młodość,

7. pochwała idei wolności - miała w Polsce szczególne znaczenie - romantycy głosili o konieczności walki o niepodległość. W Europie rozumiano to szerzej - wolność w zakresie sztuki poprzez przełamywanie norm i konwencji, wolności obyczajowej, moralnej.

George Byron "Giaur"

Twórczość Byrona odegrała istotną rolę w kształtowaniu się oblicza europejskiego romantyzmu. Utwór jest powieścią poetycką - to gatunek charakterystyczny dla romantyzmu. Napisana jest wierszem i jej charakterystyczną cechą jest to, iż łączy w sobie elementy różnych rodzajów literackich - liryki, epiki czy dramatu.. W powieści takiej nad fabułą dominuje postawa bohatera. A zatem nie wydarzenia są najistotniejsze, lecz kształt osobowości bohatera, jego refleksje o życiu, sensie egzystencji.

Główną treścią życia Giaura jest miłość - tragiczna i uwieńczona tragicznymi konsekwencjami. Pokochał nałożnicę Hassana, który domniemując zdradę wrzucił ją w worku do wody. Giaur wstąpił do klasztoru. Tam jednak nie nastąpiło jego nawrócenie, znalazł ciszę i spokój potrzebne do rozważań nad głębią swojego cierpienia. Wstąpienie do klasztoru to wyraz buntu metafizycznego skierowanego przeciwko Bogu, konsekwencjom Jego działania, własnej egzystencji. Nie akceptuje norm etycznych, przeciwstawia się prawdom świata. Giaur snujący się po korytarzach klasztoru jest przyrównany do diabła. Charakteru religijnego nie ma także przedśmiertna rozmowa z mnichem - bohater nie żałuje żadnego ze swoich występków, chce tylko swą historię przekazać innemu człowiekowi. Nie spowiada się Bogu, bo jedynie człowiek może go zrozumieć.

Bohater bajroniczny reprezentuje nurt romantyzmu zbuntowanego - ten bohater jest kimś, kogo życie koncentruje wokół egzystencjalnego buntu. Jego głównymi składnikami są normy społeczne, etyczne, moralne świata, jest poszukiwaniem przygody i ekspresją własnego "ja".

Autor przedstawia Grecję w szerokim, rozbudowanym kontekście historycznym. Przypomina o dawnej świetności Greków, o wydarzeniu, które symbolizuje tą świetność - obronie Termopili. Obraz dawnej Grecji zestawia z jej współczesnością. Pokazuje jakiej degradacji duchowej ulega naród żyjący w niewoli - ona deprawuje, odbiera poczucie człowieczej godności. W takich okolicznościach walka o wolność staje się świętą, ponadpokoleniową powinnością. Byron wzywał Greków aby pamiętali o swojej tradycji i zrzucili jarzmo tureckiej niewoli.

W drugiej połowie czerwca 1822 roku ukazał się w Wilnie pierwszy tomik poezji Adama Mickiewicza. Główny trzon stanowił cykl wierszy pt. "Ballady i romanse". Są one owocem pracy Mickiewicza z lat 1819 - 1821. Rok 1821 przyjmuje się z symboliczną datę romantyzmu.

Ballada to gatunek literacki obejmujący pieśni o charakterze epicko - lirycznym. Pierwotnie była to epicka pieśń ludowa o rodowodzie celtyckim rozwijająca się od XII w., szczególnie zaś od XII do XVI w literaturze angielskiej i szkockiej. Podstawą kompozycji jest konfrontacja zaintrygowanego narratora - obserwatora zagadkową dla niego akcją, opartą zazwyczaj na motywach fantastyki ludowej.

Adam Mickiewicz "Świteź"

Autor opowiada historię Świtezia. Typowy motyw romantyczny (prawda w głębi, osnuta tajemnicą). Prosi on Boga o odebranie życia, gdyż samobójstwo jest grzechem. Każda przemoc, agresja są surowo karane, gdyż są poważnym wykroczeniem przeciw prawom tego świata. Potępienie pustej ciekawości. Przeświadczenie, że każda dzieło powinno być tworzone z Bożym błogosławieństwem.

Adam Mickiewicz "Świtezianka"

Historia o nie dotrzymaniu miłosnej przysięgi. Dziewczyna i Świtezianka to ta sama postać. Ujarzmienie chimeryczności potęgi sił natury, przestroga przed zdradą.

Adam Mickiewicz "Lilije"

Historia kobiety, która zabiła męża, motyw ukarania niewiernych żon. Doskonałe zobrazowanie stanu psychicznego zbrodniarki. Walka między poczuciem winy, potrzebą ekspiacji, a lękiem przed karą. Winowajczyni dostaje możliwość nawrócenia. Bratobójcza walka o rękę bratowej. Nie ma zbrodni bez kary.

Kreacja natury w "Balladach i romansach"

Natura pojmowana jest jako byt podmiotowy, uduchowiony. Wyraża się to w przeświadczeniu o jej zdolności od działania, odczuwania. Staje się swoistym narzędziem w wymierzaniu sprawiedliwości. Autor odkrywa także groźne i mroczne oblicze natury. Bywa ona przewrotna, okrutna, chimeryczna. Jest jednym z bohaterów utworów romantycznych.

Ponieważ jest traktowana jako byt, poeta posługuje się literackimi technikami antropomorfizacji (ukazywanie czegoś na kształt i podobieństwo człowieka), personifikacji (uosobienia) oraz ożywienia.

Ludowość w "Balladach i romansach"

Fascynacja romantyków ludowością wynika z akceptacji oświeceniowej opozycji cywilizacja - natura. Bliski jest im pogląd, że cywilizacja niszczy wrażliwość i zdolność odbierania świata. Lud zachował zdolność poznawania tajemnic natury, miejsce na odczuwanie dziwności świata. Odczuwa grozę, rozumie duchowość, rozpoznaje dobro. Dlatego też poeta przyjmuje ludowe kategorie moralne, widzenie świata, poczucie sensu istnienia. Ludowość i regionalizm w balladach Adama Mickiewicza są wszechobecne. Przejawiają się w :

0. języku gminnym,

1. bohaterach ludowych,

2. motywach pieśni gminnych,

3. ludowych kategoriach myślenia o świecie, naturze,

4. elementach stylizacji językowej (elementy przyśpiewki ludowej).

Romantyczny charakter "Ballad i romansów" :

0. ludowość,

1. kreacja natury,

2. prezentowanie teorii poznania,

3. obecność fantastyki, grozy, nawiązaniach szekspirowskich.

Konflikt klasyków z romantykami.

Kazimierz Brodziński "O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej"

Kazimierz Brodziński (1791 - 1835) był poetą sentymentalnym. Przestawia nowe tendencje w sztuce literackiej na tle refleksji o sztuce klasycznej. Autor ukazuje rysujące się na początku XIX w. dwie odmienne tendencje w literaturze narodowej. Pierwsza z nich jest zwana jest klasycznością - jej istota polega na naśladowaniu doskonałych wzorów estetycznych. Natomiast sztuka tworzona przez młodych nie polega na naśladowaniu, lecz natchnieniu. Łamią oni wszelkie reguły estetyczne, tworzą sztukę oryginalną, dla niektórych dziwaczną.

Brodziński tłumaczy na czym polega istota romantyzmu - jest on nasycony elementami emocjonalnymi, szuka inspiracji w wiekach dawnych, zafascynowany jest pięknem natury. Aby go zrozumieć nie trzeba mieć wiedzy, jak w wypadku klasyczności, lecz rozwiniętą uczuciowość. Autor doceniał wartość klasycyzmu, cenił także określone elementy nowej sztuki. Pragnął by literatura polska była oryginalna na tle obcej poprzez integrację wzorów klasycznych z romantycznymi w duchu sentymentalnym.

Jan Śniadecki "O pismach klasycznych i romantycznych"

Rozprawa Brodzińskiego szalenie zdenerwowała Jana Śniadeckiego. On romantyzmu nie akceptował, gdyż sztuka ta łamała doskonałe normy literatury klasycznej, szukała inspiracji w średniowieczu, w wiekach dawnych, ciemnych, schodziła do feudalizmu i łamała oświeceniowe zasady demokracji. Autor krytykował surowo irracjonalizm romantyczny oraz ludowość. Traktował je jako dziwaczne zauroczenie ciemnością, zabobonami. Zarzucał romantykom, że ich kultura jest kulturą zdrady narodowej i zdrady ducha narodowego. Wierzył, że dla podniesienia narodowości polskiej potrzebne są oświeceniowe nauka i praca, a romantyzm te wartości łamał.

Maurycy Mochnacki "Niektóre uwagi nad poezją romantyczną"

Autor krytykuje Śniedeckiego za schematyzm intelektualny. Prawdziwa sztuka powinna być zawsze swobodną ekspresją ducha - dopiero wtedy osiągnie ona swoją metafizyczną głębię.

Maurycy Mochnacki "O literaturze polskiej w wieku XIX"

Mochnacki interpretuje rozwój literatury romantycznej jako erupcję ducha, odkrycie narodowej tradycji, piękna kultury ludowej, znaczenia wyobraźni.

Maurycy Mochnacki "Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831"

W świetle rozwoju ruchu konspiracyjnego i wybuchu powstania narodowego okazuje się, że spór romantyków i klasyków miał charakter kryptopolityczny. Faktycznie spierali się o to, czy naród ma podjąć walkę narodowowyzwoleńczą czy nie. Klasycy walkę zbrojną odrzucali, romantycy widzieli w niej drogę do odzyskania niepodległości.

Adam Mickiewicz "Dziady część II"

"Dziady wileńsko - kowieńskie" to piękny, wzruszający utwór. Powstały w latach 1820 - 1823. Opublikowane zostały w drugim tomie poezji Adama Mickiewicza, który ukazał się w Wilnie w 1823 roku. Koncepcja i osnowa dramatu ma charakter obrzędowy - dziady to obrzęd na pamiątkę zmarłych, odprawiany na obszarach Białorusi, Litwy i Ukrainy cztery razy do roku. Pierwotnie miał charakter pogański, później połączył się z religią chrześcijańską. Osnową teologiczną utworu jest przekonanie o istnieniu wspólnoty żywych i umarłych oraz chrześcijańska idea wstawiennictwa. Jest to arcypolski i głęboko zakorzeniony w tradycji utwór. Motto zaczerpnięte jest z dramatu Szekspira, deklaracja romantycznego irracjonalizmu.

W kaplicy pojawiają się duchy zmarłych. Józio i Rózia - Adam Mickiewicz podzielił grzechy na słabe, średnie i ciężkie - dzieci te ponoszą konsekwencje grzechu słabego. Przebywają w przedsionku niebieskim. Nie mogą wejść do raju, ponieważ nie zaznały cierpienia.

Widmo złego Pana - ponosi konsekwencje grzechu ciężkiego. Był okrutny dla poddanych, teraz jest szarpany przez ptactwo - dusze tych, którzy zmarli przez niego bez spowiedzi. Nie doświadczy miłosierdzia.

Zosia popełniła grzech pośredni. Nie zaznała ludzkości istnienia - drwiła z kochanka. Za nieobdarzenie nikogo miłością zawieszona jest pomiędzy niebem z ziemią.

Duch kochanka - nie słucha zaklęć Guślarza, jest duchem powrotnikiem. Otwiera nawiązanie do części IV.

Miłość romantyczna w świetle interpretacji IV części "Dziadów" Adama Mickiewicza

Kompozycja : zachowana zasada trzech jedności, akcja trwa trzy godziny odmierzane przez gasnące świece w noc zaduszek. Mamy godziny miłości, rozpaczy i przestrogi. Akcja dzieje się na plebanii, gdzie pojawia się pustelnik, Gustaw, dawny uczeń księdza. Opowiada o swym cierpieniu - jego ukochana poślubiła innego, bogatszego. Monologi bohatera mają kształt silnie liryczny. Dialogi z księdzem mają charakter sporu, ksiądz skłonny jest uznać bohatera za szaleńca. Kulminacyjnym momentem akcji jest przebicie się Gustawa sztyletem, wygłaszając obronę dziadów. Ksiądz jest obrońcą światopoglądu oświeceniowego, Gustaw romantycznego. Gustaw przypomina Wertera. Jest wrażliwy, inteligentny. Jego osobowość kształtuje lektura. Całe jego życie nacechowane jest cierpieniem z poczucia braku sensu istnienia. Sens ten odnajduje w końcu w miłości. Ten stan rzeczy wyzwala swoiste motywy miłosne : gniew i zemstę. Bohater stwierdza, iż jego samobójstwo będzie karą dla kobiety. Zabija się z żalu i żądzy zemsty na kochance (ma ja gryźć sumienie). Miłość widziana jest jako powinowactwo duchowe kochanków. Jeszcze przed narodzeniem są sobie przeznaczeni. Miłość Gustawa ma charakter erotyczny. Kocha kobietę jako realizację swych dążeń życiowych. Jego samobójstwo można uznać za wyraz samobójstwa duchowego.

Adam Mickiewicz "Sonety krymskie"

Sonet - kunsztowna forma stroficzna składająca się z 14 wersów ułożonych w dwie zwrotki 4 wersowe i 2 zwrotki 3 wersowe (tercyny). Wyróżniamy dwa rodzaje sonetów - włoski zakończony tercyną o układzie rymów aba i sonet francuski zakończony dystychem o rymach aa. "Sonety krymskie" to arcydzieło polskiej literatury, przetłumaczono je na 21 języków. Stanowią cykl 18 utworów napisanych w latach 1825-1826 pod wpływem krymskiej wycieczki latem i jesienią 1825 roku. Wydane w Moskwie w 1826 roku wraz z sonetami odeskimi. "Sonety odeskie" to cykl utworów miłosnych, w których autor bawi się tradycyjnym tematem literackim. Miłość potraktowana jest jako postać gry salonowej. Ten cykl utworów zamyka sonet 22 pt. "Eskuza" - słowo to pochodzi z języka francuskiego i oznacza usprawiedliwianie się. Autor stara się usprawiedliwić, że w swej twórczości sięgał po tematy błahe, nieheroiczne. Zamyka utwór sentencją "Taki wieszcz jaki słuchacz".

"Stepy akermańskie"

Pierwsza zwrotka jest rozbudowaną metaforą porównawczą - autor podróż przez stepy porównuje do żeglugi. Podmiotem literackim jest podróżny. Zwrotka ta przedstawia piękno stepu. W drugiej odnajdujemy monolog udramatyzowany - kołysanie traw stepowych budzi u podróżującego obawę, nostalgię. Przedmiot owego niepokoju poznajemy w dwóch kolejnych zwrotkach. Skrzypienie na stepie kojarzy się mu z żurawiami studniowymi - podmiot liryczny wspomina ojczyste strony. Próbuje usłyszeć głos ze swego kraju ojczystego, lecz starania te są daremne - "Jedźmy, nikt nie woła".

Sonet piąty

Podmiotem literackim jest tu nowy typ bohatera pod postacią Pielgrzyma. Poddany on jest działaniu natury, jej żywiołów. Przytłacza ona Pielgrzyma swym ogromem, potęgą i pięknem. Jest on postacią romantyczną, nęcą go nie tylko objawy wielkości i piękna natury, lecz także jej tajemniczość. Sonet ten jest ujęty w formie dialogu pomiędzy Mirzą i Pielgrzymem, co jest nowością w stosunku do tradycji sonetowej.

"Burza"

Opis żywiołu morskiego. W pierwszej zwrotce autor opisuje za pomocą krótkich wypowiedzi oraz wyliczeń czynności dramatyczną walkę marynarzy z żywiołem. Opis nacechowany jest grozą i dramatyzmem. W drugiej zwrotce spienione fale morskie porównuje do geniusza śmierci atakującego fortecę. Trzecia i czwarta zwrotka to przedstawienie reakcji ludzkich w sytuacji ostatecznego zagrożenia życia - lęk, modlitwa, rozpacz. Na tym tle wyróżnia się jeden podróżny - zachowuje całkowitą obojętność, to życie jest mu obojętne. Zdesperowanym człowiekiem jest zapewne Pielgrzym.

"Widok gór ze stepów Kozłowa"

Autor zastosował ciekawą konstrukcję świata przedstawionego - ukazany jest przez dwa podmioty liryczne - Pielgrzyma i Mirzę. Obaj spoglądają na Czatyrdach. Autor obrazuje różne reakcje człowieka w obliczu piękna góry. Na tle mentalności Europejczyka ukazuje mentalność człowieka wschodu. Pielgrzym spogląda na górę ze zdumieniem, lękiem. Mirza natomiast patrzy na nią jak zdobywca. Zamykająca utwór "Aa!" to zdumienie Pielgrzyma odwagą Mirzy.

"Ruiny zamku w Bałakławie"

Autor opisał ruiny zamku w Bałakławie. Zbudowany on został przez Greków, a zburzony przez pogan. Ruiny zamku to świadectwo przemijalności ludzkiej historii, kultury i cywilizacji. Na tym tle wiekuistym świadkiem ludzkiej historii jest natura - nieprzemijająca, trwały znak wielkości Boga.

"Pielgrzym"

Pielgrzym wyraża swój zachwyt wobec wielkości i piękna przyrody krymskiej Nie wyzwala go to jednak z tęsknoty za ojczyzną. Nad uroki krymskiej przyrody przekłada lasy i trzęsawiska Litwy - wszystko to drogie mu i bliskie.

Tradycyjną tematyką sonetów jest poezja miłosna. Mickiewicz natomiast ukazał w nich panoramę krainy. W cyklu 18 utworów zastosował kompozycję nawiązującą do poematu podróżniczego. Podmiot liryczny - poeta, ukazuje bogactwo świata orientalnego poprzez indywidualne spojrzenie na świat Pielgrzyma - turysty oraz człowieka wschodu. W niektórych sonetach podmiot liryczny jest ukryty w strukturze utworu, w innych jest nim Pielgrzym, mający wyraźne rysy autorskie, w jeszcze innych jest nim Mirza. Istotnym motywem jest motyw pielgrzymki - archetypem literackim takiej wędrówki jest wędrówka do Ziemi Obiecanej. Romantyczny bohater wędruje do ojczyzny. W sonetach ukazał poeta rozdarcie wewnętrzne Pielgrzyma między zachwytem nad Krymem a tęsknotą za ojczyzną.

Orientalizm w sonetach.

Romantyków europejskich fascynowało wszystko co egzotyczne. Orientalizm w sonetach przejawia się w tematyce - autor opisuje krainę egzotyczną, wprowadza wschodnie słownictwo, ukazuje elementy wschodniej religijności i kultury. Stara się także przedstawić mentalność człowieka wschodu, konstruuje niektóre tropy stylistyczne na wzór stylu orientalnego.

Adam Mickiewicz "Konrad Wallenrod"

"Macie bowiem wiedzieć, że dwa są sposoby walczenia. Trzeba być lisem i lwem"

Nicolo di Bernardo dei Macchiavelli

Żył w latach 1469 - 1527, napisał "Książe". Jest to zbiór refleksji na temat sposobów prowadzenia polityki. Uważał, że miarą polityki jest jej skuteczność - "Cel uświęca środki".

Za pomocą tego motta autor zilustrował sytuację moralną głównego bohatera, a także zawarł aluzję do polskich spiskowców z terenu Królestwa Kongresowego. "Konrad Wallenrod" jest powieścią poetycką - romantyczny wariant poematu epickiego, który łączy w wierszowanej narracji elementy epickie z lirycznymi. Czasem rezygnuje z opowiadania na rzecz dramatycznego kształtowania świata. Stąd podmiotowa postawa bohatera lub narratora dominuje nad fabułą.

Akcja toczy się w XIV w. Alf Walter był Litwinem. Został porwany i wychowany przez mistrza krzyżackiego Winrycha von Kniprode. Pewien litewski wajdelota budzi w nim miłość do ojczyzny. Przechodzi na stronę litewską, żeni się z córką Kiejstuta, Aldoną. Wstępuje na drogę zdrady. Został giermkiem Konrada Wallenroda. Po jego śmierci podszył się pod niego i został Wielkim Mistrzem krzyżackim. Sprowokował wojnę z Litwą i celowo prowadził ją niedbale. Tajny trybunał zdemaskował jego zdradę. Konrad popełnił samobójstwo. Powody :

0. świadomość tragizmu własnego losu,

1. wyrzeczenie się własnego życia i zbawienia, bo zdrajca nie może istnieć i nie może być zbawiony.

Halban nie popełnia samobójstwa, pozostaje by opisać czyny bohatera. Halban to szatan nasycający duszę Wallenroda ideą szatańską. Tragizm wyraża się w :

0. konflikcie pomiędzy miłością do ojczyzny a etyką rycerską,

1. determinacji historycznej,

Rola poety.

Ma wyraźny rodowód biblijny. W kulturze żydowskiej wykształca się życie narodowe, które pozwala im zachować własną tożsamość narodową. Poeta powinien być wieszczem, prorokiem który mocą ducha i słowem przewodzi ludowi. Ma zastąpić zniewolonej społeczności przywódców politycznych. Poezję narodową nazywa poeta "wieścią gminną" i "arką przymierza". Arka przymierza stoi na straży "pamiątek kościoła" - kościół to świątynia, tradycja, a także wspólnota, istota więzi zbiorowej. Kultura językowa trwalsza jest od kultury materialnej. Poezja powinna budzić poczucie wspólnoty narodowej.

Wymowa "Konrada Wallenroda"

Autor za pomocą historii przedstawia swoją współczesność. Romantycy odczytali dzieło jako wezwanie do walki narodowowyzwoleńczej. Idea zawarta w "Konradzie Wallenrodzie" zmaterializowała się w powstaniu listopadowym. Nieco później zaczęto dostrzegać problem tragizmu. Jego źródłem jest próba połączenia materializmu z chrystianizmem dokonująca się w życiu bohatera. Jest to przedstawienie sytuacji duchowej młodych żołnierzy Królestwa.

Adam Mickiewicz "Dziady część III"

Dziady drezdeńskie zostały napisane wiosną 1832 roku pod wrażeniem klęski powstania listopadowego. Dotyka dylematów narodowego sumienia. Osnową były wydarzenia historyczne. Mickiewicz nie uczestniczył w powstaniu, więc nie pisał o nim bezpośrednio. Autor ukazał proces filomacki 1823-4. Poeta wyolbrzymia zakres tych wydarzeń i uogólnia ich sens. Cierpienie młodzieży wileńskiej ma się stać obrazem i symbolem cierpienia całego narodu. Próba rozważenia istoty historycznego przeznaczenia Polaków. Dramat Mickiewicza dotyka najgłębszych tajemnic narodowego losu. Cechy dramatu romantycznego:

0. oryginalny romantyczny gatunek literacki,

1. powstaje w twórczości po upadku powstania,

2. literacka przestrzeń dyskusji o losie narodu, sensie jego cierpienia, przeznaczenia,

3. odrzucenie antycznej tradycji literackiej,

4. brak zasady decorum i trzech jedności,

5. brak formalnego podziału dramatu antycznego,

6. inspiracja misterium i Szekspirem,

7. autentyzm,

8. historyzm,

9. charakter historiozoficzny,

10. biografizm,

11. synkretyzm rodzajowy i gatunkowy,

12. dwuplanowość akcji - plan ziemski i nadprzyrodzony.

Kompozycja dramatu romantycznego.

1. Kontrast.

0. postaci (ksiądz Piotr - Konrad, Szatan - Ewa),

1. scen (widzenie Ewy - sen Senatora),

2. barwy (czerni i bieli),

3. planu scen zbiorowych (towarzystwo stolikowe i stojące przy drzwiach),

2. Luźna, fragmentaryczna i otwarta.

3. Obrzędowość, ludowość.

4. Indywidualizacja języka postaci.

5. Mieszanie wzniosłości z groteską.

Interpretacja prologu.

Każdy element struktury dramatu jest nośnikiem głównej treści utworu. Struktura czasowa ma charakter obrzędowy, od cierpienia i śmierci do zmartwychwstania. Miejsce akcji prologu i sceny pierwszej - klasztor Bazylianów zamieniony na więzienie stanowe - desakralizacja miejsca świętego. Cierpienie ma charakter mistyczny.

Wymowa prologu.

Walka o duszę więźnia. Jej wynik określi całe życie bohatera. Aniołowie wyprosili aby bohater trafił do więzienia. Ma tam doznać oczyszczenia duchowego, pokuty. Kreśli na ścianie :

Bogu najlepszemu Najwyższemu

Gustaw zmarł 1823, 1 listopada

Tu narodził się Konrad 1823, 1 listopada

Słowa są symbolem jego przemiany duchowej. Umiera romantyczny kochanek, rodzi się romantyczny bojownik sprawy narodowej. Duch komentuje sytuację bohatera - osiąga on ogromną siłę duchową w czasie tej przemiany. Nie wiadomo czy będzie źródłem dobra czy zła.

Bohaterowie sceny pierwszej.

Jakub Jagiełło - filareta, później nauczyciel gimnazjum w Słupsku.

Adolf Januszkiewicz - student uniwersytetu wileńskiego, nie należy do żadnego związku. Uwolniony ze śledztwa, bierze udział w powstaniu, zesłany na Sybir.

Żegota - Ignacy Domeyko - filomata, nie skazany. Po powstaniu emigrował do Francji.

Konrad.

Ksiądz Lwowicz - pijar, filareta, wychodzi na wolność.

Interpretacja sceny więziennej.

Cechuje ją szczególny autentyzm - autor przedstawia autentyczne postacie młodzieży wileńskiej. Akcja dzieje się w Wigilię. Strażnik pozwolił więźniom spotkać się w celi Konrada. Z początku rozmawiają o swojej sytuacji, o prześladowaniach, o tym, że są torturowani i głodzeni. Tomasz Zan uważa, że spowodowane to jest tym, że Nowosilcow utracił w oczach cara łaskę, a teraz chce ją odzyskać. Centralnym obrazem martyrologii młodzieży jest opowiadanie Jana Sobolewskiego. Był świadkiem wyprowadzania więźniów do kibitek - wozów więziennych. Autor podkreśla męczeństwo więźniów, niewinność ich ofiary, wskazuje na heroiczną postawę Janczewskiego. Ze szczególną ekspresją opisuje postać Wasilewskiego, którego musiano zanieść do kibitki - przypomina w opisie Chrystusa zdjętego z krzyża. Fragment zawiera istotne refleksje autora dotyczące cierpienia - jest ono źródłem rozwoju ludzkiego ducha. Obraz męczeństwa łączy poeta paralelnie z obrazem odprawianej w kościele mszy - jest to sugestia, że dokonujące się wydarzenia stanowią cząstkę tego aktu, który podczas mszy dokonuje się w kościele - aktu ofiary Pańskiej. Z tym obrazem powiązana jest kwestia Tomasza Zana, który postanowił przejąć wszystkie winy na siebie by uratować część współtowarzyszy. Żegota by podtrzymać wszystkich na duchu opowiada bajkę Goreckiego - wyraża ona przekonanie o nieuniknionym triumfie dobra nad złem. Odpowiada na to Jankowski pieśnią bluźnierczą, w której oskarża Jezusa i Maryję o brak współczucia dla cierpiących (przyszły zdrajca i funkcjonariusz policji carskiej). Konrad nie pozwala bluźnić imieniu Maryi. Po krótkiej kwestii mówiącej o przygodach żołnierskich rozpoczyna się swoista zmiana nastroju - poczucie ofiary ustępuje żądzy zemsty. Pieśń Feliksa mówi o zabiciu cara. Pieśń Konrada jest pogańska z motywem wampiryzującym - poezja romantyczna przemienia młodych ludzi w bezwzględnych mścicieli sprawy narodowej. W motywach wampiryzujących odnajdywała artykulację dwoistość kondycji i losu narodowego Polaków, którzy łączą w sobie sielskość z rycerskością, ale muszą zdobyć się wskutek historycznych wypadków na bezwzględną, przekraczającą normy etyczne, walkę o dobro ojczyzny. Scenę I zamyka tzw. "Mała Improwizacja". W niej to Konrad przedstawia siebie jako genialnego poetę - proroka, który wielkością swego umysłu przenika losy świata. Manifestuje poczucie własnej dumy i wielkości. "Małą Improwizację" zamyka obraz kruka, który plącze myśli Konrada - ów kruk to znak diabła.

Prometeizm to idea poświęcenia się dla dobra ludzkości. Cechy prometejskie romantycy przypisywali Chrystusowi, Adamowi, Judaszowi - przyczynił się do ofiary Chrystusa, za zgodą Bożą swoją zdradą przyczynił się do odkupiającej ofiary Chrystusa. Motywy prometejskie wyraża wiersz "Prometeusz". Był on dla Goethego żywym wcieleniem buntu wobec Boga(ów). Buntu, któremu Goethe przypisuje okrucieństwo względem żywego stworzenia. Motywy prometejskie były bardzo popularne w literaturze europejskiej. Z biegiem czasu stały się świadectwem nowej sytuacji europejskiego myśliciela. Przełom XVIII i XIX w. to czas tworzenia się nowej grupy społecznej - intelektualistów, społecznych myślicieli, filozofów, artystów. W figurze Prometeusza odnajdywali obraz własnej kondycji egzystencjalnej i społecznej. Mieli zastąpić tę rolę jaką pełnił w kulturze europejskiej kapłan. Pragnęli stać się nauczycielami, przewodnikami ludzkości, faktycznymi odkrywcami tego co dobre i złe. W swych dziełach wyrażali bunt i negację wobec boskich praw świata, porządku społecznego, często ponosili za to swoistą formę odpowiedzialności - negację i odrzucenie.

Do tej kwestii ustosunkowuje się Mickiewicz w drugiej scenie III części "Dziadów". W I części "Wielkiej Improwizacji" Konrad opisuje się jako genialnego, obdarzonego nadprzyrodzoną mocą poetę. Widzimy samotnego więźnia z szalonym obliczem, w głębi zaś pojawiają się postacie metafizyczne prowadzące walkę o duszę bohatera. Autor dotyka kwestii bariery międzyludzkiego porozumienia zawartej w istocie języka. Konrad odkrywa, że język nie zawsze prowadzi do porozumienia. Manifestuje poczucie własnej dumy poetyckiej. Jedynym godnym jego słuchaczem może być sam Bóg - poezja daje poczucie nieśmiertelności, poetycki akt stwórczy przyrównuje Konrad do boskiego aktu stworzenia. Poeta wyznaje w monologu, że doznaje chwili uniesienia co daje mu moc do rozmowy ze Stwórcą. Konrad wspomina dzieje swojej nieszczęśliwej miłości, przyrównuje ją do boskiej miłości do ludzi. Miłość, którą żywił Konrad do kobiety zmieniła się - stała się miłością do narodu. W imieniu narodu chce poeta rozmawiać z Bogiem. Żąda od niego władzy nad ludźmi. Gdyby ją miał stworzyłby świat szczęśliwszy. Władza Konrada nad ludźmi miałaby charakter tyrański - poeta odkrywa, że prometejskie nauki myślicieli XIX w. są zaczynem okrutnej tyranii. Konrad oskarża Boga, że nie jest miłością, lecz rozumem. Porozumienia z Nim należy szukać na drodze rozumu, a nie uczucia. Konrad przeżywa bardzo charakterystyczny dylemat religijny - nie może pogodzić wizji Boga z tym, co widzi w świecie - okrucieństwem, przemocą, niesprawiedliwością. Próbuje utożsamić się z własną ojczyzną. Występuje w jej imieniu wobec Boga pytając, czemu skazał ją na los hiobowy. Milczenie Boga budzi w nim gniew coraz większy - oskarża Go o tyranię. W świetle następnej sceny okazuje się, że Konrad motywowany jest diabłem.

Scena III jest sceną egzorcyzmów. W jej toku dowiadujemy się jak wypędza się złego ducha. W celi znajduje się omdlały więzień, na jego przeciw staje sługa boży - ksiądz Piotr, który podejmuje walkę o jego duszę z Szatanem. Walczy modlitwą, osobistą ofiarą - bierze na siebie winy Konrada. Wywiązuje się rozmowa pomiędzy księdzem a diabłem. Diabeł mówi kim jest - przedstawia się jako Wolter. W ten sposób autor mówi, że grzech pychy jest grzechem rozumu. Zakończenie sceny przedstawia sąd boży nad Konradem - winy zostają mu odpuszczone, gdyż szanował imię Matki Bożej, a jego grzech wypływał z miłości do narodu.

Scena IV jest pierwszą sceną mistyczną utworu. Dzieje się w domu wiejskim pod Lwowem. Jej mistyka polega na duchowym, intelektualnym zjednoczeniu ze Stwórcą. To zjednoczenie można osiągnąć dzięki rozważaniom o tym, że za życia jest się na granicy światów. Dzięki praktyce mistycznej doznaje się szczęścia - obcuje się z Bogiem już za życia. Mickiewicz sięgnął do św. Jana od krzyża i św. Teresy. Widzimy Ewę modlącą się za więźniów litewskich, a przede wszystkim Konrada. Dzięki jej modlitwie wstawienniczej ksiądz Piotr pokona złego ducha. Ewa w widzeniu obcuje z Matką bożą i Dzieciątkiem. Występują tu dwa motywy symboliczne - lilia - symbol niewinności, czystości, dziewictwa oraz róża - symbol modlitwy. Scena ukazuje niewinność, czystość, piękno duszy człowieka prawego, radość obcowania z Bogiem oraz drogi prowadzące do tego obcowania - modlitwę.

Scenę V otwiera krótka modlitwa księdza Piotra - wyznaje on pokorę i marność. Otrzymuje ten dar, którego doświadczenie nie było dane pysznemu, dumnemu Konradowi. Bóg objawia księdzu Piotrowi tajemnice historii. W pierwszej części przedstawiony jest los narodu polskiego, w drugiej obraz męki pańskiej - historia narodu zostaje ukazana w kategoriach męki krzyżowej Chrystusa. Tłum Żydów szydzących z Jezusa to narody Europy, Rosja - Judasz, zaborcy - oprawcy. Chrystus był przybity w trzech miejscach - trzech jest zaborców. Najokrutniejszemu zaborcy - Moskalom, Bóg wybaczy winy. W trzeciej części przedstawiona jest wizja zmartwychwstania narodu, postać tajemniczego wyzwoliciela o imieniu czterdzieści i cztery. Jest to symboliczny zapis imienia Adam, namiestnikiem, który zbuduje na ziemi własny Kościół, miałby być sam Mickiewicz w sensie artykułowania idei wolności. Tym, kto naprawdę wyzwoli naród polski będzie ten kto zjednoczy różne nurty narodowe istniejące na polskiej ziemi. Pogląd wyrażony przez Adama Mickiewicza określa się mianem mesjanizmu. Powiedział on ,że niewinna ofiara narodowa przyniesie narodom Europy wolność. Pragnął nauczyć postrzegać historię narodu w kategoriach ewangelicznych - cierpienie i klęska mają sens i godność. Chciał by Polacy przeżywali historię w duchu religijnej wolności. Udało się Mickiewiczowi stworzyć doskonały wzór zachowań ludowych, dzięki którym naród w trudnych chwilach mógł zachować tożsamość.

Scena VI jest drugą sceną mistyczną - rozładowuje atmosferę. Mickiewicz daje odpocząć czytelnikom. Scena ma charakter groteskowy - pokazane jest obcowanie człowieka z diabłem - Senator za życia dostał się we władanie sił piekielnych.

Scena VII jest charakterystyką społeczeństwa polskiego, a dokładnie środowiska kongresowego. W czasie gdy cierpią polscy patrioci, kongresowcy bawią się i hulają. Autor dzieli towarzystwo na stolikowe - urzędnicy carscy, generałowie, damy. Prowadzą oni błahe rozmowy w języku francuskim - mówią, że gdy wyjechał Senator, bez niego nie odbędzie się żaden wspaniały bal. Drugą grupę stanowi młodzież i dwóch starych Polaków, pamiętających jeszcze czasy wolności. Stoją przy drzwiach i rozmawiają o prześladowaniach na Litwie. Stary Litwin opowiada historię Cichowskiego, więzionego przez Rosjan i doprowadzonego do obłędu. Eksponuje jego niewinność i cierpienie jakiego doświadczył. Opowieść staje się zaczynem rozmowy o literaturze. Niektórzy mają stanowisko neoklasycystyczne, sądzą, że literatura nie powinna mówić o wydarzeniach współczesnych - aby je oceniać trzeba zachować odpowiedni odstęp czasowy. Literat IV, prawdopodobnie Brodziński, uważa, że opisywanie okrucieństwa kłóci się z łagodnością słowiańską Polaków. Scenę zamyka kwestia Wysockiego. Mówi on, że elita narodu jest plugawa, prawdziwe wartości narodu ukryte są w ludziach prostych. Rzeczywistą głębią narodu jest jego lud.

Scena VII to rozbudowana charakterystyka Nowosilcowa, rosyjskiej władzy na terenach polskich i struktury rosyjskiego społeczeństwa. Senatora otaczają polscy zausznicy. Domaga się on od nich, by przykręcili śruby i prowadzili ostrzej śledztwo by dało zauważalne efekty. Na audiencję dostaje się matka Rollison - jest wdową, kobitą niewidomą. Dowiedziała się, że jej syn jest torturowany i prosi o litość dla niego. Senator szydzi z niej i choć obiecuje interwencję, wydaje rozkaz aresztowania jej. Ojczym Słowackiego podpowiada jak pozbyć się Rollisona - wystarczy otworzyć okno celi, a ten, opętany, sam wyskoczy. Przesłuchiwany jest ksiądz Piotr, to on powiedział matce o Rollisonie, zapowiada oprawcom rychłą karę bożą. Znudzone damy wyprowadzają Senatora na bal. W I części słyszymy menuet z Don Juana, w II arię Komandora (Don Juan uwiódł bliską Komandorowi osobę, a jego zabił w pojedynku. Zjadł kolację na jego grobie - Komandor powstał z grobu i udusił go). Ciekawe jest środowisko ludzi na balu u Senatora - polskie damy, polska szlachta, rosyjscy rewolucjoniści, urzędnicy. Scena ma charakter groteskowy - autor szydzi z rosyjskiej struktury społecznej. W Rosji utrzymywano dozgonne tytuły decydujące o pozycji społecznej. Tany urzędników przerywa pani Rollison - oskarża Senatora o zabicie syna. Ksiądz Piotr informuje niewiastę, że jej syn żyje, jest tylko ciężko ranny. Zebrani dowiadują się, że piorun spalił Doktora wraz ze wszystkimi srebrnikami. Ksiądz przytacza dwie przypowieści - Bóg często odkłada karę, by ta później była sroższa (teologia wg A. M.). Scenę zamyka rozmowa księdza Piotra z Konradem - wywożą go na zesłanie. Zawarta jest tu sugestia, że na zesłaniu Konrad uzyska wielkość duchową.

Scena IX zamyka III część "Dziadów". Autor nawiązuje do II i IV części - trup Doktora chce uwolnić się od palących srebrników, a Bajkow cierpi od rozpusty. Scenę zamyka widzenie - Guślarz ukazuje, że symbolami cierpień Konrada są plamy krwi na czole i piersi.

Ustęp - romantyczny poemat podróżniczy. Krainę przedstawia autor w wierszu "Droga do Rosji" - pejzaż rosyjski to dzika, pustynna kraina. Porównuje Rosję do białej, niezapisanej kartki, na której nie wiadomo kto postawi znaki - Bóg czy diabeł. Mieszkańcy Rosji jawią się autorowi jako ludzie czerstwi, prymitywni, są jak larwy, z których może się wyłonić zarówno motyl jak i ćma. Mickiewicz ukazuje Rosję jako naród nieukształtowany, pogrążony w tyranii. Przemierzając wielkie obszary tego państwa, zauważa autor, że organizacją rzeczywistości rosyjskiej rządzi imperialny militaryzm. "Przedmieście stolicy" i "Petersburg" są poświęcone stolicy imperium. Petersburg to symbol istoty carskiej tyranii. Wyrósł on dzięki krwi niewolników, morderstwom, podbojom. Zbudowany został na bagnach i piaskach - ta budowa pochłonęła tysiące istnień ludzkich. Stolica pozbawiona jest własnego stylu, naśladuje style architektoniczne zachodniej Europy. "Pomnik Piotra Wielkiego" oddaje istotę rosyjskiej imperialności - postać ta przyrównana zostaje do pomnika Marka Aureliusza, władcy łagodnie postępującego z ludem. We fragmencie końcowym autor stawia pytanie profetyczne - co się stanie z Rosją, jeśli jej duchowość spotka się z ideami stworzonymi w filozofii zachodniej ? Co się stanie z kaskadą tyraństwa ? "Przegląd wojska" - cechą tyranów jest zamiłowanie do militarnych parad i popisywanie się nimi przed zachodnimi ambasadorami. W ich czasie giną żołnierze, oficerowie - stratowani, zamarznięci. Autor charakteryzuje istotę polityki rosyjskiej względem państw Europy Zachodniej - Rosja kokietuje je pozorami demokracji. W zakończeniu autor charakteryzuje istotę rosyjskiej duchowości - opisuje historię chłopa, który zamarzł pilnując szuby swojego pana. Istotą rosyjskiej duchowości jest więc heroizm niewoli - heroiczna wytrwałość w byciu niewolnikiem.

"Oleszkiewicz" - postać tajemniczego pielgrzyma, proroka. Zapowiada karę bożą, która dotknie nowy Babilon, miasto Szatana - Petersburg (powódź z 1824 r.). Ustęp ma puentę natury metafizycznej - Rosja, pełna tyranii jest siedzibą Szatana.

"Do przyjaciół Moskali" - autor pragnie złagodzić krytykę jakiej poddał Rosjan. Przedmiotem krytyki nie miał być naród rosyjski, lecz jego niewola. Składa hołd rosyjskim rewolucjonistom, mówi jednak i o tych, którzy pełnią służbę w państwie tyranii. Ostrzega Rosjan przed akceptacją niewoli, gdyż pozbawi ich ona godności narodowej i ludzkiej.

Geneza "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza

Pierwsze księgi powstały w Paryżu w latach 1832 - 1834 w atmosferze nadziei na odzyskanie niepodległości - liczono na Wojnę Narodów. Początkowo zamiarem poety nie było pisanie eposu, ale wraz ze zmianą sytuacji politycznej, zmieniły się również zamiary poety. "Pan Tadeusz" powstawał także w żałobie po upadku powstania listopadowego, co autor przedstawił w epilogu. Poeta odkrył, że tylko w krainie lat dziecinnych Polak może uzyskać trochę szczęścia. Mickiewiczowi nie podobał się świat Zachodu, traktował tą kulturę jako zmaterializowaną, niszczącą więzi międzyludzkie. Czuł się tam wyalienowany, zagubiony. "Pan Tadeusz" wyrasta z tęsknoty za ojczyzną, czasami młodości. Mickiewicz w epilogu wyraził pogląd, że Rzeczpospolita powinna się odrodzić w dawnych, piastowskich granicach, świadomy był także, że jego dzieło będzie elementem kultury narodowej. "Pan Tadeusz" jest epopeją gdyż :

0. ukazuje dzieje zbiorowości szlacheckiej, jej reprezentatywnych przedstawicieli w szczególnym momencie historycznym,

1. odchodzą w przeszłość dawne, sarmackie obyczaje,

2. ukazuje rzeczywistość w ostatnim momencie jej istnienia,

3. rolę bogów antycznych zastępuje przyroda,

4. występuje trzecioosobowy narrator wszechwiedzący, mający rysy autorskie, spoglądający na przedstawiany świat z dystansem humorysty,

5. zawiera liczne apostrofy,

6. zawiera inwokację o charakterze maryjnym,

7. zawiera elementy stylu charakterystyczne dla eposu - porównania homeryckie, peryfrazy, szeregi epitetów, heksametr wyrażony jest 13 - zgłoskowcem.

Kreacja bohatera.

Jacek Soplica w 1792 r. zabił Stolnika Horeszkę. Magnaci polscy założyli Konfederację Targowicką - najazd Moskali na obrońców konstytucji. Horeszko był patriotą, obrońcą konstytucji, człowiekiem godnym, walczącym o dobro ojczyzny. Moskale najeżdżają na zamek Stolnika, Jacek zabija go z rosyjskiego karabinu. Rząd Targowicki przejmuje dobra Horeszków i nadaje je Soplicom. Jacek został okrzyknięty zdrajcą, choć Horeszko przed śmiercią wybacza mu winę, kreśląc znak krzyża - zemsta Gerwazego nie ma powodów moralnych, jest aktem nieposłuszeństwa wobec swego pana. Jacek ucieka do Rzymu - staje się symbolem Polaków walczących o wolność ojczyzny. Związuje się z Legionami Dąbrowskiego, spłaca swe winy w bitwach pod Hochenlinden i Jeną. W 1807 obecny przy oblężeniu Gdańska, w 1808 uczestniczy w ataku na Samosierrę. Następnie wstępuje do zakonu bernardynów, przyjmuje imię Robak i zostaje kwestarzem - emisariuszem napoleońskim działającym na terenach zaborów. W 1811 powraca do Soplicowa by przygotować powstanie. Nie udało mu się postawić swej rodziny na jego czele, by tym samym mogli zmyć hańbę ze swego nazwiska. Umiera jesienią 1811 osłaniając przed kulą Horeszkę, odznaczony pośmiertnie Legią Honorową.

Przemiana Soplicy to symboliczny kierunek przemian, który musi się dokonać w świecie szlacheckim, aby Polska mogła odzyskać niepodległość. Nie ma takiej słabości, której nie da się przezwyciężyć siłą ducha.

Adama Mickiewicza inspirowały kreacje europejskich bohaterów literackich. Literatura romantyczna wykreowała bardzo swoisty typ bohatera - jest to jednostka nieprzeciętna, poszukująca sensu istnienia, piękna świata. We wczesnej młodości u wieszcza widzimy bohatera werterowskiego - Gustawa oraz bajronicznego - Wallenroda. Obaj są indywidualistami, obaj nie akceptują praw świata. Gustaw to bohater nieszczęśliwej miłości, Konrad - ofiarnej zdrady. Istotę ewolucji dobrze ukazuje scena prologu III części "Dziadów" - Gustaw przemienia się w Konrada, bojownika o wolność. Mickiewicz nie tworzy wrażliwego poety, lecz kogoś, kto przezwyciężył własny egoizm. Będąc indywidualistą wykraczającym poza przeciętność staje się bohater mickiewiczowski jednostką w pełni świadomą swej ofiary - bohaterem prometejskim. Drugim rodzajem bohatera mickiewiczowskiego jest prorok, w którym duszę romantyczną zastępuje pokora - ksiądz Piotr.

W "Panu Tadeuszu" dokonuje się negacja postaw bohatera romantycznego. Po przemianie moralnej jest on bohaterem pokory rezygnującym z indywidualizmu. Kreacja bohatera mickiewiczowskiego to powolne odchodzenie od wartości romantycznych.

Szlachta w "Panu Tadeuszu"

W zbiorowości szlacheckiej można wyodrębnić kilka grup. Tradycjonalistami, obrońcami dawnych ideałów szlacheckich są Sędzia i Podkomorzy. Dom Sędziego to tradycyjny, szlachecki, polski dom. Sędzia jest dobrym gospodarzem, prekursorem kapitalizmu - ludzie znajdują tam opiekę i zarobek, jest ludzki dla chłopów. Drugą taką postacią jest Podkomorzy - w 1812 roku został przez szlachtę obrany marszałkiem konfederackim powiatu nowogrodzkiego. Drugie miejsce w poemacie zajmują drobnoszlacheccy oryginałowie - Gerwazy Rębajło - biedny szlachcic służący u Horeszków. Brał udział w konfederacji barskiej, jest mściwy, okrutny, nie respektował aktu miłosierdzia swego pana, morduje kogo i gdzie się da. Wojski (Hreczecha) - szlachcic, całkiem bogaty, przyjaciel i daleki krewny Sędziego. Był mistrzem polowania, znakomitym kucharzem. Rejent Bolesta - urzędnik sądowy, Asesor - służy każdemu kto lepiej zapłaci, wstąpi do policji powiatowej, to on sprowadził Moskali. Woźny Protazy Brzechalski - pracował przy trybunale w Grodnie, później poszedł na chleb do Sopliców. Trzecią grupą jest szlachta dobrzyńska - zaściankowa - prowadzi żywot chłopski. Przybyła na Litwę z ziemi dobrzyńskiej uchodząc przed Krzyżakami. Patriarchą rodu jest Maciej - dojrzały patriota, obywatel, świadek historii - brał udział w konfederacji barskiej, w wojnie 1792 r., powstaniu kościuszkowskim. On wyraża refleksje polityczne poety. Bartek Prusak - przedsiębiorczy kupiec, Maciej Chrziciel, Bartek Brzytewka - dzielni żołnierze, obrońcy ojczyzny, ludzie prości. Na marginesie Mickiewicz wspomina o szlachcie tubylczej.

Nowe wartości wprowadza Tadeusz - uwłaszczenie chłopów oraz żołnierze napoleońscy - postacie autentyczne - generałowie Dąbrowski, Kniaziewicz, Małachowski, Grabowski.

Ocena świata szlacheckiego.

Gdyby obraz był realistyczny mógłby wydać się ponury - ludzie uwikłani w konflikty, pogrążeni w prywacie, mściwi, niekiedy okrutni. Ale Mickiewicz spogląda na ten świat z humorystycznym dystansem - wady ulegają minimalizacji, a zalety wyeksponowaniu - siła więzi zbiorowej, waleczność, zdolność do poświęcenia, miłowanie ojczyzny, poszanowanie tradycji.

Motywy napoleońskie.

Mickiewicz ukazał przemarsz wojsk napoleońskich przez ziemie polskie. Ówcześni Polacy wiązali z Napoleonem nadzieje na odzyskanie niepodległości. Poeta charakteryzuje rok 1812 jako rok nadziei na odzyskanie niepodległości. Przemarsz wojsk był jutrzenką nadziei. Jednak poeta włożył w usta Maćka krytykę Napoleona - armia napoleońska zachowuje się jak okupanci - rabuje, gwałci, morduje. Stanowisko pisarza w tej kwestii nie jest jasne - uwielbienie w księdze 11, krytyka w 12.

Świat przyrody w "Panu Tadeuszu"

3/4 utworu zajmują opisy przyrody. Jest ona bohaterem dzieła. Ukazana została zgodnie z duchem filozofii romantycznej jako byt uduchowiony. W rozmowie Hrabiego z Tadeuszem w księdze IV autor ukazując bogactwo przyrody polskiej wyraża refleksję, że krajobraz właściwy dla danej krainy jest materialnym obrazem ducha jej mieszkańców. Przyroda jest świadkiem historii danego narodu oraz jego kultury. Petryfikuje w sobie najistotniejsze elementy tradycji danego narodu.

Liryki Adama Mickiewicza.

"Do M..."

Podmiotem lirycznym jest kochanek posiadający wiele cech autorskich. W I zwrotce w monologu udramatyzowanym, mającym cechy dialogu widzimy obraz dramatu rozstania kochanków. Dalsza część wiersza to monolog adresowany - adresatem jest Maryla Wereszczakówna. Podmiot liryczny odmalowuje okoliczności wspólnych spotkań i przeżyć. Rozdzieleni zostali w świecie materialnym, ale nie w świecie ducha, gdyż ich miłość jest zbyt głęboka. To przekonanie bierze się z romantycznej koncepcji miłości - powinowactwa duchowego kochanków.

"Do***. Na Alpach w Splügen"

Poeta marzy by dzielić Alpy z Marylą. Wyznaje, że po siedmiu latach, wciąż tęskni za ukochaną. Łączy ich powinowactwo duchowe. Jest wygnańcem, który szuka w swym życiu przystani, domu i ojczyzny. Kojarzy mu się to z pierwszą, wzniosłą, czystą miłością. Twierdzi, że kochanka prowadzi teraz żywot dość niski.

"Do matki Polki"

Wiersz jest uniwersalnym obrazem narodowej historii - ponadczasowy los polskiej rodziny zdeterminowany przez tragiczne wydarzenia dziejów. Obraz narodowy jest paralelnie powiązany z obrazem religijnym. Poeta zwraca się do każdej polskiej matki z pełną bólu i goryczy przestrogą by przygotowała syna na męczeństwo i śmierć, które go upodlą, gdyż pozbawione będą atrybutów rycerskich. Autor porównuje sytuację matki Polki do cierpiącej Matki Bożej, Polaka do Chrystusa. W świętej rodzinie powinna matka Polka szukać ukojenia, pociechy i siły duchowej. Wiersz napisany przed powstaniem listopadowym ma wartości profetyczne - zapowiada jego upadek.

"Reduta Ordona"

Jest to utwór narracyjny, dominują w nim elementy epickie nad lirycznymi. Jest to relacja narratora (adiutanta) - opisuje obrazowo walkę z przeważającymi siłami wroga, ukazuje jej dramatyzm. Wiersz jest hołdem dla żołnierza polskiego, potępia despotyzm i tyranię Rosji, eksponuje polskie umiłowanie wolności i poświęcenie.

"Rozmowa wieczorna"

Utwór składa się z trzech części. I ma kształt modlitwy, dwie pozostałe komentarza do tejże modlitwy. Ma ona kształt nieomal intymnej, serdecznej rozmowy. Jest szczególnym doznaniem, które kształtuje duszę człowieka, jego rozum, etykę. Poeta odrywa swoistą paradoksalność modlitwy - jest ona przecież ofiarą, ukorzeniem się. Tymczasem autor mówi, że w modlitwie człowiek od Boga otrzymuje dary, to Bóg służy człowiekowi, a nie odwrotnie. Każda dobra myśl skierowana do Boga zostaje zwrócona w postaci darów łaski. Paradoksalna jest też postawa Boga - On, Król, Pan, Władca świata ma charakter nieomal poddańczy :

"Tyś król, o cuda i Tyś mój poddany"

Miłość stworzenia wobec Stwórcy może wyrazić się poprzez współuczestnictwo w cierpieniu Boga. II część wiersza odkrywa inny aspekt modlitwy - słuchający jej Bóg jest przyjacielem, jego naturą jest miłosierdzie. W przeciwieństwie do człowieka jest cierpliwy i łagodny, wysłucha każdych ludzkich zwierzeń. III część utworu odnosi się do samego poety, który mówi, iż spokój jest tylko pozorny - gdzieś w głębi przeżywa dramat, cierpi, a jedynym powiernikiem jest Bóg.

"Mędrcy"

Osnową utworu są motywy pasyjne. Autor wyraża refleksje o istocie zjawisk kultury europejskiej. Uczeni w Piśmie zostają zastąpieni mędrcami i filozofami. Uczeni są jak gdyby oprawcami Chrystusa. Starożytni Żydzi ukrzyżowali Jezusa w wymiarze incydentalnym, mędrcy swoją nauką zadają mu śmierć w wymiarze historyczno - kulturowym. Znajdujemy odwołanie do ewangelicznej sugestii wyrażonej w słowach Jezusa, iż najgłębsze prawdy wiary pojmowane są tylko dla ludzi najprostszych. Bóg jeśli umiera to jedynie w umysłach uczonych. Prawda rozpoznana bez światła łaski bożej jest tylko fałszem.

"Rozum i wiara"

Wiersz dotyczy podobnego zagadnienia. Wyraża pogląd, iż prawda jest darem. By go otrzymać niezbędna jest pokora. Inteligencja zaciemnia obraz świata. Poeta charakteryzuje zmagania ludzi ze światem. Próby zrozumienia istoty ludzkiej egzystencji traktuje jako wyraz pychy. Jedyną odpowiedzią na zagadkę egzystencji jest świadomość istnienia Boga. Nawiązuje do sentencji Pascala "Bóg jest dotykalny dla serca, nie dla rozumu, rozum jest ślepy. Darem prawdziwego widzenia wzbogaca człowieka wiara".

Liryki lozańskie Adama Mickiewicza.

"Snuć miłość"

Brak tu ekspresji uczuć czy świadectwa uniesień emocjonalnych. Autor odszedł od liryki inwokacyjnej i bezpośredniej. Wypowiedź ma charakter religijno - filozoficzny, zawiera środki ekspresji pośredniej, symbol, sugestię. Poeta pisze o miłości jako władzy duszy, jako o tej cząstce ludzkiej natury otrzymanej przez Boga. Miłość to przestrzeń duchowa, w której dokonuje się największy człowieczy rozwój, jest źródłem mocy duchowej.

"Bóg stał się człowiekiem, by ludzie mogli stać się bogami"

Dzięki miłości następuje przebóstwienie natury człowieka.

"Nad wodą wielką i czystą"

Autor konstruuje dwustopniowy obraz poetycki. Trwanie natury (woda i obłoki) to żywe świadectwo mądrości Boga podczas gdy człowiek przemija. Dzięki temu przemijaniu człowiek stanowi integralną cząstkę wszechświata.

"Gdy tu mój trup"

Autor przedstawia dojrzewającego duchowo człowieka. Odrębność duszy i ciała, szczególnie u ludzi w podeszłym wieku jest bardzo wyraźna. Obecność duszy staje się pozorna, ulatuje ona do ojczyzny myśli. Ojczyzną taką dla poety są jego wspomnienia, uczucia młodzieńcze, krainy dalekie, choć sercu bliskie.

"Polały się łzy me czyste, rzęsiste"

Utwór charakteryzuje się niezwykłą zwięzłością, autor dąży do poetyckiego skrótu, maksymalizacji znaczeń. Wiersz - płacz, podsumowanie własnej egzystencji. Wszystkie ludzkie osiągnięcia, sukcesy są marnością, gdyż każde ludzkie życie kończy się poczuciem egzystencjalnej klęski.

"Ach, już w rodzicielskim domu"

Autor dokonuje podsumowania życia. Sugeruje, iż istotną wartością nie są słowa, lecz czyny miłości i miłosierdzia.

"Pytasz, za co Bóg trochą sławy mnie ozdobił"

Rozwinięcie myśli z poprzedniego utworu. Pochwała pokory i milczenia. Nawiązanie do błogosławieństw ewangelicznych. Zaczynem dobra nie są ani uniesienia, ani filozofie, tylko prawe ludzie uczynki miłości. Są tworzywem królestwa bożego na ziemi. Romantyczny wieszcz u schyłku życia dokonuje poetyckiej analizy powołania poetyckiego. Wyraża pogląd historiozoficzny, iż istotne w życiu nie są wydarzenia historyczne, lecz indywidualna świętość każdego człowieka.

"Gęby za lud krzyczące"

Odrzucenie ideologii rewolucyjnej. Autor sugeruje, iż ci, którzy krzyczą w imieniu ludu są fałszywymi prorokami i u kresu ich dziejów czeka ich tylko zapomnienie.

Juliusz Słowacki "Kordian"

Został napisany w drugiej połowie 1833 r. w Genewie. Inspiracją było powstanie listopadowe, ale także chęć podjęcia polemiki z Mickiewiczem, zwłaszcza III częścią "Dziadów".

"Przygotowanie"

Akcja dzieje się 31 XII 1799 r. - moment przełomu wieków, Bóg oddał władzę nad światem Szatanowi, potęgi piekielne stwarzają historię XIX w. Tworzywem historii są pierwiastki ideowe stworzone w wieku poprzednim. Szatan poleca Mefistofelesowi obłąkać żołnierza - ofiarą jest Kordian.

Ocena przywódców powstania listopadowego.

Gen. Józef Chłopicki - był uczestnikiem insurekcji kościuszkowskiej, legionistą, dowódcą I Dywizji Piechoty. Został wodzem naczelnym i dyktatorem powstania. Autor zarzuca mu starczą nieudolność.

Adam Czartoryski - przywódca konserwatystów podczas powstania, działacz dyplomatyczny. Jedyna godna postać, ale nadużywająca dyplomacji.

Gen. Skrzynecki - brał udział w bitwie pod Raszynem, w wojnach napoleońskich. Nie podpisał wyroku na Łukasińskim. Drugi przywódca wojskowy powstania. Autor zarzuca mu tchórzostwo i nieudolność.

Julian Niemcewicz - autor "Śpiewów historycznych", arcypatriotycznego tekstu literackiego. Autor zarzuca mu życie wspomnieniami i porównuje do eunucha.

Joachim Lelewel - przywódca demokratów - chwiejny politycznie, zajmuje się pozornymi problemami.

Jan Krukowiecki - ostatni dowódca wojskowy powstania. Poddał Warszawę nie podejmując walki. Autor zarzuca mu zdradę.

Słowacki o roli poezji i poety w życiu narodu.

Słowacki prezentuje trzy charakterystyczne poglądy. Prezentowany przez pierwszą osobę, prawdopodobnie Mickiewicza, zawarty jest w "Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego". Według niego poezja winna w trudnej sytuacji historycznej po klęsce powstania dostarczyć pociechy, oddalić od narodu widmo rozpaczy. Ciężar klęski powinien wziąć na siebie poeta, przywódca, prorok narodu. Zmartwychwstanie narodu dokona się dzięki bożej sprawiedliwości i ofierze proroka - poety.

Druga osoba (publicyści emigracyjni) szydzi z pierwszej, ośmiesza program z punktu widzenia realizmu politycznego.

Trzecia dystansuje się i wyraża program ideowy Słowackiego. Poezja może spełnić swe zadanie wtedy, gdy potrafi dostarczyć narodowi mitu siły i przechować dzieje nieudanego powstania.

Akt I - bohater ma rysy werterowskie, przypomina Gustawa z IV części "Dziadów". Doświadcza melancholii, smutku duszy i braku sensu istnienia. Grzegorz próbuje w duszy bohatera obudzić poczucie hartu ducha. Opowiada epizody z wojen napoleońskich. Opowieści te nie budzą jednak ducha męskości w chłopcu. Zakochuje się w Laurze, popełnia samobójstwo (prawdopodobnie chybił, gdyż widzimy go w akcie II).

Akt II - średniowieczny moralitet, ukazuje wędrówkę bohatera w poszukiwaniu wartości. Zdobywa on doświadczenie poza granicami kraju i doznaje wielu rozczarowań dotyczących poznawanych wartości. W Londynie rozczarowuje się mieszczańskim społeczeństwem, w którym wszystko można kupić za pieniądze. We Włoszech rozczarowuje miłość do kobiety, w Watykanie do religii (papież Grzegorz XIV był autorem listu pasterskiego wzywającego Polaków do zachowania spokoju). Akt II jest symbolem wędrówki przez życie - od narodzin, przez poznanie wartości pieniądza, samego siebie, poprzez pierwszą miłość, do Sądu Niebieskiego, objawienia prawdziwego sensu wiary. Zwieńczeniem tej wędrówki jest niebo i ponowne odrodzenie - Mont Blanc i postanowienie powrotu do ojczyzny. Monolog Kordiana to odpowiednik Wielkiej Improwizacji. Manifestuje poczucie mocy wewnętrznej. Odnajduje sens swojego życia - chce by Polska była Winkelriedem narodów (Winkelried, rycerz, który poświęcił swoje życie za towarzyszy).

Akt III, scena I - ukazuje postawę ludu Warszawy zafascynowanego koronacją cara oraz winem, którym car częstuje warszawiaków. Scena II, poprzedzona rozbudowanymi didaskaliami, przedstawia cara - "legalnego władcę królestwa polskiego". Scena III - również ukazuje postawę ludu, który nie wykazuje niechęci do Rosjan pomimo dzieciobójstwa księcia Konstantego. Scenę zamyka śpiew Mefistofelesa usypiającego ludzi. Wino, które pili było szatańskie. Scena IV - w katedrze spotykają się spiskowcy i debatują czy zabić cara, czy nie. Prezes jest przeciwny morderstwu, kwestionuje jego sens polityczny, potępia terroryzm polityczny - przeciwstawia mu ideę rycerską. Kordian uważa, że car pohańbił koronę królów polskich, sądzi, iż gdy się go zgładzi naród powstanie do walki. Wierzy, że jest w stanie dźwignąć sprawę niepodległości swego kraju. Walczy ze swoją imaginacją, która wyolbrzymia lęk, pozbawia zdolności dokonania zbrodni. Scena VI - szpital wariatów. Doktor - kolejne wcielenie Mefistofelesa, chce jego duszy. Wygłasza prawdę o sensie uczynków Kordiana, mimo to nie udaje mu się go opętać. Scena VII - obraz parady, Wielki Książę obiecuje darować Kordianowi życie, car jest jednak przeciwny. Scena VIII - "pseudospowiedź" - rozmowa z Grzegorzem. Scena IX - spór cara i Wielkiego Księcia - o mało nie dochodzi do puczu. Scena ostatnia - Plac Bankowy, zamknięcie otwarte dramatu.

Wymowa.

Krytyka idei spiskowej, przywódców powstania oraz idei samotnej walki o wolność ojczyzny.

Liryki Juliusza Słowackiego.

"Bogarodzico"

Pierwsza zwrotka - zwraca się do Matki Bożej, odwołuje się do uczuć patriotycznych, przypomina o dawnej świetności narodu. Walka o wolność jest przedmiotem pochwały, jako ofiarę należy ją złożyć przed Matką Bożą, by ta złożyła ją przed Bogiem. Druga zwrotka mówi o tym, że zryw narodowy Polaków wyzwoli wolę walki wśród Rosjan. Trzecia zwrotka opisuje zwycięstwo wolności nad Rosją carską. Czwarta to apostrofa do Litwinów, by walczyli, by powstali. Poeta formułuje wezwanie do walki. Walka narodowa Polaków to odradzanie się Feniksa z popiołów. Utwór ma charakter modlitewny.

"Smutno mi Boże"

Przedmiotem pochwały jest porządek wszechrzeczy, utwór także ma charakter modlitewny. Autor patrzy na piękny świat, godny podziwu, a mimo to doznaje smutku. Piękne dzieła boże nie radują serca poety. Swój smutek okazuje tylko przed Bogiem. Wie, że nigdy nie będzie mógł powrócić do ojczyzny. Pielgrzym, wygnaniec, bezdomny człowiek. Ma świadomość, że jego szczątki nie spoczną na ojczystej ziemi, dlatego też dusz nie zazna spokoju. Poeta ma głębokie poczucie przemijania, jest umarłym za życia, czuje, że już przeminął. Los poety jest przesądzony, Bóg nie wysłucha jego modlitwy. W ostatniej zwrotce autor mówi, iż ma świadomość własnej małości, każda chwila jest umieraniem. Byt nie jest naszym przeznaczeniem, poeta nie może się z tym zgodzić, lecz będzie się starał zaakceptować.

"Grób Agamemnona"

Podróżny poeta wstępuje do grobu Agamemnona. Duma tam o historii swojego narodu, istocie powołania poetyckiego. Chciałby móc, niczym Homer, pisać wierszem bohaterskim o chwale swego narodu, ale nie może, gdyż jest poetą narodu ujarzmionego. Jego losem jest siadać na grobowcach, do nich bowiem należą losy narodu. Jest twórcą niezrozumianym, porzuconym, wygnańcem. By oczyścić swą duszę, by zdobyć się na wielkość przedstawia się jako jeźdźca, rycerza. Odkrywa z bólem, że nie jest godzien zatrzymać swego konia na Termopilach - symbolu chwały dawnej Grecji. Symbolem upadku jest natomiast Cheronea, przypomina o niechwalebnych momentach jej historii. Poeta odkrywa, że nie może utożsamiać się z chwałą Grecji, lecz z jej niewolą. Mamy tu wyraźną aluzję do uczestników powstania listopadowego - walczyli jak Grecy pod Cheroneą. Te dwa wydarzenia łączy poeta z dwoma wyobrażeniami ojczyzny - realnym - utożsamianym przez Cheroneę i idealnym - Termopile. Symbolem realnym jest "czerep rubaszny" - symbol tradycji sarmackiej. Póki ojczyzna będzie miała związek z kulturą sarmacką, póty nie odzyska niepodległości. Ojczyzna oczyszczona z tej tradycji wybije się i osiągnie upragniony cel. Poeta oskarża realną ojczyznę za jej służalczość. Do tej ojczyzny poeta się zwraca, tą osądza - pragnie być krytykiem narodu, pragnie mówić prawdę i ma świadomość, że mówi rzeczy niepochlebne, bolesne, tragiczne, lecz ojczyzna niewolnicza nie ma moralnej siły sądzić swego syna. Ojczyźnie zbywa nie wielkości serca, lecz rozumu.

Juliusz Słowacki "Beniowski"

"Beniowski" to poemat dygresyjny, napisany w latach 1841 - 1846. Akcja epicka ukazuje czasy konfederacji barskiej, walkę z Rosjanami i chłopami ukraińskimi. Motyw ten był w literaturze romantycznej bardzo popularny, wszyscy polscy pisarze ukazywali okrucieństwo tych wydarzeń. Słowacki pisał nie tylko o tym okrucieństwie, ale i o niegodnym postępowaniu polskich magnatów. Oryginalność wyraża się w osobie głównego bohatera - Beniowski to prosty szlachcic, pozbawiony wielkości ducha.

Konstrukcja poematu dygresyjnego.

Konstrukcja poematu dygresyjnego oparta jest na prostej i niezbyt rozbudowanej fabule będącej najczęściej rozwinięciem motywu podróży bohatera, przedstawionego jako szereg różnych, nie związanych ze sobą sytuacji. Dominuje postać narratora, który w rozbudowanych dygresjach i refleksjach o charakterze lirycznym wprowadza motywy nie związane z biegiem fabuły - tematy osobiste, filozoficzne, religijne i autotematyczne.

Pieśń IV - tematem jest Ludwika Śniadecka, miłość i młodość nierozerwalnie się ze sobą łączą. Poeta mówi o powinowactwie duchowym. Kochankowie nie odnaleźli się na ziemi, lecz odnajdą się w niebie. Pieśni V - miarą doskonałości poetyckiej jest takie posługiwanie się językiem by móc wyrazić całe bogactwo ludzkich uczuć. Konwencja literacka nie powinna ograniczać poety, powinna służyć idei poetyckiej. Przypomina poeta postać Jana Kochanowskiego - miary doskonałości języka. Poeta roztacza także przed nami swoje własne wyobrażenie Boga. Dla różnych ludzi Bóg ma różne oblicze. Poetę fascynuje Bóg w teofamii grozy, mocy, potęgi. Fascynuje go Bóg Stwórca i Bóg Historii - Pan dziejów i Pan Kosmosu. Ku takiemu Bogu trzeba zbliżać się z heroiczną wielkością ducha, gotowym do ofiary. Ludzie mali, małego serca znajdą bardziej pogodne oblicze Stwórcy. Boga miłosierdzia nazywa poeta Bogiem Robaków. Nie takie Jego oblicze fascynuje poetę. Spór o Boga staje się początkiem polemiki z Mickiewiczem na wzór pojedynku Hektora z Achillesem. Słowacki zarzuca Mickiewiczowi słowianofilstwo - ideę jedności narodów słowiańskich pod przewodnictwem Rosji, wiązanie sprawy narodowej z katolicyzmem. Własną postawę wobec narodu definiuje poeta :

"Kocham Lud więcej niż umarłych kości... Kocham..., lecz jestem bez łez, bez litości"

Według Słowackiego wieszcz nie powinien udzielać ludowi pociechy - winien być bezwzględnym krytykiem narodu, bo słabość i klęska wywołują pogardę. Wyraża przekonanie, że przyszłe pokolenia Słowackiemu przyznają rację. Siebie i Mickiewicza porównuje do dwóch Bogów poezji, obaj są wielcy, choć Słowacki trochę większy.

Zygmunt Krasiński "Nie-boska komedia"

"Nie-boska komedia" napisana została w 1833 r., wydana w 1835. Autor nawiązuje do "Boskiej komedii" Dantego, ukazującej boski porządek świata. Krasiński opisuje destrukcję owego porządku. Jest to dramat wieloznaczny, wielotematyczny, choć wszystkie aspekty znaczeniowe łączy zasadnicza idea - ukazanie destrukcji świata boskiego. Występują trzy wątki - poetycki, rodzinny, historiozoficzny. Część pierwsza traktuje o dramacie poety, który głosi szlachetne, wzniosłe, piękne idee, a za drugiej strony w żadnej mierze tych idei nie potwierdza. Wstęp rozpoczyna się pochwałą poezji (ironicznym), kończy się potępieniem poety romantycznego. Krasiński mówi o moralnej odpowiedzialności za słowo - głoszone rzeczy należy potwierdzać we własnym życiu. Krasiński potępia poetów i samego siebie za miłość do własnych dzieł, a nie ludzi. To potępienie poezji wypływa z faktu, iż romantycy często odrzucali poezję słowa, przekładali nad nią poezję życia. Artysta ze sztuki czyni źródło przyjemności, zamiast czynić z niej źródło moralnego podniesienia życia. Wyróżnia dwa rodzaje poetów - fałszywych - to ci, którzy usiłują stylizować życie według literatury i układają je podług literackich wzorców oraz poetów prawdziwych - obdarzonych darem prorokowania. W dramacie Krasińskiego fałszywym poetą jest hrabia Henryk - życie swoje próbował budować według zewnętrznych wzorców i odebrał w ten sposób sobie zdolność autentycznego przeżywania życia. Poetą prawdziwym jest Orcio - błogosławiony poeta. W momencie chrztu matka zwróciła się do Boga, by jej syn był poetą. By być prawdziwym poetą trzeba cierpieć, z niego bierze się moc twórcza - dziecko dotknięte jest ślepotą. Konstrukcja ma znaczenie symboliczne - Orć traci wzrok fizyczny, zyskuje duchowy - dar prorokowania. Część pierwsza i druga są poświęcone problemom życia rodzinnego i sytuacji egzystencjalnej człowieka - bohaterem dramatu jest mąż. Prawdziwą przestrzenią dramatu jest dusza głównego bohatera. Część pierwszą rozpoczyna kwestia Anioła Stróża - objawia powołanie jakie otrzymał hrabia Henryk - ma być mężem i ojcem. Miarą człowieka jest zdolność kochania innych. Na samym wstępie Krasiński sugeruje, że jego utwór będzie mówił o braku serca, miłości. Anioł Stróż objawia, że jeśli Henryk dotrzyma przysięgi małżeńskiej to będzie zbawiony. Jednak hrabia traktuje małżeństwo jako poniżenie. Moce zła nie pozostają spokojne - chór złych duchów zsyła na hrabiego trzy pokusy - dziewicę, symbolizującą romantyczną absolutyzację miłości, sławę, symbolizującą romantyczną pogardę wobec ludzi i wizję Edenu. Dziewica ukazuje się bohaterowi jako wymarzona, romantyczna kochanka, w zjawie widzi piękną kobietę - w ten sposób autor wyraża popularny pogląd, że piękność kobiety jest złudna, ukrywa się w niej szpetota. Żona Henryka jako kobieta prosta widzi zjawę normalnie, sytuacja ta doprowadza ją do obłędu. Hrabia, znudzony życiem małżeńskim zaniedbuje małżonkę i ona, Maria, doświadcza ciężkiej choroby obłędu - trafia do szpitala wariatów. Rodzi jeszcze dziecko i chrzci je. Bardzo istotną rolę odgrywa moment pobytu żony w szpitalu - widzenia apokaliptyczne są zapowiedzią wydarzeń z 3 i 4 części dramatu. Najbardziej przejmująco przedstawione jest odrzucenie przez Chrystusa krzyża zbawienia. Hrabia zostaje wezwany do nawrócenia przez Anioła Stróża. Henryk jest romantykiem, chce oddać się służbie sławy. Odrzuca koncepcję życia sielskiego. W kolejnej części dramatu zobaczymy Henryka w okopach Świętej Trójcy - pojęcie XIX w., komentujące postawę Kościoła wobec agresji laicyzacyjnej. Od tej postawy odstąpił dopiero na soborze watykańskim drugim. Hrabia idzie więc bronić tradycji, przeszłości. Staje się przywódcą obozu arystokracji - rodu i pieniądza. Hrabia w przebraniu zwiedza obóz rewolucjonistów, widzi tam wywodzący się z plebsu motłoch, ludzi biednych, głodnych, mieszczan, przechrztów. Obecność tych ostatnich może mieć swa źródła historyczno - kulturowe - spisek Żydów przeciwko chrześcijaństwu lub pogląd, iż Żydzi u kresu dziejów przejdą na chrześcijaństwo. Zbiorowość ta pozbawiona jest poczucia sensu wydarzeń politycznych, świadomości społecznej. Świadomym przywódcą rewolucji jest Pankracy - on jeden rozumie wydarzenia polityczne. Rewolucja ma swego kapłana, wprowadza nową religię - nawiązuje ona do obrzędów pogańskich i satanistycznych. Istotą owych obrzędów jest bluźniercze praktykowanie orgiastycznego erotyzmu. Pod koniec części III mamy dyskusję - Hrabiego odwiedza Pankracy i pragnie założyć skansen dla arystokracji, gdzie żył by tylko Hrabia. Dyskusja traktuje o roli arystokracji w historii, a także o rewolucji. Henryk przypomina o chlubnych elementach arystokratycznej tradycji - o jej rycerskich korzeniach, o roli cywilizacyjnej, o opiece jaką otacza arystokracja ludzi biednych - zniszczenie arystokracji to zniszczenie kultury i tradycji. Część IV - działalność Hrabiego jako przywódcy arystokracji, która lęka się walki i gotowa jest się wyrzec wolności dla ocalenia życia. Za opór Hrabiego przeklinają go, robi to nawet wierny sługa Jakub. Chór głosów objawia hrabiemu wyrok wiekuistego potępienia. Po śmierci syna Hrabia popełnia samobójstwo - skacze w przepaść z krzykiem "Poezjo, bądź mi przeklęta". Wartości jakimi kierował się Hrabia ukształtowała poezja romantyczna - przywiodła go do zguby, dlatego bohater ją przeklina. Dramat zamyka obraz Pankracego spoglądającego na gruzy świata. Myśli o budowie nowej rzeczywistości, o odkupieniu dzieła zniszczenia przez dzieło tworzenia. Ginie jednak w chwili triumfu, porażony wizją Chrystusa. W utworze Krasiński przedstawił historię jako nie - boskie dzieło ludzi. Światem winna rządzić miłość, a rządzi nienawiść. Autor ukazuje skutki braku miłości w świecie tworzonym przez człowieka. Ukazał także konsekwencje braku miłości w życiu rodzinnym. Sens świata przywrócić może jedynie Bóg. Opatrzność jest jedynym prawdziwym twórcą dziejów - człowiek wnosi destrukcję. Tylko triumf Boga może przywrócić właściwy cel życia, doprowadzić do zwycięstwa miłości nad złem. Autor pokazuje, iż arystokracja i lud walczące ze sobą reprezentują racje cząstkowe. Jedyną prawdziwą racją jest racja miłości.

Poezja Cypriana Kamila Norwida.

Cyprian Kamil Norwid był poetą niezwykle oryginalnym. Jego twórczość została określona jako poezja myśli. Stosował takie środki ekspresji językowej, które zmuszały do lektury aktywnej, twórczej. Stosował technikę przemilczenia, niedopowiedzenia, aluzji literackiej. Autor stosuje również aluzje graficzne i odwołuje się do kontekstu historyczno - literackiego. Odbiorca poezji powinien być erudytą. Utwory mają kształt paraboliczny, poeta powinien być bacznym obserwatorem świata, który za pomocą swojej poezji interpretuje rzeczywistość jako zespół znaków bożej opatrzności. Wiersze Norwida cechuje bogata symbolika literacka - podmiot liryczny wierszy rzadko pokazuje swoje oblicze, najczęściej utwory mają charakter sceniczny. Stosuje liczne neologizmy oraz dziwne formy gramatyczne - związane jest to z praktykowaną przez Norwida poezją słowa. Wyrazy stają się w swojej egzystencji liczmanami - tracą ważkość swych znaczeń, stają się nijakie. Stąd też poeta pragnie odnaleźć świeżość znaczeń wyrazów.

"Coś ty Atenom zrobił Sokratesie"

Norwid ukazuje wielkie postacie historyczne i ich ocenę jaką otrzymują za życia i po śmierci. Wyraża pogląd, iż nie są oni doceniani - po pochówku, niekiedy wielokrotnym, doznają zapomnienia. Dlatego nie kończy poeta kwestii o Adamie Mickiewiczu. Wyjaśnia to w liście do Bohdana Zalewskiego - ten wielki wieszcz polski nie jest jeszcze przygotowany na pogrzeb historyczny, bo tak jak inni doznałby zapomnienia. "Do obywatela Johna Brown"

Wiersz ten powstał po wykonaniu egzekucji na niejakim Johnie Brownie, farmerze amerykańskim, który walczył o wolność Murzynów. Norwid sugeruje, że jednocześnie zgładzono w tym kraju ideę wolności, tworzoną niegdyś przez Kościuszkę i Washingtona. Utwór kończy się jednak akcentem wiary w możliwość odrodzenia moralnego narodu splamionego zabójstwem jednego z najlepszych swych synów.

"Bema pamięci żałobnego rapsodu"

Wiersz powstał w 1851 roku dla uczczenia rocznicy zgonu gen. Józefa Bema. Był on bohaterem powstanie listopadowego, kontynuatorem walki za "wolność waszą i naszą" we Francji, Portugalii, w czasie Wiosny Ludów, walczył w obronie Wiednia i na Węgrzech. Karierę skończył w służbie tureckiej. Utwór jest rapsodem - podniosła w tonie pieśń lub poemat o bohaterze i jego czynach. Napisany jest polskim heksametrem - podniosłym, uroczystym 15 - zgłoskowcem. Bem jest przedstawiony jako rycerz idei, jego pogrzeb opisany jest jako pradawny, antyczny i staropolski obrzęd pogański. Stąd rekwizyty - pancerz, zielony wawrzyn, płaczki w korowodzie. Jest nieustraszonym przewodnikiem ludzkości, który ma pełną świadomość doniosłości chwili historycznej. Reprezentuje ideę walki o wolność i wskazuje narodom drogę do zwycięstwa nad czeluściami niewoli. Zwycięstwo narodu będzie zwycięstwem ducha, nie oręża. Wyraża to ostatnia sekwencja wiersza odwołująca się do Pisma Św. Ci, którzy przeżyli nie powinni opłakiwać śmierci Bema, lecz głosić jego idee. Wtedy rozpadnie się twierdza niewoli i ucisku jak kiedyś mury Jerycha.

"Fortepian Szopena"

Ten utwór poświęcony jest twórczości Szopena i jemu samemu. Część 1 i 2 przedstawiają piękno muzyki kompozytora. Zawarte jest tu wspomnienie o wizycie u Szopena kilka dni przed jego śmiercią. Kolejne części - do V przedstawiają kształt i treść muzyki Szopena - integrowała ona doskonałość antyczną z tradycją rodzimą w duchu chrześcijańskim. Muzyka ta jest modlitwą, postać Szopena przypomina człowieka udzielającego błogosławieństwa. Wyraża ona piękną ideę - polski ludzi prostych, lecz wspinających się na wyżyny. III zwrotka to norwidowska koncepcja sztuki - ma być ona odblaskiem Boga w otaczającym nas świecie. By dzieło sztuki mogło osiągnąć swoją pełnię musi dopełnić przejściem przez cierpienie. Wiersz ten nawiązuje do faktu historycznego - zrzucenia bomby z pałacu Zamoyskich na namiestnika cara, żołnierze w odwecie splądrowali pałac i wyrzucili przez okno fortepian Szopena. Symbolizować to może owe dopełnianie się sztuki poprzez cierpienie lub naród - los fortepianu to los tragizmu całego narodu.

"Promethidion"

Utwór traktuje o idei Prometeuszowej. Norwid uważał go za twórcę kultury ludzkiej - idea prometejska to idea mówiąca o pracy twórczej. Najpierw autor definiuje piękno - prawdziwe będące owocem twórczego działania człowieka, jest widocznym przejawem istnienia Boga w świecie. Człowiek w swej doczesnej egzystencji wezwany jest do pracy, której przedmiotem powinno być tworzenie piękna. Wypełnienie tego powołania to współtworzenie z Bogiem Jego Królestwa na ziemi. Dalej autor mówi o własnym rozumieniu pracy twórczej - tworzeniem nazywa każdą pracę ludzką, którą przenika element duchowości. Powinniśmy dbać, by wszystko co nas otacza było piękne. Ubolewa, że w Polsce nie dba się o piękno rzeczy codziennego użytku. Powinnością moralną człowieka jest dbanie by rzeczywistość otaczającego nas świata nacechowana była autentycznym pięknem. Autor wykłada istotę sztuki użytkowej. Kreśli wizję Polski jako chrześcijańskiej arkadii, w której sławienie piękna i dobra ludzie będą traktować jako najwyższą powinność.

"Moja piosnka"

Utwór powstał na obczyźnie. Norwid wyraził głębokie uczucie tęsknoty za krajem ojczystym. Wiersz składa się z tercyn, z których każdą otwiera anafora wskazująca na przedmiot tęsknoty. Wiersz ma charakter modlitewny. By osiągnąć podniosły, uroczysty ton, autor zastosował paralelizm składniowy i szyk przestawny. Każda zwrotka jest zdaniem złożonym z wtrąconym zdaniem przydawkowym. Parenteza jest w wierszu Norwida przedstawieniem Polski jako chrześcijańskiej arkadii. Ma być to kraj, w którym ludzie szanują chleb powszedni, przyrodę, bo są dziełami Boga. W ewangelicznych kategoriach odróżniają dobro od zła, prawdę od fałszu.

"Daj mi wstążkę błękitną"

Pomiotem lirycznym wiersza jest poeta, prosi o wstążkę błękitną - dar miłości. Szybko jednak mówiący rezygnuje z prośby bo odkrywa, iż nie uzyska od kobiety autentycznych uczuć. Prawdziwa miłość jest bowiem darem Boga.

Przesłanie poezji Cypriana Kamila Norwida.

Norwid był chrześcijańskim krytykiem europejskiego materializmu, był filozofem moralistycznym, który całą twórczość poświęcił poszukiwaniom rozumienia człowieczej godności. Ostateczny owoc przemyśleń zbliża Norwida do XX wiecznego personalizmu. Stosunek Norwida do tradycji literackiej : cenił romantyków, ale krytykował ich za brak refleksji egzystencjalnej i moralnej oraz za brak filozofii pracy. Uważał za wielką słabość duchową romantyków brak krytycznej myśli o uduchowieniu narodu. Krytykował powstanie styczniowe jako pozbawione idei i ducha.

Oświecenie

Termin wywodzi się z kultury niemieckiej, jest nazwą epoki w dziejach historii kultury, której rozwój przypada na wiek XVIII (Europa Zachodnia). Jej koniec wiąże się z wybuchem rewolucji francuskiej w roku 1789. Traktowany jest jako pierwsza epoka nowożytna (choć może był nią już renesans). Stworzono w niej paradygmat - zespół podstawowych poglądów określających całokształt wizji świata. Kolebką oświecenia były Anglia, Holandia, Francja. Poglądy oświeceniowe zostały ukształtowane jeszcze w wieku XII. Nurty filozoficzne :

1. Racjonalizm - Kartezjusz, Isaak Newton, Baruch Spinoza - doktryna filozoficzna zakładająca, że świat można poznać jedynie na drodze rozumowej.

2. Empiryzm - Franciszek Bacon, John Locke - świat można poznać jedynie na drodze doświadczenia.

3. Sensualizm - John Locke (część empiryzmu) - świat można poznać na drodze doświadczeń zmysłowych.

4. Ateizm - wyznanie religijne, którego istotą jest wiara w nieistnienie Boga.

5. Deizm - wyznanie religijne, zakładające istnienie Boga nie ingerującego w sprawy świata, odrzucające objawienie.

6. Utylitaryzm - doktryna etyczna mówiąca o tym, iż pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny w dążeniu ludzkości, a dążenie do dobra osobistego sprzyja pomnażaniu dobra społecznego. Miarą wartości człowieka jest jego użyteczność społeczna. Kluczowym problemem tej filozofii było pogodzenie dobra społecznego i jednostki. Powstały dwie koncepcje tożsamości egoizmów :

0. naturalna, zakładająca, że człowiek realizując własne, egoistyczne cele służy zarazem innym ludziom,

1. sztuczna, zakładająca, że za pomocą odpowiedniego prawa i wychowania jednostka służy innym zaspokajając własne potrzeby.

Kartezjusz (1596-1650) - podstawą jego nauki jest zakwestionowanie sceptycyzmu poznawczego (świat w swej istocie jest niepoznawalny ponieważ jest wytworem wyobraźni lub został stworzony przez złośliwego Demiurga). Poszukiwał ostoi pewności we wnętrzu człowieka, stwierdził istnienie jaźni - "cogito ergo sum". Sformułował dowód istnienia Boga - skoro jaźń jest niedoskonała, musi mieć doskonałą przyczynę - Boga. Istnienie Boga jest ideą doskonałą. Byt niedoskonały nie może stworzyć idei doskonałej, a zatem ideę tę stworzył sam Bóg. Kartezjusz nie pojmował Boga w sposób personalistyczny gdyż jest On ideą nieograniczoną. Stworzył mechanistyczną koncepcję przyrody - rośliny i zwierzęta są maszynami bez pierwiastka duchowego.

Istotne znaczenie miały odkrycia Newtona (1642-1727). W jego filozofii najważniejsze są odkrycia metodologiczne - dotyczące metod poznawania świata.

Koncepcja natury człowieka w czasach Oświecenia.

Człowiek jest istotą miłującą doznawanie przyjemności, niechętną do doznawania przykrości. Zanegowano istnienie cech wrodzonych - jednostkę można w pełni kształtować poprzez wychowanie. Koncepcję cechuje optymizm, krytycyzm, relatywizm.

Ważne wydarzenia historyczne - epoka schyłku feudalizmu, ustąpił miejsca kapitalizmowi. Burżuazja stała się dominującą grupą społeczną, powstało mieszczaństwo. Reprezentatywne hasło epoki "wolność, równość, braterstwo". Był to czas rozwoju wielkich mocarstw - Rosji, Austrii, Prus, Stanów Zjednoczonych. Wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej, choć z wyrastał z ducha epoki, negował podstawowe poglądy filozofów.

Myśliciele oświeceniowi.

Franciszek Maria Aronet (Wolter) - wypowiedział się w formie literackiej - "Kandyd". Głosił w swych utworach kult rozumu ukształtowanego empirycznie. Przyjmował postawę krytycyzmu i sceptycyzmu, był krytykiem tego nurtu oświecenia, który miał charakter optymistyczny. Był wrogiem chrześcijaństwa, traktował go jako przeciwnika prawdy i postępu - człowiek myślący o rzeczywistości pośmiertnej nie ma czasu na pracę nad doskonaleniem świata. Wolter przeciwstawiał rozum objawieniu, przyrodę rzeczywistości nadprzyrodzonej, dobro ludzkości celom religijnym. Wyznawał Boga Mądrości, czy też Intelektu. Wielu myślicieli traktuje Woltera jako patrona intelektualnego satanizmu.

Denis Diderot - najistotniejsze miejsce w świecie zajmuje natura. Przyroda to jedyne dobro i rzeczywistość. Z przyrody winien czerpać człowiek wzorce życia, powinien ją badać i ukazywać w sztuce. To właśnie z przyrody wywodzą się prawo wolności i równości.

Jan Jakub Rousseau - twórca sentymentalizmu. Podstawowym dylematem filozoficznym jest problem antynomii natury i cywilizacji. Wyrażał pogląd, iż nauka, sztuka i cywilizacja nie czynią ludzi szczęśliwymi, a stanowią źródło cierpienia. Pochwalał naturę pojmowaną jako stan pierwotny. Wszystko jest dobre, gdy wychodzi z rąk Stwórcy, wszystko paczy się w rękach człowieka. Przeciwstawiał uczucie rozumowi, cenił emocjonalną stronę człowieka. Najwyższym prawem jest równość, negował państwo jako twór sprzeczny z istotą równości, ale był zwolennikiem republikanizmu i demokracji. Stworzył koncepcję pedagogiczną - sumienie człowieka uczy co jest dobre i słuszne. Niepotrzebne jest zatem wychowanie - należy stworzyć warunki swobodnego rozwoju predyspozycji psychicznych i moralnych ucznia.

Oświecenie wg Kanta to wyjście do dorosłości poprzez wolność poglądów, użycie własnego rozumu i wiedzy ku ogólnemu dobru. Dążenie do oświecenia wiąże się z rezygnacją z wielu przyjemności i potrzebą ciągłej kontroli swoich uczynków, brania odpowiedzialności za siebie samego. Oświecenie bierze się z prawdziwej zdolności i odwagi do wolnego i krytycznego posługiwania się rozumem.

"Potop" jako powieść historyczna.

Powieść historyczna - odmiana powieści, której rozkwit nastąpił w wieku XIX. Jej istotą jest przedstawianie wydarzeń z dłuższej perspektywy czasowej. Powieść historyczną konstruuje się z określoną wizją własną autora, mającą wpływ na jej wymowę.

0. stała strefa napięcia między tym, co kreacyjne, a tym co historyczne,

1. autor korzysta ze źródeł historycznych - kronik, pamiętników,

2. narrator trzecioosobowy obserwujący wydarzenia lub pierwszoosobowy biorący w nich udział,

Język powieści historycznej :

0. stylizacja archaiczna (wprowadzanie historycznych elementów językowych, u Sienkiewicza - gwara) w części kreacyjnej powieści,

1. zastosowanie czasów presens historicum oraz futurum historicum.

"Potop" jest drugą częścią, utworem "Trylogii" Sienkiewicza, opublikowanym w latach 1884-86. "Ogniem i mieczem" (1883-84) ; "Pan Wołodyjowski" (1887-88).

Tło historyczne.

Osnową historyczną są wydarzenia z lat 1655-58. Autor ukazuje niezwykle trudną sytuację polityczną i militarną Polski. W 1655 Wielkie Księstwo Litewskie opanowane było przez ukraińskich Kozaków. W tym samym czasie Rzeczpospolita została najechane przez armię szwedzką. Celem najazdu było opanowanie ziem polskich, zyskanie pełnego panowania na Morzu Bałtyckim, rabunek dóbr. W związku ze zdradą magnatów i szlachty polskiej, wróg odniósł wiele sukcesów.

Kroniki opisują dokonujące się rabunki i gwałty okupantów, tworzenie się licznych oddziałów partyzanckich (składających się również z ludności wiejskiej - pierwsza partyzantka w Europie). Jako punkt zwrotny potopu szwedzkiego ukazał Sienkiewicz obronę Jasnej Góry (aspekty nadprzyrodzone). Wynikiem tego wydarzenia była konfederacja tyszowiecka - wypowiedzenie posłuszeństwa Karolowi X przez hetmanów polskich, zawiązanie konfederacji w obronie ojczyzny. Król powraca do Polski z wygnania, nawołuje lud do walki.

Była to próba I rozbioru Rzeczpospolitej, w której miały uczestniczyć Szwecja, Prusy i książę Siedmiogrodu, Rakoczy.

Poglądy narodowe Sienkiewicza.

Kluczowym motywem do zrozumienia utworu jest motyw potopu. Zaczerpnięty ze Starego Testamentu potop niesie ze sobą zniszczenie, ale także i oczyszczenie. W tym motywie znajduje się osąd Rzeczpospolitej (upadek ducha rycerskiego, zdrada, słabość wewnętrzna są grzechami narodu). Potop staje się momentem moralnej i religijnej próby. Jeśli zbiorowość narodowa zdolna jest skupić się w religijnej i politycznej jedności, to może ona pokonać powszechne niebezpieczeństwo. Relacja między Bogiem a narodem decyduje o kształcie moralnym narodu. Autor zwraca uwagę, iż trud obrony ojczyzny spoczywa na chłopach (scena uratowania króla w górach).

Andrzej Kmicic.

Kmicic to konstrukcja czysto literacka, konwencjonalna. Bohater jest znakiem treści natury ogólnej. Autor nie dba o prawdziwość jego natury, ma ona nieść poglądy samego Sienkiewicza. Charakteryzuje ona dobrze ciemne i jasne strony XVII-wiecznego sarmatyzmu. Historia życia Kmicica jest symboliczna - człowiek zły, awanturnik, prymitywny (niemniej obdarzony dużą fantazją, męstwem) przechodzi przemianę moralną, w której momentem przełomowym jest spowiedź. Tak jak odrodził się Kmicic poprzez pogłębione życie religijne, tak może odrodzić się cały naród.

Sarmatyzm w "Potopie".

Henryk Sienkiewicz ukazuje w "Potopie" przede wszystkim dodatnie strony sarmatyzmu. Rycerskie cnoty, pielęgnowane obyczaje, szlachecka duma, patriotyzm świadczą o fascynacji sarmatyzmem. Tu i ówdzie pojawiają się również ciemne strony sarmatyzmu - warcholstwo, skłonność do anarchii, prywaty..

Lektura prac myślicieli oświeceniowych.

Jan Jakub Rousseau :

0. wyjaśnienie pojęć obowiązujących w systemie demokratycznym,

1. definicja państwa - "wyrazu woli zbiorowej" organizującej się w celu osiągnięcia określonych wartości etycznych,

2. prawo - "wyraz woli zbiorowej", dla stosownej ochrony interesu zbiorowości. Podstawą takiej ideologii jest założenie, że zbiorowość zawsze wie najlepiej co jest dla niej dobre i co jest słuszne (najsłabszy punkt rozumowania),

3. pogląd o władzy wykonawczej, ustawodawczej, sądowniczej. Wszystkie są wyrazem owej woli zbiorowej :

4. ustanawianie praw,

5. wykonywanie praw,

6. egzekwowanie praw.

7. dobro i zło czynione przez człowieka w znacznej mierze uwarunkowane są przez relacje społeczne; aby człowieka uczynić dobrym, trzeba kształtować odpowiednio warunki społeczne, w których żyje ; jeśli człowieka można doskonalić poprzez zmianę instytucji społecznych, to otwarta jest droga do rewolucji i utopii,

8. prawa moralne nie są obiektywne, np. przemoc może służyć danej społeczności (autor zapomina, że pojęcie dobra i zła trzeba rozważać w trzech relacjach - Boga, drugiego człowieka i samego siebie, a nie tylko jednej z nich).

Denis Diderot - "Encyklopedia"

0. pochwała demokracji za jej szczególne zalety moralne - sprawujący władzę poświęcili przecież własne życie dobru publicznemu, są wybrani z najmądrzejszych ze społeczności,

1. fanatyzm - zabobon,

2. wolnomyślność - myśleć może tylko ten, kto nie wierzy w Boga,

3. praca jest źródłem wszelkich przyjemności, z odpoczynku rodzi się rozwiązłość obyczajów.

Wolter - "Kandyd"

Powiastka filozoficzna - opowieść konwencjonalna, w której przedstawione wydarzenia służą ilustracji określonych tez filozoficznych bądź moralnych.

0. polemika z optymistyczną filozofią oświecenia,

1. teza - świat jest podły, podobnie jak i człowiek.

Oświecenie w Polsce.

Tło historyczne - czasy saskie, 1697-1733 August II Mocny, 1733-1763 August III. Był to okres szczególnego upadku ekonomicznego, kulturalnego i politycznego. W 1720 roku Rosja i Prusy zawarły traktat zobowiązujący je do zachowania w Polsce istniejącego stanu rzeczy.

Początki ruchu umysłowego oświecenia przypadają na lata czterdzieste XVIII wieku. Składają się na niego reformy szkół i wychowania (ks. Stanisław Konarski) - dążono do wychowania światłych obywateli pochodzących z rodzin magnackich. Konarski zreformował szkolnictwo pijarskie, a w 1740 założył Collegium Nobilium. W 1747 bracia Józef i Andrzej Załuscy założyli w Warszawie bibliotekę publiczną. Zgromadzona w niej 180 tys. woluminów. Rozwijał się ruch wydawniczy, powstawały czytelnie.

Faktyczna walka polityczna rozgorzała po 1768 roku. Zawiązała się wtedy konfederacja barska przeciwko królowi Stanisławowi Poniatowskiemu, gdyż protektorem jego była caryca Katarzyna II, pod hasłami obrony katolicyzmu i wolności szlacheckiej. 1772 - I rozbiór Polski. Lata 1788-92 upływały pod znakiem toczących się obrad Sejmu Wielkiego, w którym zasiedli wychowankowie pijarów. Uchwalili 3 maja 1791 Konstytucję Majową. Rok później magnaci Rzewuski, Potocki i Branicki zawiązali konfederację targowicką i upoważnili Katarzynę II do zbrojnej interwencji w Polsce w obronie swobód szlacheckich. Wybuchła krótka wojna - armia rosyjska wkroczyła do Rzeczpospolitej, targowiczanie szerzyli terror wobec założycieli konstytucji. 24 lipca król przystąpił do Targowicy. W 1793 nastąpił II rozbiór Polski. W 1794 - powstanie kościuszkowskie. W 1795, po jego upadku, III rozbiór Polski kończący rozwój kultury polskiej w czasie niepodległości.

Znaczenie i reformy Konstytucji 3 maja.

Naród wykorzystuje szczególną chwilę przemian, reform w Europie i uchwala konstytucję by zachować wolność. Podstawowe założenia :

0. Polska krajem katolickim, ale tolerancyjnym wobec innych wyznań,

1. zniesienie wolnej elekcji,

2. ustanowienie monarchii dziedzicznej,

3. zniesienie liberum veto,

4. wprowadzenie trójpodziału władzy,

5. ustanowienie armii narodowej w sile 100 tys. żołnierzy,

6. włączenie chłopów polskich w zakres jurysdykcji królewskiej,

7. ustanowienie praw dotyczących miast - mieszczanie mieli prawa polityczne, prawo do posiadania ziemi, korzystne warunki rozwoju osadnictwa żydowskiego.

Szkolnictwo w Rzeczpospolitej.

W 1765 powstała Szkoła Rycerska, w 1773 działalność rozpoczął KEN. Komisja ta po kasacie zakonu jezuitów przejęła ich majątek i zorganizowała szkolnictwo. Powołała (na papierze) sieć szkół elementarnych, zreformowała uniwersytety, opracowała nowe programy nauczania (szczególny nacisk położono na przedmioty przyrodoznawcze, historię, języki martwe zastąpiły nowożytne - angielski i francuski). Stworzono nowy model wychowania - jego podstawą miała być religia pojmowana w sposób katechetyczny. Powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych - instytucję centralną do opracowywania podręczników. Pierwszym była "Gramatyka do szkół narodowych" Onufrego Kopczyńskiego.

Kierunki literackie oświecenia.

Klasycyzm. Znaczenie terminu - klasycyzm ujmuje charakterystyczne cechy antycznej sztuki literatury greckiej i rzymskiej, traktowanych jako doskonały wzór estetyczny, wzór pełnej i harmonijnej egzystencji człowieka. Drugie znaczenie określa klasycyzm jako kierunek literacki rozwijający się we Francji XVII i XVIII wieku, a oddziaływujący na literaturę ówczesnej Europy Zachodniej, szczególnie zaś w teatrze i dramacie.

Przedstawiciele :

0. Piotr Corneille (dramatopisarz),

1. Jan Racine (dramatopisarz),

2. Molier (komediopisarz),

3. Lafontaine (bajkopisarz),

4. Mikołaj Boileau, twórca poetyki normatywnej, czyli dzieła o charakterze eseistycznym bądź literackim, które zawiera opis reguł tworzenia doskonałych dzieł danej klasy, pt. "O sztuce poetyckiej", sparafrazowanego w Polsce przez Dmochowskiego - "Sztuka rymotwórcza"

Cechy konwencji literackiej :

0. dążenie do nadania sztuce celów moralizatorskich, dydaktycznych (dzieło ma uczyć bawiąc),

1. próba wprowadzenia do dzieła tzw. uczonego dowcipu,

2. podstawą dzieła miał być rozum ; odbiorca miał odebrać przesłanie dzięki swojej wiedzy,

3. retoryka w zakresie perswazji, przekonywania.

Ośrodkiem klasycyzmu w Polsce byůa Warszawa z królem Stanisůawem Augustem Poniatowskim na czele. Dzieůem klasycyzmu sŕ warszawskie Łazienki, kilka sal w zamku królewskim. Król urzŕdzaů tzw. obiady czwartkowe - bywali na nich wybitni pisarze, publicyúci.

Ignacy Krasicki (1735-1801), biskup warmiński, pisywał bajki i przypowieści.

Bajka - krótki utwór fabularny, zazwyczaj wiersz, którego podstawą jest parabola sugerująca praktyczne pouczenie, sąd moralny lub inny pogląd ogólny przez przytoczenie konkretnego przypadku. Objętość bajki jest ograniczona. Posiada charakterystyczny układ fabularny - dominują dobitne przeciwstawienia, zwłaszcza sytuacji i ról bohaterów, np. wilk i owca. Odpowiednio do układów fabularnych kształtują się bajkowe antytezy dobra i zła, korzyści i straty, mądrości i głupoty, przemocy i słabości.

"Szczur i kot"

Parabola, utwór wierszowany, występują w nim klasyczne antytezy postaci - szczura i kota. Szczur zadufany w sobie, chełpliwy, pyszny zostaje porwany przez pokornego, zwykłego kotka.

"Ptaszki w klatce"

Kto nie poznał wolności, ten nie cierpi z powodu jej braku.

Wymowa bajek.

W Bajkach dominują motywy zwierzęce, świat zwierzęcy to rozbudowana alegoria naszej rzeczywistości. Otaczający nas świat ukazany jest przez autora jako kraina głupców, którą rządzą prawa przemocy. Powinno się zachować rozsądek, sceptycyzm, asekurację moralną, nieufność wobec świata i ludzi.

Satyry

Autor sięgnął po gatunek literacki wywodzący się z czasów starożytnych. Satyry to gatunek wierszowany, w sposób humorystyczny przedstawiający ludzkie ułomności, zbliżony do epiki pod względem rodzajowym. Satyry dzielą się na konkretne (szyderstwo dotyka wskazaną z imienia i nazwiska postać) i abstrakcyjne (dotyczące wad ogółu).

"Świat zepsuty"

Utwór powstał po I rozbiorze Polski, posiada jakąś niezwykłą siłę ekspresji. Wydaje się, że jest nacechowany bardzo osobistym stosunkiem autora do otaczającego go świata. Przez ten utwór przebija szyderstwo, ale też przerażenie - ludzie są wielkim, ślepym motłochem, który hołduje przemocy, demoralizacji, prywacie. Upadek ojczyzny - I rozbiór - jest owocem, praktycznym skutkiem upadku moralnego, zaniku postaw obywatelskich. W drugiej części satyry autor wyraźnie nawiązuje do "Kazań sejmowych" Skargi, tonący okręt (ojczyznę) może uratować tylko wspólny wysiłek całej załogi.

"Pijaństwo"

Komizm sytuacyjny, efekt humorystyczny w poincie artystycznej (po długiej tyradzie dotyczącej szkodliwości alkoholu, autor tejże tyrady idzie go skosztować). Wyraźna jest świadomość szkodliwości uczynków bohatera chorego na alkoholizm oraz nieumiejętność przekształcenia idei w czyn. Autor ukazuje zniewolenie człowieka przez nałóg, atrofię osobowości. Z humorystycznym wdziękiem ukazana jest polska obyczajowość biesiadna, np. element uniesienia politycznego i patriotycznego motywowany pijaństwem.

"Do króla"

Satyra skierowana do króla Stanisława Augusta, opowiada o wrogach króla, szlachcie sarmackiej niechętnej królowi. Autor parodiuje zarzuty polityczne stawiane monarsze - to, co uznawane jest za jego słabość (młody wiek, rodzime pochodzenie, wykształcenie, zainteresowanie sztuką i nauką) uważa Krasicki za atuty. Satyra posiadać może jednak i drugie znaczenie, nie wiadomo, czy w przesadnym chwaleniu króla nie zawiera się złośliwa ironia.

"Żona modna"

Kapitalna kreacja bohaterów, portret nieprzemijającego obrazu mężczyzny - pantoflarza i safanduły oraz kobiety - próżnej i głupiej. Autor określa modę, jako zjawisko społeczne odkrywające błazeńskie oblicze ludzkiej natury, obnaża fascynację cudzoziemszczyzną.

"Monachomachia"

Monachomachia to poemat heroikomiczny - parodia poematu rycerskiego, efekt humorystyczny polega na kontraście między wzniosłą formą utworu a jego groteskową treścią, w "Monachomachii" przedmiotem szyderstwa jest życie zakonników.

Autor szydzi z życia mnichów żebraczy, ale też z kultury sarmackiej. Wyśmiewa panującą modę na dysputy teologiczne, wygłaszanie zawiłych mów. W pieśni V autor wykłada klasycystyczne rozumienie funkcji satyry.

Narodziny powieści.

XVIII w. to czas bujnego rozwoju powieści. Swoje początki znajduje ona w takich formach wypowiedzi jak pamiętnik, dziennik. Jest podstawowym nowożytnym gatunkiem epickim. Powieść cechuje rozwinięta, wielowątkowa fabuła, narracyjność - świat przedstawiony prezentowany jest przez narratora. Początkowo jest to narracja ostentacyjnie autorska, konwencjonalna; narrator zachowuje dystans wobec świata przedstawionego, często bawi się fabułą, losami bohaterów i wykonuje rozmaite gesty konwersacyjne względem czytelników.

Dopiero później rozwija się narrator trzecioosobowy wszechwiedzący doskonale penetrujący psychikę swoich bohaterów.

W czasie oświecenia powstają podstawowe odmiany powieści - przygodowa, romans. Prekursorem w literaturze polskiej jest Ignacy Krasicki, który napisał pierwszą polską powieść - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" (1776). Obraz zawarty w powieści rozwinął w "Panie Podstolim", napisał "Kamienicę narożną w Kurowcach"

"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" napisał autor w odpowiedzi na ankietę zawierającą pytania KEN-u dotyczące postulatów związanych z kształtowaniem nowego modelu edukacji narodowej. Krasicki odpowiedział na ankietę utworem literackim - powieść składa się z trzech części : pierwsza to romans dydaktyczny o kształcie pamiętnika, druga ma charakter utopijny, natomiast trzecia to powieść awanturnicza. Utwór ukazuje życie tytułowego bohatera - pochodził on z typowej rodziny szlacheckiej. Edukacja jego w latach dziecięcych została powierzona prywatnemu nauczycielowi - Danonowi. Był nim francuski lokaj, który doprowadził młodego człowieka do demoralizacji. Poglądy Krasickiego - opowiadał się za edukacją państwową. W części drugiej utworu trafił Mikołaj na wyspę Nipu, na której panował idealny ustrój społeczny, na kształt wspólnoty pierwotnej. Został tam poddany reedukacji przez mędrca Xaoo. W części trzeciej powrócił do kraju, stał się dobrym gospodarzem, troskliwym opiekunem chłopów, wprowadził gospodarkę czynszową, stał się wrażliwym patriotą. Krasicki tym samym przedstawił własną koncepcję stosownej postawy obywatelskiej - Sarmaty oświeconego. Ma on jednoczyć nowe, właściwe dla epoki tendencje z poszanowaniem tradycji sarmackiej.

W 1774 Krasicki napisał "Hymn do miłości Ojczyzny". Utwór został opublikowany w czasopiśmie "Zabawy przyjemne i pożyteczne", stał się hymnem szkoły rycerskiej. Jest to wezwanie do gotowości złożenia życia w obronie Ojczyzny.

Sentymentalizm w literaturze oświecenia.

Sentymentalizm jako kierunek literacki zaczął się rozwijać w latach 60 XVIII w.. Prekursorami byli Jan Jakub Rousseau oraz Wolfgang Goethe. Twórców sentymentalizmu fascynowała emocjonalna strona ludzkiej natury, ludzka uczuciowość. Przeciwstawiali cywilizacji naturę, rozumowi serce, a inspiracji artystycznej poszukiwali w tradycji rodzimej, często w ludowej. Dzieło sentymentalne, zgodnie z istotą kierunku, winna cechować czułość. Ulubionym gatunkiem sentymentalistów były : powieść sentymentalna, sielanka, pieśń, elegia. W literaturze klasycystycznej podmiot literacki jest bezosobowym, bystrym obserwatorem. W literaturze sentymentalnej natomiast reprezentuje sferę doznań prywatnych, osobistych, intymnych. Ośrodkiem rozwoju kultury sentymentalnej były Puławy, mecenasem była Izabela Czartoryska. Najważniejszym przedstawicielem w literaturze polskiej był Franciszek Karpiński (1741 - 1828), pierwszy polski intelektualista. Był sekretarzem, nauczycielem, pisał - "Zabawki wierszem i przykłady obyczajne", pamiętniki "Historja mojego wieku i ludzi, z którymi żyłem".

"Do Justyny tęskność na wiosnę"

Poeta tęsknił do niej na wiosnę, utwór jest sielanką sentymentalną, autorski podmiot liryczny przedstawia uczucia Karpińskiego. Połączenie ludzkiej uczuciowości z fascynacją dla świata przyrody. Wiosna jest porą kochania - tęsknota wiosną jest szczególnie silna.

"Laura i Filon"

Utwór jest dialogowaną sielanką sentymentalną. Opowiada o historii igraszki miłosnej Filona i Laury. Scenerią jest świat przyrody, rekwizytem jest jawor. Poeta usiłuje zobrazować piękno ludzkich uczuć, miłości. Obrazuje wszystkie uczucia towarzyszące miłości - tęsknotę, niepokój, zazdrość. Ostatecznie między kochankami następuje pojednanie.

"Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim"

Podmiotem lirycznym jest wędrowny dziad. Opisuje nieszczęścia jakich doświadczył w zaborze austriackim. Wyraża pogląd, iż upadek ojczyzny jest skutkiem wewnętrznego nieładu, który w niej panował. Polskę dawną ukazuje jako kraj wolności, której nie może doświadczyć w Cesarstwie Austriackim. Okazuje się, że bieda w Rzeczpospolitej była mniej dotkliwa od tej w kordonie cesarskim.

Narodziny nowożytnej propagandy politycznej w dobie oświecenia.

Wiek XVIII to fatalne stulecie, w którym rodzą się rozmaite instytucje dręczące nas po dziś dzień. Burzliwe przemiany polityczne uwarunkowały powstanie zjawisk propagandy - kształtuje się ona głównie we Francji i Anglii. Narzędziem masowego przekazu staje się czasopiśmiennictwo - wydawano periodyki przypominające współczesną publikację książkową. Takie czasopisma studiowano w rozwijających się czytelniach i kawiarniach. Inną formą rozwoju było czasopiśmiennictwo ulotne - gazetki jednostronicowe, drukowane w stosunkowo dużym nakładzie, gratisowe. Dominującymi formami były paszkwile - pisma satyryczne, posługujące się świadomie poetyką oszczerstwa, pamflety - nieco od paszkwili łagodniejsze oraz bajki.

Pierwsze polskie czasopismo zaczęło się ukazywać w 1 marca 1765 roku - był to "Monitor" pod redakcją Franciszka Bohomolca i Ignacego Krasickiego. W latach 1770 - 77 ukazywały się ponadto "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". W czasie obrad Sejmu Wielkiego istotną rolę w konfrontacji obozów patriotów i konserwatystów odgrywały : "Gazeta Narodowa i Obca", "Gazetka Warszawska", "Pamiętnik Historyczno - Polityczny", "Magazyn Warszawski".

Ważką rolę w kształtowaniu się polskiego piśmiennictwa publicystycznego odegrała Kuźnica Kołłątajowska, która działała w latach 1788 - 92. Terminem tym określamy grono 12 najwybitniejszych polskich publicystów oświecenia skupionych wokół Kołłątaja. Zbierali się w jego domu i redagowali czasopisma ulotne. Miały za zadanie urobienie ludu na rzecz dokonania reform politycznych. Posługiwali się paszkwilem, pamfletem i bajką.

Stanisław Konarski "O skutecznym rad sposobie"

W czterech częściach dzieła autor ukazuje zgubne skutki działania liberum veto, charakteryzuje istotę kryzysu polskiego parlamentaryzmu.

Józef Wybicki "Listy patriotyczne"

Przedstawił panującą w Polsce anarchię, ruinę miast. Pragnął pobudzić patriotyczne postawy swoich rodaków poprzez formułowanie konkretnych postulatów politycznych i ekonomicznych - wprowadzenie gospodarki czynszowej, ograniczenie władzy pana względem chłopa.

Hugo Kołłątaj "Listy Anonima"

W pierwszej części utworu autor scharakteryzował problemy polskiej skarbowości. W drugiej i trzeciej rozważał problemy związane z przekształceniem narodu szlacheckiego w naród burżuazyjny.

Hugo Kołłątaj "Prawo polityczne narodu polskiego"

Dzieło opatrzone dedykacją "Do prześwietnej deputacji" - była to grupa posłów redagujących projekt konstytucji. Apelował do nich by mieli świadomość, że ich praca może stać się podstawą dobrobytu i szczęśliwości Polaków. Proponował utworzenie monarchii dziedzicznej, sejmu trwałego, zawarcie sojuszu pomiędzy szlachtą a mieszczaństwem o charakterze antymagnackim.

Stanisław Staszic "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego"

Autor scharakteryzował różnorodne zagrożenia Rzeczpospolitej, jej niepodległości. Uważał, że wychowaniu powinno się nadać kształt utylitarny, tak aby kształtowało postawy obywatelskie, jego podstawą winna być religia pojmowana katechetycznie. Postulował wprowadzenie trójpodziału władzy i monarchii. Przyczyn panującego zła upatrywał w skażeniu magnaterii.

Stanisław Staszic "Przestrogi dla Polski"

Jest to traktat publicystyczny - autor wyraża namiętne skażenie magnaterii, opisuje tragiczne położenie polskich chłopów, postuluje wprowadzenie sojuszu politycznego między mieszczaństwem a szlachtą przeciw magnaterii.

Franciszek Salezy Jezierski "Katechizm o tajemnicach rządu polskiego"

Autor posłużył się katechizmem aby wyszydzić dogmatyczne traktowanie elementów ustrojowych Rzeczpospolitej. Posługuje się poetyką parodii i oszczerstwa - obnaża fakt, iż ustrój polski jest amorficzny, krytykuje przywileje, których skutkiem jest nierząd, oficjalny podział stanowy, fakt, iż chłopi i mieszczanie pozbawieni są praw obywatelskich i politycznych. Zarzuca stanowi szlacheckiemu przekupstwo, korupcję, ministrom współpracę z państwami ościennymi, krytykuje bezprawie - za jawne przestępstwa nikt w Polsce nie odpowiada.

Teatr narodowy.

W czasach renesansu i baroku powstają sceny magnackie. Ich zalążkiem były przedstawienia prezentowane na rynkach miejskich w średniowieczu. Teatr zaczyna jednak rozwijać się dopiero w czasach oświecenia. 19 listopada 1765 r. powstaje pierwszy teatr, wystawiono sztukę Balińskiego "Natręci". Scena ta z czasem przekształca się w scenę narodową. W repertuarze przeważały komedie Zabłockiego, Bohomolca, sięgano do klasycyzmu francuskiego. Scena ta pełniła ważne funkcje społeczne i polityczne - uczestniczyła w dyskusji o formach politycznych, kształtowała opinię publiczną, szczególnie po objęciu urzędu dyrektora przez Wojciecha Bogusławskiego w 1790 r..

Julian Ursyn Niemcewicz "Powrót posła"

Sztuka z 1790 r., wystawiona 15 stycznia 1791. Autor dedykował ją marszałkowi Sejmu Wielkiego Stanisławowi Małachowskiemu.

Utwór ten jest komedią polityczną - jej istotą jest to, iż akcja dramatu, intryga są mało istotne, ważniejsze są kreacje bohaterów i wyrażane poglądy. Techniką, którą posługuje się Niemcewicz jest kontrast - patrioci przedstawieni są z powagą, bez elementów komicznych, posiadają je natomiast negatywni bohaterowie dramatu ukazujący negatywne zjawiska w Rzeczpospolitej. Autor zastosował podstawową kategorię estetyczną właściwą dla komedii - komizm - słowny, postaci oraz sytuacyjny. Intryga jest następująca - w czasie przerwy przybywa do domu Walery, narzeczony Teresy, z dawna jej przyrzeczony. Jednak Starościna próbuje związać losy swej pasierbicy z niejakim Szarmanckim.

Uosobieniem obywatela patrioty jest Podkomorzy. Jego poglądy są następujące - znieść wolną elekcję, liberum veto, wzmocnić armię, przyznać prawa społeczne i polityczne mieszczanom, otoczyć opieką chłopów. Bohater reprezentuje postawę Sarmaty oświeconego.

Nieco bardziej radykalne poglądy ma Walery - autor zastosował kompozycję opartą na zasadzie symetrii - od Walerego, w środku Podkomorzy, na zewnątrz Gadulski.

Gadulski neguje poglądy Podkomorzego. Jest tradycjonalistą - wybiera z niej wszystko co najgorsze - zwolennik złotej wolności, nierządu, anarchii, nierówności społecznej. Źródłem postawy Starosty jest nieuctwo. Jego motto - "Ja, co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało, wiem, że tak jest najlepiej jak przedtym bywało".

Pozytywizm

Pozytywizm to nazwa epoki historyczno - literackiej występującej jedynie w kulturze polskiej (na zachodzie realizm, naturalizm). Pozytywizm to formacja kulturowa stworzona przez absolwentów Szkoły Głównej Warszawskiej, którzy ukończyli ją w latach 1862 - 1869. Został ukształtowany pod bezpośrednim wpływem skutków upadku powstania styczniowego. Termin wywodzi się z nurtu filozoficznego, który rozwijał się na zachodzie od lat 40 XVIII w. Za prekursora można uznać A. Comta - filozof ateistyczny, ojciec socjologii. Innymi byli H. Taine, J. S. Mill, H. T. Buckle, H. Spencer oraz K. Darwin. Filozofia pozytywistyczna miała antymetafizyczny charakter. Wszelkie spekulacje metafizyczne pozytywiści chcieli zastąpić badaniami przyrodoznawczymi.

Filozofię cechuje scjentyzm - przekonanie, iż nauka może rozwiązać wszelkie problemy egzystencjalne człowieka; determinizm - los człowieka kształtowany jest przez czynniki od niego niezależne - środowisko, dziedziczenie; utylitaryzm - pożytek jednostki i społeczeństwa jest najwyższym celem ludzkiego życia; ewolucjonizm - filozofowie pozytywni wierzyli w teorię ewolucji - od form prostych do złożonych, że w przyrodę wpisany jest zamysł rozwoju, postępu. Przejmowali z teorii Darwina walkę o byt i dobór naturalny. Te dwa pojęcia przenosili w sferę życia codziennego.

Prekursorami filozofii pozytywnej na ziemiach polskich byli Aleksander Świętochowski i Julian Ochorowicz. Ich poglądy cechował agnostycyzm - przekonanie o niepojmowalności metafizycznych sfer życia oraz liberalizm.

Program myśli pozytywnej został przedstawiony na łamach prasy warszawskiej. Młodzi ludzie przeciwstawiali się romantykom, doświadczywszy skutków powstania chcieli zerwać z ideologią walki - zastąpić ją ideologią pracy. Program pozytywistów można zamknąć w 4 punktach.

1. Praca organiczna - pozytywiści za socjologią Spencera uważali, iż społeczeństwo jest organizmem - dążyli do harmonijnego rozwoju wszystkich jego organów - grup społecznych. Postulat pracy organicznej wyrażał zasadę realizmu politycznego - pozytywiści odkładali na bliżej nieokreśloną przyszłość kwestię walki narodowowyzwoleńczej - zanim zacznie się walczyć trzeba być silnym gospodarczo.

2. Praca u podstaw - praca natury oświatowej nad podniesieniem poziomu życia przede wszystkim chłopów. Po reformie uwłaszczeniowej chłopi zostali bowiem postawieni w trudnej sytuacji - byli samodzielnymi producentami.

3. Asymilacja Żydów - w dawnym Królestwie Kongresowym żyła liczna ich mniejszość, władze carskie doprowadzały z premedytacją do waśni narodowych. Na dodatek Żydzi dbali o odrębność kulturową - nie przyswajali polskiego języka. Pozytywiści pragnęli stworzyć dla tych Żydów, którzy tego chcieli warunki asymilacji z narodem. W dziełach literackich, artykułach zaczęli więc opisywać kulturę żydowską.

4. Emancypacja kobiet - pozytywistki domagały się prawa do kształcenia kobiet, prawa do pracy i równego wynagrodzenia. Propagatorką była Eliza Orzeszkowa.

Program pozytywistów warszawskich.

Aleksander Świętochowski "Praca u podstaw"

Autor przedstawił sytuację chłopów po reformie uwłaszczeniowej - nie mogą bez zewnętrznej pomocy stać się zbiorowością świadomych producentów. Ich edukacją winni się zająć światli właściciele ziemscy.

Aleksander Głowacki "Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa"

Autor mówi o relacji między jednostką a zbiorowością w kategoriach utylitaryzmu. Wg niego podstawą dobrobytu jest własność prywatna.

Eliza Orzeszkowa "Kilka słów o kobietach"

Domaga się poszerzenia programu nauczania kobiet, prawa do pracy i równego wynagrodzenia.

Eliza Orzeszkowa "O Żydach i kwestii żydowskiej"

Popularyzacja kultury żydowskiej - wtedy stworzy się warunki asymilacji.

Stanisław Koźmian "Szkoła patriotyzmu politycznego"

Autor był przedstawicielem konserwatystów krakowskich - potępia walkę narodowowyzwoleńczą jako sarmackie warcholstwo.

Feliks Krupiński "Romantyzm i jego skutki"

Artykuł ma charakter znacznie bardziej literacki - autor snuje rozważania o romantycznej ideologii - szydzi - z romantycznego irracjonalizmu, emocjonalizmu i wyraża pogląd, iż stały się one źródłem czynów nieodpowiedzialnych. Raduje się, że nastał kres romantyzmu.

Poezja pozytywizmu.

Dominowały takie gatunki literackie jak nowela, powieść, obserwujemy początki reportażu, felietonu. Mimo, iż pozytywizm jest uważany za "czasy niepoetyckie" uprawiano poezję - lirykę reprezentuje Adam Asnyk (1838-1897) i Maria Konopnicka (1842-1810).

Adam Asnyk dojrzewał jeszcze w romantyzmie i romantyzm reprezentował w czasach pozytywizmu (poeta dwóch pokoleń). Można wyodrębnić trzy nurty w twórczości Asnyka:

0. poezji miłosnej,

1. poezji filozoficznej,

2. poezji tatrzańskiej.

"Do młodych"

Zachęca by młodzi rozwijali się intelektualnie, by dążyli do poznania Boga. Godzi się ze smutkiem, iż przeminęły czasy romantyków i apeluje do młodych by mieli szacunek do tradycji. Przypomina im, że to co stworzą przeminie, przestrzega więc przed popadnięciem w pychę.

"Daremne żale, próżny trud"

Poeta zwraca się do romantyków i przestrzega przed życiem przeszłością bo nie jest ono twórcze.

"Karmelkowy wiersz"

Dusza kobiety salonowej jest pusta i dlatego poeta nie obdaruje jej miłością, lecz cukierkiem.

"Ach, jak mi smutno"

Poeta opłakuje przemijanie. Liryka wyznania, nacechowana emocjonalnie, pełna smutku, nostalgii, przypomina romantyczną poezję grobów.

"Między nami nic nie było"

Poeta ukazuje świat natury jako dyskretne tło ludzkich uczuć i stały element więzi emocjonalnych.

"Ulewa"

Autor zachowuje strukturę rytmiczną, stosuje średniówkę - wiersz sylabotoniczny - osiąga piękną melodię wiersza. Opis krajobrazu tatrzańskiego - jego piękna.

"Limba"

Pochwała krajobrazu tatrzańskiego, ale wiersz ten jest alegoryczny i przedstawia duchową sytuację poety. Limba jest samotna, dumna, wyniosła - tak jak poeta, który musi żyć wśród pozytywistów.

Sonet XXIX

Wyrzeczenie się walki narodowowyzwoleńczej jest dla poety narodowym samobójstwem ducha.

Maria Konopnicka - druga sztandarowa poetka pozytywizmu. Uprawiała twórczość utrzymaną w duchu postromantycznym. Nie nawiązywała jednak bezpośrednio do romantyzmu - wzorem dla niej był Lenartowicz. Sięgała po motywy ludowe, posługiwała się poetyką ballady, baśni. Konstrukcję jej wierszy cechuje wyrazista linia melodyczna osiągana dzięki kunsztownym konstrukcjom stroficznym i wierszowi sylabotonicznemu. Obok motywów ludowych istotną rolę odgrywała poezja patriotyczna.

"Przeciw nadziei"

A raczej "przeciw brakowi nadziei". Poetka mówi o czasach, w których żyje - czasy pozytywizmu zabijają idee niepodległościowe. Nie ma ostoi wiary w odzyskanie niepodległości. Autorka jednak postanawia tą wiarę zachować, wiarę w zmartwychwstanie ojczyzny. Styl wiersza jest utrzymywany w duchu romantycznym, w duchu poezji grobów. W ten sposób autorka wskazuje na tradycję, która jest jej bliska.

"Rota"

"Rota" została opublikowana w 1908 r. Jest to utwór interwencyjny, przeznaczony do rozpowszechniania w Wielkopolsce. Autorka protestowała przeciwko ustawom wywłaszczającym Polaków z ich ziemi. Utwór zyskał popularność - Feliks Nowowiejski napisał do utworu muzykę. Została po raz pierwszy zaśpiewana 15 lipca 1910 r. podczas odsłonięcia pomnika grunwaldzkiego w Krakowie.

Zbiorowy podmiot literacki składa przysięgę przed Bogiem, prosząc go o pomoc w jej wypełnieniu. Naród ślubuje, że zachowa swoją tożsamość.

Powieść realistyczna.

Realizm - ma co najmniej dwa znaczenia - termin filozoficzno - estetyczny, który określa metodę ujmowania i kształtowania materiału w dziele sztuki.

Drugie znaczenie - kierunek literacki między romantyzmem a naturalizmem. Podstawowa cecha - mimetyzm - realiści obrazowali świat obiektywnie. Pracę pisaną traktowali jako studium natury. Dzieło sztuki winno mieć walory poznawcze. Ważne dla realistów było gromadzenie i selekcja materiału, szczegółów, posługiwali się schematyzacją i typizacją. Stosowali precyzyjną analizę charakterologiczną, dążyli do stworzenia iluzji prawdopodobieństwa poprzez:

- zachowywanie w strukturze świata przedstawionego związków przyczynowo - skutkowych,

- budowanie obrazu świata zgodnego z powszechnym doświadczeniem oraz stanem wiedzy o świecie.

Pozory obiektywizmu osiągano dzięki technice dokumentu wtrąconego - pamiętnik, list, referat.

Narracja w powieści realistycznej: posługiwano się 3 osobowym narratorem wszechwiedzącym zaglądającym w dusze bohaterów, ich motywacje.

Styl: język był przejrzysty, klarowny, warstwa językowa prawie niezauważalna. Język sięgał do mowy potocznej, stosowano stylizację w procesie indywidualizacji wypowiedzi bohaterów.

Realiści najczęściej posługiwali się powieścią. Powieść to gatunek literacki obejmujący rozbudowane utwory narracyjno - fabularne, bogate w materiał zdarzeniowy, społeczny, obyczajowy, psychologiczny. Nośnikiem treści jest fabuła - składa się z epizodów, wątków, niekiedy zawiera akcję. Fabuła to całokształt zdarzeń składający się na świat przedstawiony utworu. Fabuły dzielimy na epizodyczne i wątkowe. Akcja - porządek lub przebieg zdarzeń w obrębie fabuły. Czas - dzielimy na fabularny - wydarzeń w utworze i narracji - czas, w którym narrator opowiada historię.

"Ojciec Goriot" Balzaca

Bohaterowie "Ojca Goriot" mają poza funkcją psychologiczną ukazywać istotne procesy społeczne właściwe dla opisywanych czasów. Są mało zróżnicowane, ba, nawet bardzo do siebie podobne - nie przeżywają żadnych dramatów światopoglądowych, konfliktów moralnych. Konstrukcja bohaterów jest skupiona wokół gry o prestiż społeczny.

Rastignac - przybysz z prowincji, który wkracza do Paryża. Duszę ma czystą, nieskażoną prawdą o funkcjonowaniu świata - postać służy do obnażenia prawdy o świecie Paryża. Wybiera jednak drogę kariery i życia towarzyskiego. Rzuca wyzwanie paryskiemu światu - stanowi to o jego kapitulacji gdyż pokonuje ten świat metodami jakie mu wcześniej tenże świat narzucił - chce i zajmie w nim stosowną, wysoką pozycję.

Vautrin - galernik, postać autentyczna - szef policji paryskiej. Służy autorowi do wyrażenia przekonania natury etycznej - Vautrin dzięki inteligencji odkrywa mechanizmy rządzące światem społeczności paryskiej. Posiada klarowny kodeks etyczny - mówi, że świat paryski żadnego takiego nie posiada. Uzmysławia, że światem Paryża rządzi walka o byt, a narzędziem jest pieniądz. Odsłania obłudę społeczeństwa Paryża - im wyżej ktoś stoi tym bardziej jest obłudny i bezwzględny.

Ojciec Goriot - postać tragiczna. Tragizm jest skutkiem doświadczenia determinizmu pochodzenia społecznego. Żył w momencie przełomu pomiędzy feudalizmem a kapitalizmem. W feudalizmie rządzi urodzenie, a w kapitalizmie posiadanie. Goriot umiał pieniądze zdobyć - posiadał realne znaczenie w społeczeństwie, ale nie mógł zdobyć urodzenia. Był ofiarą anachronizmów struktury społecznej. Do obnażenia tych anachronizmów służy autorowi ta postać.

Córki ojca Goriot - niewiasty puste, próżne i bardzo okrutne. Ich okrucieństwo bierze się z przebywania w najwyższych strukturach Paryża.

Żadna z postaci nie ma refleksji metafizycznych. Paryż to Francja, dla Balzaca, społeczeństwo budowane po rewolucji francuskiej. Społeczeństwo podziałów międzyludzkich, stanowych i majątkowych, społeczeństwo, w którym nie istnieją prawa moralne, społeczeństwo, w którym destrukcji uległy podstawowe więzi międzyludzkie - rodzina, przyjaźń, miłość. Człowiek jest uprzedmiotowiony i zatomizowany. Wszyscy bohaterowie Balzaca dążą do uzyskania jak najwyższej pozycji społecznej - a pieniądz jest moralnością, prawem i Bogiem.

"Mendel Gdański" Marii Konopnickiej

Mendel Gdański jest obywatelem rosyjskim. W Rosji wywłaszczano Żydów z ich majątków, mieli osobną ustawę podatkową. Nie funkcjonowała ona jednak na terenie byłego Królestwa Kongresowego - stąd brała się silna migracja, a razem z nią rodziły się napięcia społeczne. Autorka mówi o bezsensie antysemityzmu gdyż nie załatwia on problemu. W noweli zawarty jest również postulat asymilacji Żydów - miał on spaść na władzę carską. Póki Rzeczpospolita była wolna, Żydzi mieli dobre warunki rozwoju, kiedy wolność straciła zaczęły się kłopoty. Postulatu nie da się zrealizować w państwie obcym Polakom i Żydom bowiem to państwo generuje konflikty narodowe.

"Szkice węglem" Henryka Sienkiewicza

Historia chłopa - Rzepy. Pisarz gminny Zołzikiewicz uknuł intrygę by Rzepa zastąpił w wojsku jego syna. Sytuacja powodowała tragiczne konsekwencje dla rodziny Rzepów - stąd dramatyczne zabiegi żony o męża. Nie mogła ona jednak udać się do władz z powodu odmiennego języka - braku porozumienia. Postulat pracy u podstaw w takiej sytuacji nie ma sensu. Podstawowym źródłem dramatu chłopa jest nieistnienie państwa, które chroniłoby jego dobro.

"ABC" Elizy Orzeszkowej

Nie ma możliwości w obcym państwie rozwijania działalności oświatowej. W warunkach niewoli narodowej program pozytywistyczny nie spełnia pokładanych w nim nadziei. Aby rozwijać gospodarkę, oświatę potrzebne jest wolne państwo.

"Zbrodnia i kara" Fiodora Dostojewskiego

Fiodor Dostojewski (1821-1881) był jednym z najbardziej interesujących pisarzy rosyjskich XIX w. Życie miał ciekawe i burzliwe - był skazany na karę śmierci, popadał w długi (hazard), kontaktował się z rosyjskimi rewolucjonistami. Pozostawił po sobie "Zbrodnię i karę" (1866), "Idiotę" (1868), "Biesy" (1871) oraz "Braci Karamazow" (1880). Został określony mianem pisarza "przeklętych problemów" - dotykających najciemniejszych stron ludzkiej natury, które w sposób negatywny kształtowały ludzką cywilizację. Uprawiał pisarstwo realistyczne - nowe i ciekawe. Powieści jego określono mianem polifonicznych - wielogłosowych - powieści dyskusji. Określone elementy struktury utworu są znakami istotnych poglądów natury filozoficznej, religijnej, etycznej. Autor jednoznacznie nie wypowiada się w tych kwestiach - ścierają się one ze sobą i z tych starć wypływają wnioski. W powieściach Dostojewskiego słyszymy echa myślicieli, filozofów i innych tekstów literackich. Świat przedstawiony pod względem problematyki podlega głębokiemu nasyceniu - to ostatecznie daje wrażenie intensywności przeżyć, wrażeń. Świat przedstawiony jest często światem ukazującym stan duszy człowieka doświadczającego obłędu. Problematyka i psychika postrzegane są w kontekście metafizycznym.

Idea rewolucji społecznej : historię zbrodni należy traktować jako alegorię rewolucji społecznej - jest to idea czynienia sprawiedliwości za pomocą przemocy. Bohater popełnia zbrodnię, której konsekwencją jest konieczność popełnienia kolejnej. Przemoc rodzi przemoc. Nigdy nie zabija się dla innych, zabija się zawsze dla samego siebie. U źródeł rewolucji tkwi zawsze egoizm. Rewolucja doprowadza do destrukcji samych rewolucjonistów (tak jak Raskolnikowa). Ofiarą zbrodni nie jest tylko faktyczna ofiara lecz także morderca.

Idea nadczłowieczeństwa : zastanawiano się nad tym, czy wybitni ludzie mają prawo przy realizacji wielkich czynów, idei łamać normy etyczne. Dyskutowano, czy moralność, prawo obowiązuje wszystkich czy nie. Ideę nadczłowieczeństwa zapoczątkował Stirner, a wyartykułował Nietzsche. Jednych określał rasą panów a drugich podludzi. Rasa panów ma prawo tworzyć własne normy etyczne. Zdesperowany bohater rozważa i dochodzi do wniosku, że jeśli ktoś potrafi zabić to jest zdecydowanie ponad pospólstwem. Autor wyraźnie ośmiesza tą ideę - kto ma decydować o nadczłowieczeństwie ? Raskolnikow zdecydował sam i poniósł tego konsekwencje. Motywacje etyczne stojące za przemocą są ewidentnie fałszywe - nie ma ludzi i nadludzi, są tylko ludzie.

Trzecią ideą była idea utylitaryzmu. Powstawał on w czasie przełomu pomiędzy światem feudalnym a kapitalistycznym. Jednostka ma dążyć do szczęścia, a społeczeństwo to suma jednostek. Ideę tę w utworze prezentuje Łużyn - postać wierząca w postęp cywilizacyjny, społeczny. Raskolnikow natomiast zastanawia się nad użytecznością społeczną lichwiarki. Takie utylitarne myślenie sprowokowało go do zbrodni. Takie mierzenie ludzi, dzielenie ich na otwierających drogi postępu i tych, którzy je zagradzają rodzi zbrodnię.

Autor polemizuje z trzema poglądami filozoficznymi i konsekwentnie je odrzuca.

Odrodzenie moralne - natura człowieka jest nacechowana złem. Człowiek umie rozpoznać dobro, gorzej z jego czynieniem. Pisarz dowodzi, iż aby dostąpić odrodzenia należy wpierw upaść by zdać sobie sprawę z istnienia zła w naturze człowieka i własnej za nie odpowiedzialności. Trzeba sobie uświadomić, że jest się istotą grzeszną. Bez tego odrodzenie nie nastąpi.

W powieści Bóg oddziałuje na człowieka w różny sposób - poprzez sumienie - Raskolnikow może być nazwany więźniem sumienia, poprzez tzw. bożego człowieka - cierpienie Sonii jest świadectwem potwierdzającym autentyczność jej postawy. Odnaleźć można także rolę Pisma Świętego w kształtowaniu ludzkiej duszy - Biblia zapowiada zmartwychwstanie natury moralnej i duchowej. Drogą odrodzenia moralnego jest doświadczenie zła i cierpienia.

Wolność człowieka to dar tragiczny. Wolność to wolność wyboru pomiędzy dobrem i złem. Pokusa zbrodni złamała Raskolnikowa. Konsekwencjami wyborów jest zło - ofiarą pada podmiot, cierpienie go łamie i degraduje moralnie.

"Lalka" Bolesława Prusa

Utwór był publikowany w "Kurierze codziennym" w 1889 roku. Akcja obejmowała lata 1878-79, pamiętniki sięgały natomiast początków XIX w. Czas narracji pierwszoosobowej pokrywa się z czasem akcji. Włożył ją pisarz w usta starego subiekta, natomiast narrator trzecioosobowy jest wszechwiedzący o wyraźnych cechach autorskich. Ma spojrzenie subiektywne, w przeciwieństwie do pierwszoosobowego. Język utworu nie zwraca na siebie uwagi czytelnika - jest przejrzysty, ale miejscami widać stylizację w partiach dialogowych. Kompozycja jest zwarta, spójna ale otwarta przez niejasne zakończenie. Występują w "Lalce" różne gatunki literackie - powieść psychologiczna, społeczna, humoreski (o studentach), elementy powieści satyrycznej (o arystokracji), historycznej, fantastyczno - naukowej (Prus był jej prekursorem w Polsce).

Rzecki - prezentuje w utworze pokolenie romantyków, jest zdecydowanie najstarszy spośród trzech bohaterów. Brał aktywny udział w Wiośnie Ludów. Oprócz elementów romantyka ma także przymioty pozytywisty - jest rzetelny, uczciwy, pracowity. Ukazany jest w momencie rozwoju społecznego, w którym na społeczeństwo Kongresowe wpłynęły już idee pozytywistyczne. Istotą tej postaci jest konfrontacja z resztą społeczeństwa - Rzecki nie może sobie w nim znaleźć miejsca - nie jest potrzebna ani jego uczciwość, ani patriotyzm. Zamyka się we własnym świecie, bo nie akceptuje rzeczywistości zewnętrznej. Jego świat odnajduje się na kartach pamiętnika - tam znajdziemy marzenia i idee postaci - napoleońską - marzenie o odrodzenie Ojczyzny, o budowie świata sprawiedliwego. Jest jednak również romantycznym kochankiem - kocha panią Stawską, lecz skazany jest na niepowodzenie. Innym elementem romantycznym postaci jest przyjaźń - wierzy, iż przyjaciel zostanie działaczem konspiracyjnym. Rzecki jest bohaterem duchowej klęski - żadna z rzeczy, o których marzył nie realizuje się w żadnym stopniu.

Wokulski - idealista epoki przejściowej - on najpełniej łączy w sobie cechy romantyka i pozytywisty. W czasie swej nieszczęśliwej, ubogiej młodości podczas pracy w winiarni styka się z patriotyczną młodzieżą warszawską - dzięki niej zaczyna się uczyć, bierze udział w powstaniu styczniowym. Zostaje zesłany - czas wykorzystuje na naukę. Po powrocie do kraju zastaje obojętność społeczną - ludzie zajęci są robieniem interesów, a więc tym także zajmuje się bohater. Dla dobrego startu ożenił się z średnio bogatą wdową, choć starał się (bezskutecznie) szukać ideałów swego życia. W duszy Wokulskiego rodzi się dawny, szlachecki kompleks - pragnie zmienić pozycję społeczną za pomocą pieniędzy. Zdobywa je na spekulacjach wojennych - wraca bogaty i wzbudza podziw wśród mieszczaństwa, ale nie arystokracji. Wiedząc, iż Łęccy są biedni i pragnąc pozyskać Izabellę swoimi datkami uzależnia ich finansowo.

Ochocki - idealista naukowy - bez złudzeń spogląda na rzeczywistość, swoje plany łączy z wyjazdem za granicę.

Utwór ma kompozycję otwartą - być może bohater wysadzając zamek zabił się - powieść to tragiczny obraz losu człowieka - ofiary archaicznej struktury społecznej. Albo jest to utwór w jaki sposób dojrzały i myślący człowiek marnuje swoją energię. Być może jednak bohater przeżył i wyjechał - przezwyciężył te ograniczenia, które nakładało na niego społeczeństwo polskie. Na pewno jednak straciło ono wartościową, przedsiębiorczą jednostkę.

Społeczeństwo XIX w. znacznie różniło się od obecnego - zamiast struktur kapitalistycznych miało jeszcze feudalne. Najważniejsza jest arystokracja - ludzie zbankrutowani na wszystkich płaszczyznach - od ekonomicznej do intelektualnej. Mimo to odgrywają najistotniejszą rolę. Mieszczaństwo jest zróżnicowane - polskie i żydowskie. Polskie to przede wszystkim ludzie drobnego interesu, zazwyczaj dosyć ubodzy. Żydzi natomiast są dość ekspansywni ekonomicznie. Bardzo szeroko przedstawia ich pisarz w utworze - sądzi, że asymilacja Żydów została zahamowana (wyjątek - Szuman). Obecne są też asymilacje pozorne - w głębi duszy bardzo odmienni, lecz przejmujący polskie obyczaje by móc z Polakami konkurować. Socjaliści - studenci nie budzą w autorze szczególnej sympatii. Społeczeństwo jest więc anachroniczne, pełne kontrastów, najszerszą grupę stanowią ludzie nędzy. Symbolem stosunków społecznych Warszawy jest kontrast między dostatkiem Śródmieścia a przejmującą nędzą mieszkańców Powiśla.

"Lalka" jest powieścią rozrachunkową - autor z perspektywy 20 lat spogląda na owoce realizacji ideałów pozytywistycznych. Ocenia tą realizację wyraźnie negatywnie. Jedynym owocem jest materializacja świadomości społecznej. Wszyscy chcą się dorobić - prowadzi to do antagonizacji i zahamowania rozwoju kraju. W takiej atmosferze gasną idee narodowowyzwoleńcze. Następuje proces rozkładu społecznego - sytuacja, w której społeczeństwo traci podstawowe więzi i z grupy staje się zbiorem jednostek. Dzieje się tak poprzez odwracanie się od tradycji - traci wspólnotę wartości cenionych i szanowanych. Można jednak utwór odczytywać inaczej - o roli tradycji w życiu społecznym, zwracając uwagę na życiowe bankructwo Wokulskiego, który wyrzeka się dorobku całego życia lub też w kategoriach powieści psychologicznej mówiącej o znaczeniu stabilizacji emocjonalnej w życiu człowieka (wszyscy dotknięci są samotnością).

Barokowa wizja świata w poezji Mikołaja Sępa - Szarzyńskiego.

Mikołaj Sęp - Szarzyński (1550 - 1581). Przeżył dramat odejścia od własnej religii, potem nawrócenie. W 1601 wydano tomik pt. "Rytmy albo Wiersze polskie". W cyklu tym dominują sonety - kunsztowne formy stroficzne składające się z czternastu wersów ułożonych w dwie zwrotki czterowersowe, czyli quatriny i dwie zwrotki trójwersowe, czyli tercyny.

Szczególny rozkwit sonetu przypada na twórczość Dantego i Petrarki, później rozwijał ten gatunek Ronsard. Wyróżniamy dwa rodzaje sonetów - włoski zakończony klasyczną tercyną z układem rymów a - b - a oraz francuski, zakończony dystychem, tj. Dwuwierszem z układem rymów a - a.

Sonet IV

Autor wyraźnie nawiązuje do księgi Hioba. "Bojowanie byt nasz podniebny" - życie to ciągła dramatyczna walka, w której chodzi o doskonalenie duchowe. Wrogami są Szatan, pokusy, własne ciało. Walkę tę można zwyciężyć jedynie z Bogiem. Człowiek, odmiennie niż w renesansie, jest "wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie". Owe rozdarcie, dysharmonia moralna powoduje, iż wybiera przede wszystkim zło, żyje w mroku i chaosie. Dobro można osiągnąć jedynie przy pomocy Boga. Wyobrażenie świata pełne jest antynomii - sprzeczności dobra i zła, materii i ducha, Boga i Szatana, a nawet świata i Boga. Zdolność czynienia dobra pochodzi od Boga i jest łaską.

Sonet V

Miłość ludzka polega na przywiązaniu do dóbr doczesnych. Człowiek źle rozpoznaje rzeczywistość, gdyż celem jego miłości powinien być Bóg. Myśli zwiedzane żądzą upiększają doczesne wartości, lecz nie mogą ochronić przed lękiem, bólem i cierpieniem. Daremnie zabiegamy o bogactwo, piękno i władzę. Człowiek jest zbudowany z materii, więc jego pożądanie tejże materii jest naturalne. Jest także bytem antynomicznym, materia przesłania mu prawdę, której winien szukać by zaspokoić swoją duszę. Dramat ludzkiej egzystencji polega na niemożności rozpoznania tego co jest prawdą i jak jest rzeczywista hierarchia wartości. Statyczna renesansowa wizja świata została zastąpiona dynamiczną.

Język wiersza pełny jest inwersji, epitetów metaforycznych, peryfraz. Zawikłanie językowe jest symboliczne - oznacza zawikłanie natury człowieka.

Różnice między renesansową a barokową wizją świata.

Humaniści wyrażali w swej twórczości wiarę w poznawcze możliwości człowieka, odrzucali średniowieczną koncepcję życia nacechowanego grzechem pierworodnym. Wybór człowieka zależał jedynie od władz rozumu i woli. Utwory charakteryzowały się przejrzystym językiem, prostymi środkami ekspresji artystycznej, klasycznymi figurami stylistycznymi, gatunkami literackimi zgodnymi z zasadą decorum - odpowiadały koncepcjom życia człowieka renesansowego, język oddawał harmonię opisywanej rzeczywistości.

U Mikołaja Sępa - Szarzyńskiego świat jawi się jako trudny do zrozumienia - mroczny byt, antynomie dobra i zła, miłości i nienawiści, przemijania i wieczności. Człowiek jest istotą dysharmonijną - natura ludzka jest słaba i skłonna do grzechu, więc nie może wybrać dobra mimo, iż umie je rozpoznawać. Natura ludzka to synteza aspektów duchowych oraz materialnych, cielesnych - dysharmonia wyraża się w rozdarciu pomiędzy duchem a ciałem, rzeczy materialne zasłaniają cnoty i szlachetne cele. Język charakteryzuje się dynamiką, występuje inwersja zdania, zawikłanie jego szyku, epitety metaforyczne, antytezy oddające antynomiczny charakter bytu. Kształt artystyczny jest językowym obrazem skomplikowanej materii rzeczy świata tego.

"Myśli" Pascala oraz praca pt. "Mikołaj Sęp - Szarzyński" Jana Błońskiego jako wstęp do rozważań o kulturze baroku.

Wizja Pascala - świat jest zagadką, rzeczywistością obcą człowiekowi, szczególnie w aspekcie spraw duchowych, jego kompetencje poznawcze są bardzo ograniczone. Autor podkreśla, iż mimo wszystko człowiek jest godnym stworzeniem, stara się oddzielić rozważania nad poznaniem świat od myślenia religijnego. Z perspektywy ludzkiego losu wiara jest "opłacalna" - człowiek wierzący mniej ryzykuje, kosztem małych wyrzeczeń zyskuje perspektywę wieczności.

Artykuł Jana Błońskiego godzi w stereotypowe wartościowanie epok kulturowych. Wszelkie podziały, próby schematyzacji są intelektualnym uproszczeniem. Epoki są wszak wyrazem i człowieczego zagubienia, i poszukiwaniem prawdy, świat natomiast jest wielką ekspresją ducha.

Barok

Barok to epoka w dziejach kultury (koniec XVI wieku - połowa XVIII). Pochodzenie terminu jest tajemnicze - może od portugalskiego słowa barocco oznaczającego perłę o nieregularnych kształtach lub też baroco - nazwa sylogizmu, tj. sposobu rozumowania - oznacza rozumowanie nazbyt skomplikowane. Barok szczególnie w kulturze francuskiej budził początkowo złe skojarzenia.

Barokiem nazywano takie dzieła sztuki, które ostentacyjnie łamały klasycystyczne normy tworzenia. Ojczyzną baroku były Włochy, później zaistniał on w Niemczech, Polsce, Anglii, Francji, Niderlandach, Ameryce Łacińskiej.

Duchowość barokowa:

0. epoka powstała w wyniku odnowy życia religijnego po zakończeniu soboru trydenckiego, z drugiej strony nastąpił kryzys świadomości religijnej,

1. rozwój nauki i filozofii, subiektywizm, sceptycyzm, relatywistyczna krytyka świata, pojęcie nieskończoności świata,

2. konflikt pomiędzy naukowym widzeniem świata a religią i potocznym doświadczeniem,

3. emancypacja nauki zrywającej swe więzy z teologią.

Koncepcje postrzegania człowieka:

0. człowiek - istota myśląca, obca we wszechświecie i przeciwstawiona mu w sposób bezkompromisowy - Kartezjusz i Pascal,

1. człowiek - istota całkowicie zjednoczona ze wszechświatem, pozbawiona duszy - Hobbes i Bacon,

2. człowiek - istota należąca do uduchowionej, myślącej natury - Baruch Spinoza,

Religijność epoki:

Religijność barokowa jest odmienna od poprzednich form religijności, jest wynikiem spotkania teologii z humanizmem. Proces ten ma miejsce w kościele potrydenckim - akcentowanie człowieczeństwa Chrystusa - ukształtowany w baroku kult Serca Jezusowego.

Ignacy Loyola - założyciel zakonu jezuitów, twórca koncepcji humanizmu teocentrycznego.

Franciszek Salezy - koncepcja humanizmu pobożnego.

0. religijność akcentuje dobroć Boga, kult eucharystyczny,

1. Kościół pojmowany jako miejsce zbawczego działania Boga, wyraźny związek pomiędzy Kościołem doczesnym a triumfującym Kościołem Niebieskim,

2. postawa wierzącego - ufność,

3. Kościół potrydencki - wyraziście nakreślona świadomość zwycięskiego wkroczenia w nową erę, utrata renesansowego zagrożenia innowierców - stąd triumfalizm religijny - jednoczenie ducha rycerskiego z optymistycznym maksymalizmem religijnym (wierzący mógł się uważać za rycerza Chrystusa),

4. pobożność ludowa - procesje, pielgrzymki, przesadne manifestowanie przeżyć religijnych, przewaga obrzędu nad tym, co intelektualne, zanik poczucia winy.

Estetyka barokowa.

0. piękno jest niewytłumaczalne - subiektywizm estetyczny,

1. nie istnieje obiektywne piękno w naturze - zainteresowanie tematami tradycyjnie uznanymi za nieestetyczne,

2. fascynacja brzydotą jako jeden z przejawów estetyki,

3. próba odkrycia tajemnicy ludzkiego losu, sensu świata i życia w sztuce,

4. H. Wölfinn - "estetykę renesansową cechuje statyczność, jasność, linearność, forma zamknięta; estetyka barokowa jest przeciwieństwem - kompozycja otwarta, dynamika, ciemność, malarskość"

Cechy i wyznaczniki stylu barokowego : ruchliwość, kolor, patos, bogata symbolika i alegoryczność, dekoracyjność, kontrast, niepokój, kwietyzm.

W budownictwie - bogate formy geometryczne są wyrazem silnej ekspresji religijnej, Kościoła przyciągającego rzesze wiernych.

Sztuka retoryki - doskonałe dzieło retoryczne zawiera pouczenie wzbudzające wzruszenie, oddziałuje na zmysły słuchacza - tak właśnie Kościół chciał oddziaływać na wierzących.

Periodyzacja baroku w Polsce.

1. 1580 - 1620 - barok wczesny - rozwój literatury metafizycznej,

1. 1620 - 1680 - barok dojrzały - rozwój literatury sarmackiej i dworskiej,

2. 1680 - 1740 - barok schyłkowy - czas upadku kulturalnego związany z epoką saską,

Tło historyczne :

0. absolutyzm oświecony we Francji,

1. monarchia burżuazyjna w Anglii,

2. w Polsce demokracja szlachecka

Cały wiek XVII zdominowany jest przez ciąg nieustających wojen z Moskwą, Tatarami, Turkami, Szwecją. Liczne konflikty wewnętrzne, m.in. powstanie Kozaków. Ostatnia wielka wygrana bitwa - 1683, ostatni sukces Rzeczpospolitej szlacheckiej.

Polski parlamentaryzm przeżywa kryzys, w 1652 po raz pierwszy zerwanie obrad sejmu przez "liberum veto". Wieś opiera się na gospodarce pańszczyźnianej - ucisk chłopów, gospodarka ekstensywna. Zniszczenia ziem polskich osiągnęły w tym okresie 45% majątku kraju - mniej więcej tyle, co podczas II Wojny Światowej.

Poezja barokowa.

Marinizm - Jan Baptista Marino - włoski poeta. Kierunek cechuje dążenie do takiego ukształtowania formy i języka, aby zachwycić czytelnika "pomysłem" na dzieło - treścią, językiem, paradoksem. Wiersze zawierały wyszukane tropy stylistyczne, anafory, oksymorony, hiperbole, antytezy, gradacje, polisyndetony.

Przedstawicielem w Polsce był Jan Andrzej Morsztyn, twórca "Kanikuły albo psiej gwiazdy" (1647) oraz "Lutni" (1661).

"Niestatek"

Wiersz ten traktuje o niestateczności kobiet. Autor dla podkreślenia tego poglądu przedstawia szereg sytuacji mających zaistnieć wcześniej niż zmiana kobiecej natury. Mamy tu do czynienia z anaforami, oksymoronami ("groźbą uspokoi", "niemy zaśpiewa"). Morsztyn gradacyjnie szereguje owe porównania, aby zaskoczyć czytelnika oryginalnością podejścia do problemu niestałości niewiast.

Twórczość Daniela Naborowskiego.

Naborowski był wykształconym kalwinem, miał bogate kontakty z innowiercami. Korzystał z inspiracji modnych wówczas prądów artystycznych - był przedstawicielem dworskiego nurtu poezji barokowej. Korzystał z charakterystycznych dla marinizmu środków ekspresji artystycznej. W jego twórczości dominowały motywy religijne, filozoficzne.

"Marność"

Sam tytuł wskazuje na źródło inspiracji. Autor często rozwijał takie aspekty jak przemijanie, sens żywota - sięgał do Biblii i tam szukał odpowiedzi, szczególnie w księdze Koheleta. Twórcze wykorzystanie motywu vanitas vanitatum jest ściśle związane z filozoficznym zainteresowaniem czasem w dobie baroku. Zastanawiano się czym jest czas, badano relacje pomiędzy ludzkim pojęciem czasu a czasem obiektywnym. Świat jest marnością, ale człowiek nie powinien się trwożyć, tylko radować się swym doczesnym życiem zgodnie ze swoim sumieniem.

"Krótkość żywota"

Poeta posługując się kilkoma konceptami chce oddać tępo przemijania. Zauważa, że procesy narodzin i śmierci są na porządku dziennym i niewiele się od siebie różnią, łono matki jest zarazem grobem - wiersz o przygodności ludzkiego życia.

"Do Anny"

Choć wszystko przemija, to autor zada respekt czasowi - jego miłość do Anny nie przeminie.

"Cnota grunt wszystkiemu"

Cała ludzka egzystencja jest jednym wielkim paradoksem. Nic co ludzkie nie jest rozumne z punktu widzenia wieczności. Autor nawiązuje do fraszek i trenów Kochanowskiego - ukazuje starania o bogactwo jako coś zbytecznego. Człowiek taki jest nędzarzem, o wiele bogatszy jest od niego człek cnotliwy - ma on wszystko, choć nie ma nic.

"Na oczy królewny angielskiej, która była za Fryderykiem falzgrafem reńskim obranym królem czeskim"

Naborowski zachwyca się oczami królewny. W pierwszej części wiersza szuka stosownego porównania - do pochodni, słońca, gwiazd. W drugiej mówi, iż żadne z porównań nie jest stosowne, a w trzeciej, że znajduje w nich wszystko - i słońce, i gwiazdy, ba, nawet bogów.

Sarmatyzm.

Sarmatyzm stanowi podstawę polskiej obyczajowości, religijności, polityki. Zaczyna się w XV wieku. Szlachta polska w dobie swej świetności poszukiwała swych korzeni - znalazła je w starożytnym ludzie Sarmatów (w rzeczywistości był to koczowniczy lud irański zamieszkujący dorzecze Wołgi). To szczególne pochodzenie miało tłumaczyć szczególną rolę jaką szlachta odgrywała w Polsce.

Sarmatyzm ma dwa znaczenia - pierwsze oznacza styl życia szlachty w XV i XVI wieku, drugie - rozbudowaną ideologię szlachecką. Początkowo sarmatyzm utożsamiano z pozytywnymi cechami szlacheckimi - męstwem, dzielnością. Z czasem następuje rozwój zakresu znaczeniowego o kult złotej wolności, mesjanizm - pogląd religijny mówiący o istnieniu jednostkowego lub zbiorowego mesjasza. Szlachta polska miała poczucie, że Polska stanowi przedmurze chrześcijaństwa - musi stawić czoła pogańskiej nawale, była wszak najdalej na wschód wysuniętym państwem chrześcijańskim. Stykała się z prawosławiem i islamem, wskutek ataków tureckich. Mesjanizm narodowy to przekonanie o szczególnej roli polityczno - religijnej Polaków. Gruntuje się w czasach baroku wiara obecna od zarania państwowości polskiej - o szczególnej roli jaką odgrywa Matka Boża. Kolejnym aspektem jest ziemiańskość - ukształtowany model życia - życie na wsi, fascynacja przyrodą, jej pięknem, wzorce gościnności, dobrego sąsiedztwa. Obecne były także elementy orientalizmu, wyrażające się w zainteresowaniu kulturą wschodu - strój szlachecki, broń, ubiór konia.

Stosunek do sarmatyzmu w literaturze i kulturze ewoluował - początkowo symbolizował męstwo, kult wolności. Z czasem stał się synonimem ciemnoty, zacofania, pijactwa i obskurantyzmu. W czasie rozbiorów przywrócono tę tradycję do łaski, czego świadectwem jest najwybitniejszy zabytek kultury sarmackiej - "Pan Tadeusz".

Przedstawicielami sarmatyzmu byli Jan Chryzostom Pasek oraz Wacław Potocki.

Jan Chryzostom Pasek (1636 - 1701) był żołnierzem, w latach 1656 - 67 służył pod komendą Stefana Czarneckiego. Bił Szwedów, Węgrów, wyprawiał się do Danii. Osiadł na stałe w krakowskim, gdzie sądy skazały go na infamię i banicję. Jego pamiętniki obejmują okres służby wojskowej. Stały się źródłem inspiracji dla Henryka Sienkiewicza. Są doskonałym źródłem mentalności, kultury sarmackiej. Wyziera z nich obraz autora - żołnierza ceniącego wolność, samochwały, roztropnego polityka. Cenił Czarneckiego, dał wyraz szlacheckiej ksenofobii i miłości natury - z rzewnością opisywał łasicę. Posługiwał się językiem bogatym w mowę potoczną, łączył często polski z łaciną.

Wacław Potocki (1621 - 1696), szlachcic, ziemianin. Był arianinem (wyznanie reformacyjne). Ważniejsze utwory - "Wojna chocimska" - poemat rycerski, jedna z pierwszych polskich epopei, napisana na podstawie pamiętników Jakuba Sobieskiego, ojca Jana. Poza tym w latach 1688 - 1696 "Moralia", w 1695 "Ogród fraszek".

"Nierządem Polska stoi"

W Polsce przywiązuje się wiele wagi do konstruowania przepisów, praw, przywilejów, których jednak nikt nie respektuje. Autor zwraca uwagę na ucisk biedniejszej szlachty, a sprawiedliwości szuka za granicą.

"Pospolite ruszenie"

Autor ukazuje negatywne nastawienie szlachty do pospolitego ruszenia. Jest ona niekarna, warcholna, zanikł w niej duch rycerski.

"Kto mocniejszy ten lepszy"

Potocki nie rozumie dlaczego represje polityczne i prawne dotykają arian. Wiersz ten krytykuje nietolerancję. Poeta dziwi się, że represje nie dotykają wyznań protestanckich.

"Zbytki polskie"

Autor krytykuje wystawny styl życia jako element obyczajowości sarmackiej. Dziwi go fakt, że w kraju, który nie ma za co opłacić armii, ludzie nie lękają się agresji, nie ograniczają wydatków, nie dbają o dobro wspólne. W kraju chrześcijańskim skromność i umiar powinny być zachowane.

"Wojna chocimska"

Utwór powstał około roku 1670, traktuje o bitwie pod Chocimiem z 1621. Ukazuje obronę Chocimia pod wodzą Chodkiewicza. Z niezwykłym realizmem autor kreśli sceny batalistyczne. Podkreśla rycerskość Sarmatów dawnych, a krytykuje obecnych. Termin Sarmata oznacza u Potockiego synonim rycerskości, poświęcenia, cnót obywatelskich.

Język wzorowany jest na mowie potocznej, autor nie posługuje się biegle gatunkami literackimi. Twórczość Potockiego jest regresem barokowej literatury.