Patologia społeczna jest nauką o takich formach ludzkiej aktywności które postrzegane są jako negatywne zjawisko społeczne.

Dewiacja jest to zachowanie , jednostek lub małych grup społecznych, niezgodne obowiązującymi w określonej grupie społecznej, normami zachowań.

Pojęcie dewiacji to pojęcie szerokie, odnosi się do zachowań jednostki lub mniejszych grup, patologia zaś tylko do zachowań grupowych. W praktyce oba pojęcia stosowane są zamiennie. Zboczenie to skrajna dewiacja.

Zachowanie patologiczne musi spełniać trzy kryteria

Musi naruszać normy i wartości,

Musi być destruktywne, czyli potępiane społecznie,

Występować w większej zbiorowości lub w skali masowej.

Socjologia rozróżnia dewiację pozytywną ( zboczeńcy nadnormalni ) i dewiację negatywną.

Dewiacja pozytywna

Dewiacja negatywna

Zboczeńcy nadnormalni naruszają normy, lecz nie mają na celu szkodzenia, ich celem jest dobrostan, pomyślność, rozwój. Cechuje ich odstępstwo od normy powinności. Działanie jest nieegoistyczne w swojej motywacji, jest wyrazem buntu, jego skutkiem jest pozytywna reorganizacja. Dewiacja nadnormalna utożsamiana jest z takimi zachowaniami jak nonkonformizm, innowacyjność, moralny perfekcjonizm, pozytywne nieprzystosowanie, altruizm. Cechą tego podtypu jest to, że podejmuje om działania na własną rękę, wytyczając sobie cel i uczy się wykorzystywać odpowiednie środki dla jego realizacji. Często tego typu osoby stają się wybitne, ponadprzeciętne dzięki uporczywemu samorozwojowi. Odstępstwo od normy jest tu też czynnikiem determinującym potencjał twórczy tego rodzaju osób lub ich osobowość ogniskuje się wokół zadania jakie sobie postawił przez co niejednokrotnie reprezentują one fanatyzm ideowy.

Dewiacja negatywna jest odstępstwem od normy nakazu, obowiązku, jest szkodliwa i destruktywna zarówno w swoich motywach jak i konsekwencjach. Są to takie zachowania, które w poszczególnych grupach, środowiskach czy społeczeństwach traktowane są jako złe, czyli nie aprobowane.

Różni badacze różnie określają zjawiska patologiczne:

Badacz	Zjawiska charakterystyczne dla patologii
Faris	Przestępczość, alkoholizm, hazard, prostytucja, samobójstwo, odchylenia psychiczne, dezorganizacja rodziny lub instytucji religijnych, życia politycznego, zakłócanie zachowań zbiorowych.
Clinard	Przestępczość, homoseksualizm, prostytucja, narkomania, alkoholizm, zaburzenia psychiczne, samobójstwa, konflikty ról i statusów społecznych, dyskryminacja grup mniejszościowych.
Vodopivec	Zachowania destrukcyjne skierowane przeciwko integralności innych osób, zachowania skierowane przeciwko mieniu i dobrom materialnym, zachowania mające charakter ucieczki ( np.. pasożytnictwo, włóczęgostwo ), zachowania o charakterze autodestrukcyjnym ( np.. narkomania, alkoholizm, samobójstwa ).
Szczepański	Samobójstwa, toksykomania i narkomania, przestępczość nieletnich, przemoc i agresja w szkole, inicjacja alkoholowa i nikotynowa, przemoc w rodzinie, prostytucja nowe grupy wyznaniowe, subkultury i kontrkultury.
Krukowski i Nisbet	Przestępstwo, przestępczość nieletnich, zaburzenia umysłowe, narkomania, samobójstwa, prostytucja, różne przejawy dezorganizacji społecznej

Według M. Filipiaka kryterium na podstawie którego określa się istotę i zakres patologii społecznej stanowi system norm społecznych, czyli wartości obowiązujący w danej społeczności. Jeśli chcemy określić czy dane zachowanie jest dewiacją lub nie musimy go porównać z normą społeczną. Norma społeczna jest pojęciem wieloznacznym, używane jest najczęściej w jednym z trzech znaczeń:

Jako względnie trwały, przyjęty w danej grupie społecznej sposób zachowania jednostki,

Jako wskazówka właściwego zachowania w danej sytuacji,

Jako wzorzec cech pewnego zjawiska czy przedmiotu .

Rozróżniamy normy społeczne :

Formalne- zasady sformułowane w postaci pisemnych regulaminów lub przepisów.

Nieformalne- niespisane normy , obowiązująco zwyczajowo w ramach danej grupy lub społeczeństwa.

Prawne- zasady zachowania oparte na przepisach i uznane przez państwo, ich nieprzestrzeganie jest sankcjonowane przez instytucje państwowe.

Moralne ( etyczne) - mają charakter absolutny , co oznacza bezwzględny nakaz lub nakaz ich przestrzegania nie tylko przez jednostki ale też całe grupy społeczne.

Religijne- obowiązują członków danego wyznania.

Obyczajowe- nawyki, rytuały zachowania uznane w danej zbiorowości.

Normy społeczne jak i dewiacja jest w wielu przypadkach uwarunkowana kulturowo, co przejawia się w tym, że to, co w jednej kulturze traktowane jest jako zachowania dewiacyjne ( np. prostytucja, homoseksualizm ) w innej uznawane być może za nieprzekraczające obowiązujących standardów obyczajowych.

Do podstawowych sposobów wyjaśniających przyczyn kształtowania się dewiacji zalicza się:

1. Teorie biologiczne odwołujące się do zaburzeń chromosomowych jako przyczyny zachowań dewiacyjnych.

2. Teorie psychologiczne, które obwiniają za zachowania niezgodne z normami socjopatyczne zaburzenia osobowości.

3. Teorie socjologiczne np. teoria naznaczenia społecznego, traktujące dewiację jako skutek przypisania jednostce przez otoczenie etykietki dewianta.

Przedstawicielem teorii socjologicznej naznaczenia społecznego jest amerykański socjolog, pisarz pochodzenia kanadyjskiego Goffman. Interesowały go codzienne relacje osób „normalnych” z osobami, które mają pewne cechy uważane przez nie same lub przez inne osoby za gorsze. Wprowadził dwa pojęcia:

1. Tożsamość oczekiwana - wszystko to, czego oczekujemy lub wymagamy od człowieka, z którym mamy się zetknąć.

2. Tożsamość rzeczywista - zespół cech, zachowań rzeczywiście charakteryzujących jednostkę z którą mamy się spotkać.

Na tej podstawie wyróżnił trzy rodzaje stygmatów:

- ułomność ciała ( różne zniekształcenia fizyczne )

- wady charakteru ( słaba wola, despotyczność, nieuczciwość )

- stygmat plemienny ( rasa, narodowość, religia )

Zdaniem Goffmana można być potępionym i odrzuconym mimo, że nie uczyniło się nic złego, ale posiada się pewne cechy, które nie są aprobowane w danej kulturze.

Goffman podzielił stygmaty na

- zdyskredytowane - natychmiast widoczne ( deformacja twarzy ślepota )

- dyskretne - są to takie zachowania ,co do których jednostka zakłada, że otoczenie w danej chwili o nich nic nie wie (np. tendencje homoseksualne ).

Kontynuator prac Goffmana, Milton Mankoff wprowadził pojęcie dewiacji osiągniętej i zamierzonej.

1. Osiągnięta - status dewianta osiąga się w wyniku konkretnego działania, zachowania lub naruszenia normy, motywy jak i skutkitakiego działania dewiacyjnego są złe ( złodzieje , zabójcy , prostytutki, narkomanii członkowie sekt religijnych ,homoseksualiści)

2. Przypisana - status dewianta uzyskuje się niezależnie od działania czy intencji ( osoby kalekie , chore ) charakteryzuje ją brak intencji naruszania norm, drugim warunkiem występującym w tym statusie jest reakcja społeczna. Jeśli otoczenia nie traktuje danej osoby w specyficzny sposób, to nie można mówić o dewiacji. Dewiacja przypisana jest całkowicie zależna od reakcji społecznej nie od osoby dewianta.

3. samo naznaczenie- jeśli dewiant ma świadomość istnienia reguł , wie że postępuje w nieaprobowany sposób i tego że tacy ludzie są nisko oceniani, to zaczyna się sam etykietować zgodnie z tym co kultura przypisuje danemu zachowaniu.

Zdarza się , że niezależnie od cech dewiacyjnych człowiek może posiadać inny zestaw cech, które są w danej zbiorowości cenione bardzo wysoko ( zdolny stolarz ale tęgi pijak , homoseksualista ale bardzo dobry fryzjer ). Dlatego można być dewiantem i cenionym człowiekiem. W stosunku do ludzi pewnych kategorii np. twórców istnieją oczekiwania , że będą oni równocześnie dewiantami: alkoholikami, narkomanami, osobami psychicznie niezrównoważonymi, w tych przypadkach role dewiacyjne mogą doskonale współgrać z Innymi rolami społecznymi.

Durkan przyjął założenie, że pewien margines zachowań patologicznych występuje w każdym społeczeństwie, nawet dobrze zorganizowanym i stanowią one dość istotną funkcje stabilizacyjno-innowacyjną w społeczeństwie.

1. Stanowią punkt odniesienia dla normy, najlepiej uświadamiają , jakie są społeczne oczekiwania wobec swoich członków,

2. Konsolidują społeczeństwo wokół obrony istniejącego systemu wartości, stanowią ważny element integracyjny,

3. Tworzą perspektywę rozwoju systemu normatywnego, pokazując inne możliwości zachowania, zapobiega to skostnieniu systemu i otwiera drogę do ewolucji.

Atrybutami dewianta w pojęciu większości ludzi jest jego inność, odmienność, osobliwość. Jednak trzymając się tego sposobu rozumowania za dewianta można uznać każdą osobę , która jest tak oceniana przez innych ludzi. Podobnie jest z zachowaniami dewiacyjnymi których cechą jest stereotypowość , gdyż wydaje się ludziom być przejawem określonych zboczeń czy też odchyleń tylko dlatego, że są po prostu inne lub osobliwe w porównaniu z tymi , które uważane są za typowe. Granica między normą a dewiacją jest bardzo płynna gdyż absolutnych norm nie ma w różnych społeczeństwach i grupach społecznych, to co dla jednej grupy jest normą dla innych jest już odchyleniem.