Współcześnie spotyka się dwa kryteria rozróżniania systemów rządów. Pierwszym jest kwestia złożoności (liczby elementów) władzy wykonawczej. Rozróżniamy tu system prezydialny (USA – prezydent; Szwajcaria – Rada Związkowa) i system parlamentarny (Wielka Brytania – król oraz gabinet; Polska – prezydent i Rada Ministrów). Drugim natomiast kryterium rozróżniania systemów rządów są wzajemne relacje między głową państwa, parlamentem i rządem. Wyróżnia się zatem system parlamentarno-gabinetowy, system prezydencki, system mieszany oraz system rządów zgromadzenia (parlamentarno-komitetowy).
W świetle pierwszego kryterium, spotykamy w Europie prawie wyłącznie (poza Szwajcarią) system parlamentarny. Opiera się on na rozdzieleniu funkcji głowy państwa i szefa rządu (dualistyczna egzekutywa). Różnie natomiast wygląda problem przewagi jednego elementu egzekutywy nad drugim. W Wielkiej Brytanii, Niemczech, Szwecji czy w Polsce, zaznacza się przewaga szefa rządu (kanclerza, premiera) nad głową państwa (królem, prezydentem). Natomiast we Francji V Republiki, Rosji, Finlandii dominuje prezydent.
Jeżeli chodzi o zakwalifikowanie europejskich systemów rządów według kryterium drugiego, to zdecydowanie dominuje na kontynencie system parlamentarno-gabinetowy. Opiera się on zasadniczo na założeniu, że rząd nie może działać bez przychylności parlamentu, który może ministrów pociągnąć do odpowiedzialności politycznej. W ramach zasady równoważenia się władz, egzekutywa w określonych warunkach rozwiązuje legislatywę (organ ustawodawczy). Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej, natomiast może (tak jak i ministrowie) odpowiadać konstytucyjnie. Modelowymi przykładami systemu parlamentarno-gabinetowego są: Wielka Brytania, państwa skandynawskie, Włochy, Hiszpania, Niemcy i większość państw Europy Środkowowschodniej.
Przykładem systemu mieszanego (stanowiącego połączenie elementów rządów parlamentarno-gabinetowych i prezydenckich) jest Republika Francuska. System rządów zgromadzenia występuje współcześnie jedynie w Szwajcarii. Łączy się on z zasadą jednolitości władzy państwowej - najwyższym organem władzy jest parlament, jemu też podporządkowane są inne organy państwowe. Rząd pełni rolę komitetu wykonawczego parlamentu. Jego skład jest sformowany na zasadzie porozumienia najważniejszych partii politycznych (a nie jak w systemie parlamentarno-gabinetowym, na podstawie wyników wyborów parlamentarnych).
W żadnym z państw europejskich nie znalazł zastosowania system prezydencki. Pewien problem stanowi tu system rządów przyjęty w Federacji Rosyjskiej. Należy uznać, że pomimo pewnych podobieństw do systemu prezydenckiego, nie spełnia on konstytutywnych założeń tego systemu. Ustrój rosyjski powinno się zatem uznać za pewien twór wyjątkowy, w przypadku którego rzeczowe wydaje się użycie określenia system superprezydencki.
Rozpatrując kwestię zasad ustrojowych, nie sposób pominąć struktury terytorialno-administracyjnej państw europejskich. Są dwa modele tej struktury:
model państwa unitarnego (jednolitego) i model państwa złożonego (federalnego, konfederacyjnego).
W państwie unitarnym jednostki terytorialno-administracyjne nie mają samodzielności politycznej i są podporządkowane władzy centralnej. A zatem podział ten ma zapewnić dobre, efektywne zarządzanie państwem. Przykładami państw unitarnych będą: Finlandia, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy, Hiszpania, Polska, Rumunia. Państwa unitarne mogą różnić się między sobą stopniem scentralizowania.
Drugim modelem struktury terytorialnej państwa, spotykanym w Europie, jest federacja. Części składowe państwa (kraje, kantony etc.) mają tu samodzielność prawną (lecz ich systemy prawne muszą być zgodne z konstytucją federacji) oraz określony zakres samodzielności politycznej i krajowe organy władzy (rządy, parlamenty). W państwie federacyjnym druga izba parlamentu z reguły jest reprezentantem interesów części składowych (np. niemiecki Bundesrat, rosyjska Rada Federacji). Przykładami państw federacyjnych są: Republika Federalna Niemiec, Austria, Federacja Rosyjska, Federacyjna Republika Jugosławii.
Systemy organów państwowych
Generalnie wszystkie demokracje europejskie (poza Szwajcarią), odwołują się w swoich konstytucjach i praktyce ustrojowej do zasady podziału władz. A zatem organy państwowe zorganizowane są i działają w duchu tej zasady. Organ państwowy to jednostka lub zespół osób wyposażonych w uprawnienia władcze, co pozwala ich działalność uważać za działalność państwa.
Organami państwa sprawującymi władzę ustawodawczą, są parlamenty. W warunkach europejskich spotykamy najczęściej legislatywy dwuizbowe (bikameralizm). Wynika to bądź z tradycji ustrojowej danego państwa, bądź, ze wspomnianej wcześniej, złożonej struktury terytorialnej. Przykładami dwuizbowych parlamentów są: Rada Narodowa i Rada Federalna w Austrii, Stany Generalne w Holandii (Pierwsza Izba i Druga Izba), Parlament Narodowy w Irlandii (Izba Reprezentantów i Senat), Parlament w Wielkiej Brytanii (Izba Gmin i Izba Lordów), Zgromadzenie Narodowe i Senat we Francji, Sejm i Senat w Polsce, Izba Poselska i Senat w Republice Czeskiej.
Pierwsze izby (np. polski Sejm, francuskie Zgromadzenie Narodowe) pochodzą zawsze z wyborów powszechnych, zawsze też mają charakter przedstawicielski. Różnie natomiast została rozwiązana kwestia wyboru drugiej izby. Na przykład Senaty w Czechach i w Polsce, są wybierane w wyborach powszechnych i bezpośrednich (choć według innego systemu wyborczego, niż pierwsze izby). Natomiast Senat Republiki Francuskiej jest przez konstytucję tego państwa określany jako “reprezentacja terytorialnych wspólnot Republiki". Wyborcami są deputowani, radcowie generalni oraz członkowie lub przedstawiciele rad municypalnych (w sumie ponad 100 tys. osób - tworzą one tzw. kolegia elektorskie). Sposób wyłaniania brytyjskiej Izby Lordów opiera się na zasadach dziedziczenia i mianowania. Wyróżniamy następujące kategorie członków izby: lordowie dziedziczni, lordowie duchowni, lordowie prawa i lordowie dożywotni" . W 1999 r. wdrożono reformę Izby Lordów, mającą na celu m.in. ograniczenie, a następnie wyeliminowanie kategorii lordów dziedzicznych
W Hiszpanii przy kreacji drugiej izby parlamentu (Senatu) zastosowano wariant mieszany - 208 senatorów wybiera się w sposób powszechny i bezpośredni, ponadto około 50 senatorów wybierają zgromadzenia ustawodawcze regionów. Najczęściej różna jest też długość kadencji pierwszej i drugiej izby parlamentarnej. Parlamenty jednoizbowe występują w państwach takich, jak: Norwegia (Storting), Dania (Folketing), Portugalia (Zgromadzenie Republiki), Estonia (Riigikogu), Węgry (Zgromadzenie Krajowe), Łotwa (Sejm), Słowacja (Rada Narodowa) etc.
Współczesne parlamenty państw europejskich spełniają cztery główne funkcje:
- ustrojodawczą, czyli uchwalają ustawy zasadnicze i dokonują ich nowelizacji;
- ustawodawczą, jest to podstawowa funkcja legislatywy; polega na uchwalaniu ustaw, czyli najwyższych (poza konstytucją), powszechnie obowiązujących aktów prawnych;
-kreacyjną, parlamenty uczestniczą w powoływaniu (kreowaniu) innych organów państwowych, np. Bundestag wybiera kanclerza RFN, Sejm wybiera prezesa Narodowego Banku Polskiego itd.;
-kontrolną, która polega na kontroli działalności władzy wykonawczej. Konsekwencją kontroli może być odwołanie gabinetu lub wyrażenie mu wotum nieufności. Zasadniczo funkcja ta należy do pierwszej izby parlamentu (np. w Polsce, Wielkiej Brytanii). Funkcję kontrolną mogą także wykonywać obydwie izby-takie rozwiązanie funkcjonuje np. we Włoszech.
Należałoby wspomnieć, że parlamenty posiadają też inne i najczęściej nie regulowane prawem funkcje. Można nazwać je funkcjami społecznymi. Do nich należą: funkcja kształtowania opinii publicznej, funkcja przekazywania wzorców kultury politycznej, czy kształtowania elit politycznych.
Ustrojowa rola głowy państwa zależy generalnie od przyjętej formy państwa. W Europie mamy do czynienia z organami jednoosobowymi - w republikach jest to prezydent, w monarchiach - dziedziczny monarcha (król, wielki książę, książę). Wyjątek stanowi Bośnia-Hercegowina, w której funkcję głowy państwa pełni trzyosobowe Prezydium Bośni-Hercegowiny, składające się z przedstawicieli trzech głównych narodowości. Innego rodzaju wyjątkiem była Białoruś w latach 1990-1994, gdzie głowa państwa nie była organem wyodrębnionym, a funkcję tę pełnił przewodniczący parlamentu (Rady Najwyższej)".
Rola monarchy jest symboliczna. Jego funkcje ustrojowe można określić następująco: symbol jedności narodowej, najwyższy autorytet, pozostający poza zasięgiem bieżącej polityki i administrowania państwa - przez to pozostający potencjalnym mediatorem w poważnych konfliktach społecznych. Formalnie szeroki zasięg władztwa pozostaje w rękach monarchy brytyjskiego. Jest on szefem władzy wykonawczej, ma prawo rozwiązywania parlamentu i sankcji wobec ustaw. Praktyka ustrojowa - jak wspomniano wcześniej - uczyniła go jednak całkowicie uzależnionym od woli parlamentu i rządu. Obecne uprawnienia brytyjskiej głowy państwa opisuje się poprzez prawo do doradzania, zachęcania i ostrzegania. Jest on również zwierzchnikiem Kościoła anglikańskiego w Anglii i prezbiteriańskiego (kalwinizm) w Szkocji.
Stosunkowo najszersze prerogatywy spośród monarchów europejskich, ma król Hiszpanii. Artykuł 56 Konstytucji Hiszpanii z 1978 r. stanowi; “Król jest Szefem Państwa, symbolem jego jedności i trwałości, sprawuje arbitraż i moderuje normalne funkcjonowanie instytucji, urzeczywistnia najwyższą reprezentację Państwa Hiszpańskiego w stosunkach międzynarodowych, szczególnie z narodami związanymi z nim historyczną wspólnotą, oraz wykonuje funkcje, które wyraźnie przyznaje mu Konstytucja i ustawy".
Większość państw europejskich - jak podano wcześniej - posiada formę republikańską. Cechą prezydenta jako republikańskiej głowy państwa, jest kadencyjność, co oznacza, że pełnomocnictwa prezydenta trwają w ściśle określonym przez konstytucję okresie. Po upływie kadencji dokonuje się wyboru kolejnego piastuna urzędu. Kadencja prezydenta w państwach europejskich nie jest zuniformizowana; zależy ona od praktyki polityczno-ustrojowej i tradycji danego kraju. Generalnie można stwierdzić, że kadencje europejskich głów państw trwają od czterech do siedmiu lat.
W Europie spotyka się trzy podstawowe formy wyboru prezydenta:
- w drodze wyborów powszechnych (Francja, Polska, Słowacja itd.);
- wybór przez specjalne ciała doktorskie, złożone z członków parlamentu i przedstawicieli krajów/społeczności lokalnych (RFN, Włochy);
- wybór przez parlament (Węgry, Czechy, Grecja itd.).
Cechą wspólną prezydenta i monarchy jest fakt, iż są oni głową państwa, a więc najwyższym reprezentantem państwa wyposażonym w szczególne funkcje (np. arbitraż polityczny, straż nad bezpieczeństwem i integralnością państwa etc.). Kompetencje prezydenta są różne w poszczególnych państwach, np. we Francji, Finlandii, Islandii czy Rosji jest on wyposażony w wiele prerogatyw, które pozwalają mu mieć wpływ na rządzenie państwem (tzw. prezydent władczy). Pozycję prezydenta w takich państwach, jak: Polska, Włochy czy Rumunia, określamy mianem arbitrażowej. W tym przypadku głowa państwa nie uczestniczy w administrowaniu państwem, ale uaktywnia się w momentach kryzysów ustrojowo-politycznych. Wreszcie trzeci model, to model prezydenta neutralnego (symbolicznego). Jest on najbardziej zbliżony do pozycji monarchy. W Niemczech, Czechach, na Węgrzech, prezydent jest najwyższym reprezentantem państwa i najważniejszym w nim autorytetem, lecz na politykę ma wpływ minimalny.
Zasadniczo głównym elementem władzy wykonawczej w państwach europejskich pozostaje rząd. Do głównych zadań gabinetów należy: wykonywanie ustaw, kierowanie państwowym aparatem administracyjnym, wpływanie na działalność legislatywy (głównie poprzez prawo do składania projektów ustaw), prowadzenie polityki zagranicznej, opracowywanie projektu ustawy budżetowej i realizacja budżetu.
W większości państw procedura powoływania gabinetu realizuje się przy współudziale głowy państwa i parlamentu. Głowa państwa powołuje premiera, na jego wniosek mianuje ministrów, a następnie rząd ubiega się o inwestyturę (poparcie) parlamentu. Należy dodać, że głowa państwa może być bardziej (np. Włochy) lub mniej (np. Francja) uzależniona od woli liderów ugrupowań parlamentarnych. Nieco inny model powołania szefa rządu (kanclerza) jest stosowany w Niemczech. Kanclerz jest wybierany tam przez Bundestag na wniosek prezydenta. Jeśli zaproponowany przez prezydenta kandydat nie uzyska w parlamencie bezwzględnej większości, Bundestag może przystąpić do wyboru kanclerza z własnej inicjatywy. Wybrany przez parlament szef rządu dostaje od prezydenta formalną nominację. Członków rządu mianuje i odwołuje prezydent na wniosek kanclerza.
Jednym z filarów demokracji europejskich jest silna pozycja ustrojowa organów ochrony prawnej. Do najważniejszych organów tego typu należy zaliczyć: organy wymiaru sprawiedliwości (sprawowany przez niezawisłe i niezależne sądy), sądy konstytucyjne i instytucje Ombudsmanów. Sędziowie są powoływani przez głowę państwa albo parlamenty. Wszystkie konstytucje państw europejskich chronią ich specjalnymi immunitetami.
Współcześnie ważną pozycję w systemie organów państwowych posiadają Ombudsmani. Ombudsman to “organ państwa z reguły związany z parlamentem, którego głównym zadaniem jest przyjmowanie skarg obywateli na funkcjonowanie administracji i sądownictwa i podejmowanie działań, mających na celu usunięcie powstałych nieprawidłowości". W Polsce funkcjonuje dwóch Ombudsmanów. Są oni organami konstytucyjnymi. To Rzecznik Praw Obywatelskich (od 1987 r.) i Rzecznik Praw Dziecka (od 2000 r.). Najstarszą instytucją Ombudsmana w Europie i na świecie, jest szwedzki Ombudsman parlamentarny. Działa on od 1809 r. W tym samym okresie pojawiła się instytucja norweskiego Ombudsmana parlamentarnego. Po II wojnie światowej m.in. we Francji wprowadzono instytucję mediatora, a w Hiszpanii (w końcu lat siedemdziesiątych) - obrońcy ludowego. Po 1989 r. urzędy Ombudsmana zostały wkomponowane w systemy instytucji ochrony prawnej państw wschodnioeuropejskich.
W literaturze ustrojowej często można spotkać twierdzenie, że współczesne państwa demokratyczne nie mogą funkcjonować bez nowoczesnych partii politycznych. Trudno nie zgodzić się z takim podejściem, biorąc pod uwagę istotę partii. Są to dobrowolne organizacje, których celem jest utrzymanie bądź zdobycie władzy państwowej i realizacja własnego programu politycznego. Partie polityczne są elementami systemu partyjnego w danym państwie. We wszystkich państwach europejskich spotykamy obecnie systemy wielopartyjne. Należy jednak zaakcentować, że partie nie stanowią jednego z elementów systemu organów państwowych.
W Europie spotykamy pełen “wachlarz" programowy partii politycznych. W końcu lat dziewięćdziesiątych najsilniejszymi z nich są partie socjaldemokratyczne i socjalistyczne. Współrządzą lub rządzą w takich państwach, jak: Niemcy (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec), Wielka Brytania (Nowa Partia Pracy), Francja (Partia Socjalistyczna), Włochy (Lewica Demokratyczna), Szwecja (Szwedzka Socjalistyczna Partia Robotnicza) itd. Socjaldemokracja akcentuje w swych programach przede wszystkim potrzebę umacniania państwa opiekuńczego. Silne na kontynencie są również partie konserwatywne i chrześcijańskie, stanowiące główny nurt prawicy. Wśród tego typu partii należy wymienić: brytyjską Partię Konserwatywną, Hiszpańską Partię Ludową, Austriacką Partię Ludową, grecką Nową Demokrację, francuski Ruch na Rzecz Republiki, polski Ruch Społeczny AWS. Od lat osiemdziesiątych wzrosła rola partii ekologicznych (tzw. zielonych). Na szczególną uwagę zasługuje niemiecka Partia Zielonych, której szef Joschka Fischer, pełni funkcję ministra spraw zagranicznych w rządzie Gerharda Schródera. Pozostałe istotne nurty partii politycznych, to: nurt komunistyczny (np. Francuska Partia Komunistyczna, Partia Odrodzenia Komunistycznego we Włoszech), nurt liberalny (np. Partia Wolnych Demokratów w RFN), nurt populistyczny (np. austriacka Partia Wolności, Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji), nurt etniczno-regionalny (np. Partia Basków w Hiszpanii).
Obok partii politycznych, określony wpływ na funkcjonowanie systemów politycznych mają grupy nacisku. Nie dążą one do zdobycia i utrzymania władzy, ponieważ ich celem jest wywarcie presji na władze, dla realizacji pewnych interesów grupowych. Do najważniejszych grup nacisku w Europie należy zaliczać grupy ekonomiczne - głównie związki zawodowe. Najliczniejsze i najbardziej znaczące związki zawodowe działają we Francji, w Niemczech, Włoszech, Wielkiej Brytanii i Polsce. W Polsce po 1989 r. związki zawodowe praktycznie stanowią zaplecze każdego kolejnego rządu, spełniając funkcje przypisane partiom politycznym.