Językoznawstwo typologiczne i historyczno-porównawcze

Język polski na tle innych języków świata.

Najważniejsze grupy językowe współczesnego świata.

Różne klasyfikacje języków świata.

Protojęzyk; język a ewolucja homo sapiens

Nowe języki i niby-języki.

Językowa wieża Babel…

• Kilka tysięcy odrębnych języków (2500,3500, 5674, 7000…);

• Jak wyodrębnić poszczególne języki i dialekty (j. holenderski, j. bawarski, j. kaszubski)

• 90% używanych języków – skazanych na „wyginięcie”;

• Języki martwe (j. połabski)

• Języki wskrzeszone (j. hebrajski)

• Najwięcej ludzi mówi j. chińskim, angielskim (hiszpańskim)

Pozycja języka w światowej komunikacji

• Liczba „naturalnych” użytkowników

• Zasięg geograficzny języka

• Liczba osób, które uczą się go jako obcego

• Pozycja polityczna, ekonomiczna i kulturalna społeczności mówiącej danym językiem;

• Polityka językowa;

• Używanie danego języka w komunikacji międzynarodowej;

• Języki światowe: angielski, arabski, chiński, francuski, hiszpański, rosyjski;

• Ekspansja języka angielskiego (300 mln rodzimych użytkowników; 47 państw, 5 kontynentów)

Pozycja języka polskiego

• J. urzędowy na terytorium RP;

• Język średniej wielkości;

• Zasięg ograniczony do jednego narodu i kraju (Polonia);

• Ok. 50 mln osób;

• Jeden z najbardziej jednolitych i zunifikowanych – b. słabo wewnętrznie zróżnicowany;

• Polska – kraj jednojęzyczny (mniejszości językowe – niewielkie);

• Rozwój polszczyzny – czynnik demograficzny i polityczno-kulturalny

Pochodzenie i zmiany w języku

• Przyczyny zróżnicowania?

• Związki między językami?

• Wspólny prajęzyk?

Metody badań ewolucji języka:

• 1. filologiczna (badanie tekstów danej epoki):

• Jenże mołwi prawdę w siercu swojem, jenże nie uczynił lści w języce swojem

• Jen mowi prawdę w siercu swoim, jen nie czynił zdradę w języku swoim

Metody badań ewolucji języka:

• 2. rekonstrukcji (badanie rozwoju form obocznych i ich chronologii);

• 3. historyczno-porównawcza – rekonstrukcja prajęzyka

• głowa gołova hlava *golva

• cichy tichyj tichy *tichъ

• las les lis *lěsъ

Metody badań ewolucji języka:

• geograficzna (badanie gwar i dialektów danej epoki)

• strukturalna (język dąży do optymalnego stanu: wystarczający, ekonomiczny, zaspokajający aktualne potrzeby, złożony z elementów tworzących jasne opozycje)

Klasyfikacja historyczna języków świata

• Jak w rodzinie…

• Prajęzyk: język będący podstawa jakiejś rodziny języków

• Rodzina językowa – grupa języków wywodzących się ze wspólnego „przodka”

• Pokrewieństwo językowe – związek m. językami z tej samej rodziny;

• Język-przodek znany i zaświadczony ;

• Język-przodek nieznany i rekonstruowany

Przypadek Dębołęckiego…

• 1633 Wywód jedynowłasnego państwa świata, w którym pokazuie X. Woyciech Dębołecki z Konoiad, Doktor Teologiey S. a. General Społeczności wyjupywania Więźniów, że nastarodawnieysze w Europie Królestwo Polskie lubo Schythickie tylko na świecie, ma prawdziwe Succesory Iedama, Setha, y Iapheta, w Panowaniu Światu od Boga w Raiu postanowiony, Warszawa;

• Palestyna – Polaszczyna

• Babilon – babie łono

Językoznawstwo historyczno-porównawcze

• Szkoła młodogramatyków niemieckich (poł. XIX w.)

• Odkrycie tekstów w sanskrycie (W. Jones): dvau, trayas, catvar, paňca, sas, nama, bhratar, vâc, hrd;

• Hipoteza o istnieniu wspólnego prajęzyka – praindoeuropejskiego (ok. 4000 lat p.n.e.; stepowe obszary m. środk. Europą a centralną Azją);

Praindoeuropejczycy?

• 4/3 tysiąclecie – rozpad wspólnoty indoeurop. – proces długi i powolny

• Dwie hipotezy rozprzestrzeniania się języków indoeurop.:

• hipoteza migracji (wędrówki plemion);

• hipoteza rozwoju rolnictwa (tzw. fali)

Rodziny językowe indoeuropejskie – hipoteza migracji

• III tys. P.n.e.

• 1. Najwcześniej – ludy anatolijskie (tereny dzis. Turcji) - języki anatolijskie (j. hetycki);

• 2. Ludy tocharskie - na wschód (Turkiestan i Azja Środkowa) – języki tocharskie;

• 3. grupa irańska – j. perski, afgański, osetyński, tadżycki, paszto,

• 4. Plemiona italoceltyckie – ok.. 2 tys. pne – rozpad;

• plemiona italskie – łacina w postaci ludowej jako podstawa nowożytnych języków: hiszpański, portugalski, kataloński, francuski, prowansalski, włoski, retoromański, sardyński, rumuński, mołdawski, dalmatyński)

• plemiona celtyckie: współcześnie: irlandzki, szkocki, walijski, bretoński (wymarłe: galijski, kornwalijski);

Rodziny językowe indoeuropejskie – hipoteza migracji

• II migracja

• 5. grupa grecka (przodkowie starożytnych Greków - język starogrecki i staromacedoński);

• 6. północna grupa plemion – Germanie (Skandynawia, wyspy duńskie, Płw. Jutlandzki i pas na płd od niego): niemiecki, angielski, holenderski, flamandzki, szwedzki, duński, norweski, islandzki, fryzyjski, farerski (wymarły: gocki);

Języki satemowe i kentumowe

• Po odejściu peryferii dialekty centrowe : przejście k’, g’ w s’, sz’ (spirantyzacja)

• Grupa satemowa (awest. satem – sto)

• Grupa kentumowa (łac. centum)

• (pie. *k’ŗd w psł. *sŕdЬce)

• cord, kardia, sirdis serce

• J. polski?

• Sto, słowo (gr. kleos), serce, znać

Rodziny językowe indoeuropejskie – hipoteza migracji

• Powstanie wspólnoty bałtosłowiańskiej – II tys. p.n.e., przerwanej ekspansją wspólnoty łużyckiej (1300 p.n.e.):

• Bałtowie (przodkowie Litwinów, Łotyszy, Prusów, Jadźwingów)

• Słowianie

• wilk, vilkas, vilks

• ręka ranka

• noga naga

Rodziny językowe indoeuropejskie – hipoteza migracji

• Wspólnota prasłowiańska (I tys. p.n.e.):

• dorzecze górnego Dniestru, Prypeci i Wisły

• Oddzielenie się Słowian południowych na

Bałkanach (przodkowie Macedończyków, Bułgarów, Serbów, Chorwatów, Słoweńców) – języki południowosłowiańskie

Języki wschodniosłowiańskie: rosyjski, ukraiński, białoruski

Wspólnota lechicka:

Dialekty polskie (Polan, Wiślan, Ślęzan i Mazowszan);

Dialekty pomorskie (dzis. J. kaszubski)

Dialekty połabskie

Dialekty czeskie i słowackie

Od XI w. – początek polszczyzny

Hipoteza fali

• Pierwsi rolnicy – Anatolia (dzis. środk. Turcja);

• Wzrost populacji – poszukiwanie nowego miejsca pod uprawy i pastwiska;

• Rolnictwo rozchodzące się jak fala;

• Średnia prędkość rozchodzenia się rolnictwa: 1000 km / 1000 lat;

• Asymilacja miejscowych plemion zbieracko-łowieckich – te przejmowały nową technologie i język;

Hipoteza migracji kontra
hipoteza fali

• Pierwsza hipoteza – starsza i bardziej ugruntowana;

• Druga nowsza – poparta lepiej danymi archeologicznymi;

• Hipotezy będące „kombinacjami” obu poprzednich

Rodziny języków indoeuropejskich

• 1. indyjska (wedyjski, sanskryt; współcześnie: hindi, urdu, bengalski)

• 2. irańska (perski, afgański, osetyński, tadżycki)

• 3. wymarła tocharska

• 4. wymarła anatolijska

• 5. tracko-ormiańska ((j. ormiański)

• 6. grecka (nowogrecki)

Rodziny języków indoeuropejskich

• 7. j. albański – pozostałość języków staroż. Daków

• 8. iliryjska (rejony Adriatyku)

• 9. italska (dzis. jęz. romańskie)

• 10. celtycka

• 11. germańska

• 12. bałtycka

• 13. słowiańska

• Prawie połowa mieszkańców świata posługuje się jęz. indoeuropejskimi

• W Europie języki nieindoeuropejskie: ugrofińskie (węgierski, fińskie, estoński)

Drzewo genealogiczne języka polskiego

• język praindoeuropejski

-

rodzina bałtosłowiańska

–

język prasłowiański

–

języki zachodniosłowiańskie

– język polski

Klasyfikacje typologiczne języków

• Na podstawie podobieństw w budowie gramatycznej

• Fonologiczne

• Morfologiczne

• Syntaktyczne

Klasyfikacja fonologiczna

• Teoretyczny system: 30% samogłoski, 70% spółgłoski;

• J. samogłoskowe – sam. więcej niż 30%

• J. spółgłoskowe – spółgł. więcej niż 70%

• J. francuski: 15 samogł. – 18 spółgł.

• J. polski: 6 samogł. – 33 spółgł.

Klasyfikacja morfologiczna

• Budowa wyrazów: morfemy gramatyczne i leksykalne (stopień połączenia, funkcje):

• izolujące: klasyczny chiński (ja dużo być Państwa Środka człowiek)

• aglutynacyjne: węgierski (ember-ek-nek – ludziom)

• fleksyjne: dom-ów (przypadek, liczba, rodzaj)

• alternacyjne: arabski (k-t-b, kataba, kitab, katib; qtl, qatala)

Klasyfikacja syntaktyczna

• Pozycyjne: stały szyk członów (Paul killed the lion)

• Przypadkowe (szyk w miarę swobodny: Paweł zabił lwa. Lwa zabił Paweł. Paweł lwa zabił)

Język polski jako język przypadkowy

• Piękna markizo, twoje piękne oczy sprawiły, iż umieram dla ciebie z miłości –

• Iż z miłości umieram dla ciebie, twoje piękne oczy sprawiły, piękna markizo –

• Sprawiły piękne oczy twoje, iż z miłości, piękna markizo, umieram dla Ciebie –

• Oczy twoje, iż umieram, piękna markizo, dla ciebie z miłości, sprawiły

• Dla ciebie, piękna markizo, iż umieram, sprawiły twoje piękne oczy, z miłości.

Podsumowanie: język polski jest…

• językiem średniej wielkości,

• należy do grupy języków słowiańskich (z wielkiej rodziny języków indoeuropejskich);

• średnio bogatym w fonemy;

• umiarkowanie spółgłoskowym

• fleksyjnym

• przypadkowym

Pochodzenie języka

• Unikatowe cechy języka:

• Dwustopniowość (za pomocą kilkudziesięciu fonemów można tworzyć kilkadziesiąt tysięcy wyrazów i nieskończoną liczbę zdań);

• Dwuklasowość (język = słownik + gramatyka);

• Produktywność (generatywność);

• Arbitralność (konwencjonalność);

• Zdalność (przemieszczanie);

• Transmisja kulturowa (przekazywanie kodu językowego poprzez socjalizację, edukacje, wychowanie)

Pytanie o pochodzenie języka

• Teoria monogenetyczna (wszystkie języki świata pochodzą od jednego wspólnego prajęzyka);

• Teoria poligenetyczna (niezależnie od siebie w różnych rejonach świata ludzie zaczęli mówić różnymi językami)

protojęzyk

• Język naturalny powstał na drodze ewolucji biologicznej;

• Protojęzyk – formy poprzedzające język dzisiejszy

• Dwie hipotezy:

• Gradualistyczna (stopniowa ewolucja)

• Katastroficzna (nagłe powstanie składni języka na bazie protojęzyka w wyniku mutacji genetycznej)

• Protojęzyk – słownik umysłowy (język bez gramatyki);

• Przykłady współczesnych protojęzyków : pidżyn, język dziecka do 2. roku życia, utrudnione warunki dla odbioru mowy

Prawie – robi wielką różnicę…

• Cechy różniące homo sapiens od pongidów (szympansów):

• 98,4% wspólnego DNA

• Dwunożność

• Czterokrotnie większy wzrost mózgu w stosunku do masy ciała

• Wszystkożerność

• posługiwanie się wytworzonymi narzędziami i ogniem

• Język naturalny człowieka – język u szympansów: wąski wrodzony repertuar zawołań i gestów, ale potencjalne zdolności do przyswojenia nowych kodów

Po co powstał język?

• Pomysł Darwina: język ułatwia zaloty

• Teza Dawkinsa: język służy oszukiwaniu i manipulowaniu

• Teza Dunbara: zastąpił czynność iskania

• J. rozwinął się na potrzeby niszy poznawczej (przystosowanie środowiska do człowieka)

Protojęzyk

• Ewolucja hominidów – 5 mln lat

• składnia – 45 tysięcy lat temu; co było przedtem?

• Forma protojęzyka: gesty? (uwolnione ręce, konieczność komunikacji grupowej, neandertalczyk – brak samogłosek, niemożność kontroli ruchów artykulacyjnych), dźwięki?;

• Protojęzyk miał zapewne charakter gestowo-wokalizacyjny (z przewagą pierwszego)

• Dopiero homo sapiens posiadł umiejętność języka dźwiękowego i gramatykalizacji (głównie – składniowej);

Język ciała i gestów praludzi opracował antropolog Desmond Morris, a słownik bohaterów stworzył angielski pisarz i językoznawca Anthony Burgess, autor m.in. "Mechanicznej pomarańczy".

Pidżyn i języki kreolskie

• Pidżyn – języki mieszane (chiński i angielski; język handlowy; słownictwo i gramatyka uproszczone; j. nie będący mową ojczystą);

• Języki kreolskie – (Haiti – podstawa francuska; Jamajka – podstawa angielska)

Język polskawy

• potoczna nazwa pisanego języka polskiego bez znaków diakrytycznych;

• sms-y i komunikacja internetowa: na niektórych listach dyskusyjnych, czatach, itp. oraz wszędzie tam, gdzie konwersja pomiędzy różnymi stronami kodowymi jest niemożliwa;

• W skrajnych przypadkach: zapis fonetyczny lub błędy ortograficzne:

• gdy pisownia różnych wyrazów staje się taka sama, np.
  też -> tesz (żeby nie kojarzyło się z tezami)

• żeby -> rzeby (aby uniknąć posądzenia o zęby)

• chcę -> chcem

• znikąd -> znikond