Wytyczne

w sprawie prowadzenia pomiarów i oceny stężeń czynników chemicznych i pyłu w środowisku pracy

(projekt)

Spis treści

str.

1. Wstęp 3

2. Kryteria oceny narażenia zawodowego - wartości dopuszczalne 4

3. Informacje niezbędne do planowania pomiarów - rozeznanie wstępne 6

3.1 Identyfikacja potencjalnego narażenia 6

3.2 Określenie warunków na stanowisku pracy 9

4. Badania podstawowe 11

5. Badania szczegółowe 12

6. Dozymetria indywidualna 13

6.1 Wybór pracowników do badań 13

6.1.1 Pomiar najgorszego przypadku 13

6.1.2 Wybór pracowników z grupy jednorodnego narażenia 14

6.2 Czas pobierania próbek 16

6.3 Obliczanie wskaźników narażenia 16

7. Pomiary stacjonarne 17

7.1 Wybór miejsca pobierania próbek 18

7.2 Liczba i rozłożenie w czasie próbek 18

7.3 Obliczanie wskaźników narażenia 20

8. Pomiary w celu oceny zgodności warunków pracy z NDSCh 21

8.1 Pomiary stacjonarne 22

8.2 Dozymetria indywidualna 22

9. Interpretacja wyników pomiarów 23

9.1 Ocena zgodności warunków pracy z NDS 24

9.2 Ocena zgodności warunków pracy z NDSCh 24

9.3 Ocena działania łącznego 24

10. Ocena narażenia na zmianach roboczych różnych od 8 godzin

i w innych nietypowych sytuacjach przemysłowych 26

11. Pomiary w celu oceny zgodności warunków pracy z NDSP 27

12. Częstotliwość pomiarów 29

13. Metody stosowane w analizie zanieczyszczeń powietrza 31

14. Pomiary za pomocą urządzeń do bezpośredniego odczytu 32

14.1 Ocena zgodności warunków pracy z NDS 32

14.2 Ocena zgodności warunków pracy z NDSCh 33

15. Sprawozdanie z badań 34

16. Uwagi końcowe 35

Piśmiennictwo 36

1. Wstęp

Higieniczny nadzór nad warunkami środowiska pracy i ocena narażenia zawodowego na substancje chemiczne i pyły przemysłowe należą do najważniejszych działań na rzecz ochrony zdrowia pracowników. Znajomość stężeń substancji szkodliwych dla zdrowia w powietrzu, znajomość wielkości wchłoniętych dawek substancji szkodliwych pozwalają bowiem przewidywać skutki zdrowotne narażenia, a także odpowiednio wcześnie stosować środki zaradcze w celu zmniejszenia ryzyka zawodowego.

Najistotniejszą drogą wchłaniania substancji chemicznych w warunkach przemysłowych jest układ oddechowy, a zatem najbardziej wiarygodną metodą oceny narażenia zawodowego na te substancje są pomiary ich stężeń w powietrzu na stanowiskach pracy. Jest to zadanie trudne i wymagające wysokich kwalifikacji ze względu na znaczną liczbę czynników chemicznych, złożoność procesów technologicznych i zmienność stężeń oznaczanych substancji w powietrzu. Sformalizowaną strategię pomiarową, obejmującą zarówno dozymetrię indywidualną jak i pomiary stacjonarne opracowano w 1989 roku w postaci Polskiej Normy PN-89/Z-04008/07 „Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza w środowisku pracy i interpretacji wyników”. Norma ta, a obecnie jej znowelizowana wersja z 2002 roku (PN-Z-04008-7:2002) powoływana jest we wszystkich normach, dotyczących oznaczania substancji chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy i jest stosowana jako obowiązująca w zakresie pobierania próbek powietrza przez laboratoria higieny pracy.

W roku 2002 do systemu Polskich Norm, jako drugą normę dotyczącą tego zagadnienia wprowadzono normę europejską PN-EN 689:2002 „Powietrze na stanowiskach pracy. Wytyczne oceny narażenia inhalacyjnego na czynniki chemiczne przez porównanie z wartościami dopuszczalnymi i strategia pomiarowa”. Celem niniejszych wytycznych jest wyjaśnienie zasad prowadzenia pomiarów czynników chemicznych w środowisku pracy w oparciu o obie wymienione normy.

Pomiary i ocena stężeń substancji chemicznych w powietrzu zakładów pracy mogą być prowadzone m.in.:

• w celu oceny ryzyka zdrowotnego,

• do oceny skuteczności stosowanych środków prewencji technicznej,

• w celu uzyskania danych o narażeniu w badaniach epidemiologicznych,

• w celu oceny procesu technologicznego i jego dynamiki,

• do walidacji lub porównania różnych metod pobierania próbek i analizy,

• w celu oceny zgodności warunków pracy z obowiązującymi przepisami.

Niniejsze wytyczne dotyczą pomiarów, których celem jest porównanie wyników z odpowiednimi wartościami dopuszczalnymi w środowisku pracy, którego to zagadnienia dotyczą wspomniane normy PN-Z-04008-7:2002 i PN-EN 689:2002. Zadaniem niniejszych wytycznych nie jest powtarzanie ani zastępowanie zawartych w normach postanowień lecz możliwie przystępne ich wyjaśnienie i uzasadnienie. Zakres tematyczny wytycznych w dużym stopniu wynika z zapytań, uwag i wątpliwości zgłaszanych przez pracowników służb inspekcji sanitarnej, inspekcji pracy, laboratoriów higieny pracy i działów BHP zakładów pracy do instytutów naukowo-badawczych.

2. Kryteria oceny narażenia zawodowego – wartości dopuszczalne

Zgodnie z definicją, zawartą w PN-EN 689:2002 wartością odniesienia dla stężenia czynnika chemicznego w powietrzu jest wartość dopuszczalna, zwana również normatywem higienicznym. W praktyce stosowane są dwa typy normatywów higienicznych:

• dotyczące całej zmiany roboczej i całego okresu aktywności zawodowej pracownika;

• dotyczące krótszych odcinków czasu, mające na celu ochronę przed działaniem drażniącym a także przewlekłym lub nieodwracalnym uszkodzeniem tkanek w wyniku wystąpienia w krótkim okresie wysokich stężeń substancji w warunkach, gdy stężenie średnie ważone nie przekracza wartości dopuszczalnej dla całej zmiany roboczej.

W Polsce wartości normatywów higienicznych ustanawiane są przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej* i publikowane w Dzienniku Ustaw. W rozporządzeniu z dnia 29 listopada 2002 r. (Dziennik Ustaw nr 217/2002 poz. 1833) zamieszczono wykaz wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń czynników chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy obejmujący 441 pozycji. W rozporządzeniu tym zawarto i zdefiniowano trzy typy wartości dopuszczalnych:

----------------------------

* Obecna nazwa: Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej

• najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) – wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinna spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń;

Stężenie średnie ważone dla 8-godzinnego dnia pracy określane jest wzorem

(1)

w którym:

c₁, c₂, ... c_n - średnie stężenia substancji, oznaczone w poszczególnych okresach

pomiarowych,

t₁, t₂, ... t_n - czas trwania poszczególnych okresów pomiarowych (godz).

W mianowniku wzoru (1) występuje 8 godz., a nie suma czasów trwania poszczególnych okresów pomiarowych. Nie wszystkie bowiem zmiany robocze są 8-godzinne, natomiast NDS dotyczy 8-godzinnego czasu narażenia. Przeliczenie średniego ważonego stężenia substancji na 8-godzin umożliwia zatem interpretację wyników pomiarów w sytuacjach, gdy czas trwania zmiany roboczej odbiega od okresu, którego dotyczy normatyw higieniczny. W sytuacjach takich suma czasów trwania poszczególnych okresów pomiarowych może być odpowiednio mniejsza (zmiany krótsze) lub większa (zmiany dłuższe) od 8 godzin.

• najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) – wartość średnia stężenia, które nie powinno spowodować zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina;

NDSCh jest traktowany jako dodatkowy, uzupełniający normatyw higieniczny dla tych substancji chemicznych (nie wszystkim substancjom z wykazu NDS przypisano również wartości NDSCh), których działanie toksyczne ma głównie przewlekły charakter, jednakże znane jest również ich działanie ostre.

• najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) – wartość stężenia, która ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym momencie.

NDSP jest jedynym normatywem dla danej substancji i określony jest jako nieprzekraczalny pułap; dla normatywu tego nie ustala się okresu odniesienia, a interpretacje wyników pomiarów oparte są na próbkach powietrza o możliwie krótkim i w zasadzie nie przekraczających 15 minut czasie pobierania. NDSP ustanawiane są najczęściej dla substancji o działaniu drażniącym, blokującym mechanizm oddychania i innych substancji szczególnie niebezpiecznych.

3. Informacje niezbędne do planowania pomiarów – rozeznanie wstępne

Niezbędne do prawidłowego zaplanowania badań jest zebranie informacji o zakładzie pracy, w którym mają być przeprowadzone pomiary. Informacje te dotyczą dwóch grup zagadnień:

• procesów technologicznych i używanych w nich substancji (PN EN 689:2002, punkt 5.1.2 Identyfikacja potencjalnego narażenia) na podstawie znajomości których można wytypować jakie substancje powinny być oznaczane w środowisku pracy i jakie metody analityczne zastosować (specyficzność);

• organizacji i sposobach wykonywania pracy (PN EN 689:2002, punkt 5.1.3 Określenie warunków na stanowisku pracy); informacje te niezbędne są do ewentualnego wyboru najbardziej odpowiedniej strategii pomiarowej.

Zebranie informacji wstępnych jest równoznaczne z pierwszym etapem oceny narażenia zawodowego (ONZ) wg PN EN 689:2002 czyli rozeznaniem wstępnym (pkt. 5.1.4.1). Jego prawidłowe przeprowadzenie jest niezwykle istotne, gdyż na jego podstawie można podjąć decyzję o rezygnacji z pomiarów zgodnie z pkt. 5.1.4 normy.

Rozeznanie wstępne powinno umożliwić znalezienie odpowiedzi na następujące pytania:

• czy oraz gdzie i kiedy występuje potencjalne narażenie ?

• czy niezbędne są pomiary ilościowe ?

• jaka strategia pomiarowa będzie najbardziej odpowiednia w dalszych etapach oceny narażenia ?

3.1. Identyfikacja potencjalnego narażenia

Lista substancji, stanowiących potencjalne narażenie powinna obejmować stosowane w produkcji surowce, występujące w surowcach lub pochodzące z poprzednich procesów technologicznych zanieczyszczenia (np. -naftyloamina może być zanieczyszczeniem stosowanej w przemyśle gumowym fenylo--naftyloaminy, arsen może występować w rudach metali itp.), materiały pomocnicze (katalizatory, rozpuszczalniki), produkty końcowe, uboczne i pośrednie, produkty odpadowe (przepracowane oleje, popioły i żużle, pozostałości reakcyjne itp.), a w niektórych sytuacjach również produkty których obecność w środowisku pracy nie wynika bezpośrednio z procesu technologicznego (odpryski farby, fragmenty izolacji itp.). W tym etapie postępowania należy uzyskać również informacje, dotyczące właściwości fizykochemicznych (temperatury wrzenia, prężności par, szybkości parowania, zdolności do sublimacji), formy występowania w środowisku pracy (pary, gazy czy aerozole, wielkość cząstek aerozolu, występowanie w postaci włókien) oraz toksycznych (charakter działania toksycznego, dostępne dane o działaniu toksycznym na ludzi i zwierzęta laboratoryjne, rakotwórczość, mutagenność i teratogenność) zidentyfikowanych substancji. Należy również ocenić możliwość wchłaniania poszczególnych substancji przez skórę oraz ich działania drażniącego i uszkadzającego na skórę i błony śluzowe. Dla potrzeb późniejszej interpretacji wyników oceny narażenia należy przyjąć odpowiednie dla zidentyfikowanych substancji wartości normatywów higienicznych lub innych kryteriów interpretacji wyników. Źródłem wymienionych wyżej informacji mogą być etykiety i opakowania stosowanych surowców, a także karty charakterystyk niebezpiecznych substancji i preparatów, dostarczane przez producentów, dostawców czy importerów. Karty charakterystyk substancji niebezpiecznych opracowywane są w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie. Ważnym źródłem informacji o substancjach i preparatach chemicznych są bazy danych, dostępne w krajowym Centrum Informacji Toksykologicznej przy Instytucie Medycyny Pracy im. Prof J. Nofera w Łodzi. Szereg niezbędnych do identyfikacji potencjalnego zagrożenia i zaplanowania ewentualnych pomiarów można uzyskać bezpośrednio w zakładzie pracy od technologów i służb BHP.

Wiele problemów identyfikacyjnych oraz interpretacyjnych stwarza dość powszechne stosowanie w procesach technologicznych mieszanin. Spośród szeregu stosowanych sposobów klasyfikacji czy też kategoryzacji mieszanin, z punktu widzenia oceny narażenia na czynniki chemiczne, najbardziej praktyczne wydaje się wyodrębnienie następujących typów mieszanin:

• mieszaniny naturalne, powstające w wyniku wydobywania, ekstrakcji lub obróbki substancji występujących w przyrodzie. Przykładami mieszanin tego typu mogą być rudy metali, oleje roślinne, suszone liście ziół, przyprawy, kopaliny itd. Skład tego typu mieszanin nie zawsze jest znany i może się różnić w zależności od pochodzenia. W ogromnej większości przypadków dla mieszanin tego typu ani ich składników nie ustala się wartości NDS.

• mieszaniny z procesów technologicznych, powstające najczęściej w wyniku procesów wysokotemperaturowych. Przykładami mieszanin tego typu mogą być dymy spawalnicze, dymy wulkanizacyjne, gazy spalinowe, produkty termicznej obróbki tworzyw sztucznych itd. Skład jakościowy i ilościowy takich mieszanin zależy od warunków procesowych (temperatura, ciśnienie, obecność tlenu), mogą one zawierać obok zidentyfikowanych i posiadających wartości NDS substancji (np. aldehydy czy WWA w dymach wulkanizacyjnych) również składniki niezidentyfikowane; w niektórych państwach dla mieszanin tego typu ustanawiane są odrębne normatywy higieniczne (np. w USA czy Szwecji ustanowiono wartości dopuszczalne dla dymów spawalniczych).

• mieszaniny o określonym składzie, otrzymywane przez mieszanie poszczególnych składników w określonych proporcjach w celu uzyskania pożądanych właściwości użytkowych. Przykładami takich mieszanin są farby i lakiery, kleje i preparaty chemii gospodarczej. Dla mieszanin tego typu nie ustanawia się wspólnych normatywów higienicznych, natomiast znane są wartości NDS ich głównych składników.

• mieszaniny ropopochodne, stanowiące frakcje składników ropy naftowej (mieszanina naturalna) wrzących w ustalonym zakresie temperatur. Przykładami mieszanin tego typu są: benzyna ekstrakcyjna, benzyna lakowa, paliwa silnikowe, oleje silnikowe itp. Zarówno mieszaniny jak i ich składniki mogą mieć przypisane wartości NDS.

• mieszaniny złożone, występujące w powietrzu środowiska pracy w wyniku emisji poszczególnych, pojedynczych substancji, stosowanych w danym procesie.

W przypadku stosowania lub występowania mieszanin należy rozstrzygnąć problem, które spośród ich składników należy wytypować do badań. Decyzja zależy od posiadanych możliwości analitycznych i interpretacyjnych. Poniżej przedstawiono szereg sposobów postępowania poczynając od najbardziej zalecanych:

• identyfikacja i analiza ilościowa możliwie największej liczby pojedynczych składników. Sposób ten wymaga zastosowania chromatografu gazowego z detektorem masowym (MSD) i kolumną o odpowiedniej rozdzielczości;

• ilościowe oznaczanie sumy składników mieszaniny. Sposób ten przydatny jest do oznaczania składu mieszanin dla składników, które posiadają jedną wspólną wartość NDS (pył całkowity, pył respirabilny, grawimetryczne oznaczanie par benzyny itp.);

• ocena narażenia na podstawie pomiarów stężeń wybranej substancji wskaźnikowej. Jako substancję wskaźnikową przyjmuje się najczęściej substancję, dla której ustanowiono wartość NDS, występującą w danej mieszaninie w największym stężeniu lub najbardziej lotny składnik mieszaniny. Przy wyborze substancji wskaźnikowej należy kierować się również toksycznością i bezwzględnie oznaczać składniki najbardziej niebezpieczne dla zdrowia (substancje rakotwórcze o niskich wartościach NDS).

Ograniczenie zakresu badań do pomiarów pojedynczej lub niewielkiej liczby substancji, w przypadku narażenia na mieszaniny można stosować jedynie, gdy brak jest dostępnych metod oznaczania wszystkich składników, nie wszystkie składniki mieszaniny dają się zidentyfikować a dla wielu składników brak jest możliwości interpretacji wyników (brak wartości NDS).

3.2. Określenie warunków na stanowisku pracy

W przeciwieństwie do identyfikacji potencjalnego narażenia, opartej głównie na opisach procesów technologicznych, dokumentach i innych źródłach pisanych, określenie warunków na stanowisku pracy wymaga dokładnych oględzin ocenianych stanowisk i przeprowadzenia rozmów z pracownikami i przedstawicielami nadzoru technicznego. Celem określenia warunków na stanowiskach pracy jest zidentyfikowanie możliwych źródeł narażenia, ich dynamiki i innych informacji, niezbędnych do ewentualnego wytypowania pracowników do badań, podjęcia decyzji, czy będą to badania, oparte na losowym wyborze pracowników w ramach grupy jednorodnego narażenia (GJN) czy też na pomiarze najgorszego przypadku.

W ramach określania warunków na stanowisku pracy należy uzyskać odpowiedzi na szereg pytać, dotyczących następujących zagadnień:

• procesy produkcyjne – rodzaj procesu (np. spawanie, szlifowanie, reakcja chemiczna, ekstrakcja, proces wysokotemperaturowy, malowanie itp.), jego charakter (operacja ciągła, elementy procesu powtarzające się cyklicznie, przebieg cyklu, etapy związane ze zwiększonym narażeniem itp.), jakie substancje chemiczne są używane i kiedy, czy mogą być one zastąpione lub wyeliminowane i jaka jest wydajność produkcji (przekraczanie planu, czy praca na pół mocy produkcyjnych)

• usytuowanie stanowisk pracy – schemat przestrzenny procesu technologicznego/linii produkcyjnej, stanowiska pracy i co wpływa na ich lokalizację

• wykonywane czynności i techniki pracy – jakie konkretnie zadania wykonują poszczególni pracownicy i jaki bezpośredni wpływ mają wykonywane czynności na narażenie, czy jest to praca ręczna czy zautomatyzowana; indywidualne techniki i ułatwienia pracy oraz ich wpływ na potencjalne narażenie, czynniki ergonomiczne w planowaniu stanowisk pracy etc.

• źródła emisji (narażenia) – np. otwarty pojemnik z substancjami, proces wysokotemperaturowy, ręczne dodawanie, rozładowywanie lub transport substancji, nieszczelna instalacja, schnące powierzchnie po malowaniu lub innym procesie etc.

• charakter pracy – czy jest to praca zmianowa, a jeżeli tak, to czy i jak mogą się różnić warunki na poszczególnych zmianach, czy praca ma charakter sezonowy, ile stanowisk (miejsc) pracy obsługuje jeden pracownik i jak są one względem siebie usytuowane, czy i jak często zdarzają się sytuacje nietypowe i awarie;

• chronometraż pracy poszczególnych pracowników, jednorodność narażenia, możliwość wystąpienia stężeń pikowych, praca w nadgodzinach, skrócony czas pracy itp.

• techniczne środki prewencji – wentylacja (ogólna, miejscowa, naturalna – wymuszona), jej skuteczność, środki ochrony osobistej – czy są zapewnione, należycie konserwowane i sprawdzane, odpowiednie do występującego narażenia, czy pracownicy je stosują itp.

Niezależnie od informacji, uzyskanych od służb BHP, nadzoru i samych pracowników, w wielu przypadkach możliwość występowania narażenia można ocenić na podstawie wnikliwej obserwacji. O narażeniu świadczyć może m.in. pył na ścianach pomieszczenia czy znajdujących się w nim maszynach i urządzeniach, ściany i podłoga pokryte lepką substancją, najprawdopodobniej pochodzącą z procesu technologicznego, wyraźny zapach substancji chemicznych, uczucie podrażnienia błon śluzowych oczu lub gardła podczas inspekcji zakładu itp. Na tym etapie postępowania użyteczne jest posługiwanie się szybką metodą identyfikacji potencjalnych źródeł narażenia w postaci wskaźników rurkowych czy analizatorów par i gazów o bezpośrednim odczycie. Nie może to zastąpić pomiarów na stanowiskach pracy lecz pozwoli odpowiedzieć na pytanie, czy pomiary takie są potrzebne.

Zakończeniem rozeznania wstępnego jest wyciągnięcie jednego z następujących wniosków:

• narażenie na czynniki chemiczne jest mało prawdopodobne, proces technologiczny jest dobrze poznany, nie przewiduje się zmian w technologii – pomiary nie są potrzebne;

• narażenia na czynniki chemiczne nie da się wykluczyć, niezbędne jest zastosowanie dalszych etapów procedury oceny narażenia zawodowego;

• narażenie na czynniki chemiczne jest bardzo wysokie, możliwie szybko wykonać pomiary i zastosować działania zaradcze.

4. Badania podstawowe

Badania podstawowe, stanowiące kolejny według PN 689:2002 (punkt 5.1.4.2) etap postępowania w ocenie narażenia zawodowego i mające na celu uzyskanie ilościowych, szacunkowych informacji o narażeniu nie wiążą się z koniecznością wykonywania pomiarów.

Zalecane są one, gdy:

• rozeznanie wstępne wskazuje możliwość występowania narażenia;

• wprowadzany jest nowy proces technologiczny lub istotne zmiany w stosowanym procesie;

• ustanowiono wartość NDS dla substancji, używanej w zakładzie, której nie było w dotychczas obowiązującym wykazie NDS, w związku z czym jej stężenia nie były mierzone lub interpretowane;

• zmieniono wartość NDS i tym samym kryteria interpretacji wyników pomiarów.

Źródłem informacji ilościowych w badaniach podstawowych mogą być:

• wyniki wcześniej wykonanych pomiarów w danym zakładzie. Przy rozpatrywaniu „historycznych” wyników pomiarów należy zwrócić uwagę na to, czy stosowane w tym czasie metody analityczne były zgodne z obecnymi wymaganiami odnośnie metod analitycznych (PN EN 482:2002), stosowanych w analizie zanieczyszczeń powietrza. Dotyczy to zwłaszcza specyficzności (dawniej powszechnie stosowano niespecyficzne metody kolorymetryczne), oznaczalności (metody dostosowane były do obowiązujących wtedy, często znacznie wyższych wartości NDS) i niepewności względnej. Należy uwzględnić również zmiany w procesach technologicznych, jakie zaszły w okresie, jaki upłynął od przeprowadzonych pomiarów i wpływ tych zmian na wysokości stężeń.

• wyniki pomiarów, wykonanych przy podobnych instalacjach i procesach w innym zakładzie. Wyniki takich pomiarów należy rozpatrywać z dużą ostrożnością, albowiem nawet przy identycznych procesach, w których używane są dokładnie te same substancje chemiczne, stężenia w znacznym stopniu zależą od skuteczności wentylacji, indywidualnych sposobów pracy, organizacji pracy itp.

• wiarygodne obliczenia, dokonane na podstawie znajomości procesu technologicznego. Przykładowo, jeżeli w niewentylowanym pomieszczeniu o kubaturze 500 m³ w procesie technologicznym w ciągu zmiany roboczej używane jest w charakterze rozpuszczalnika ok. 10 kg acetonu, z których 9,5 kg jest używane ponownie dnia następnego, teoretycznie maksymalne średnie stężenie acetonu w powietrzu pomieszczenia mogłoby wynosić 1000 mg/m³. Tego typu obliczenia wykonywane są przy projektowaniu instalacji wentylacyjnych.

Należy zdawać sobie sprawę, że informacje ilościowe, uzyskane w wyniku badań podstawowych mogą być traktowane jedynie jako orientacyjne i na ogół nie są wystarczające, do uprawnionego i wiarygodnego porównania stężeń z wartościami dopuszczalnymi. Na ich podstawie można natomiast podjąć decyzję o rezygnacji z pomiarów (jeżeli poziomy stężeń są o rząd wielkości niższe od wartości dopuszczalnej lub narażenie wydaje się mało prawdopodobne a w procesie technologicznym nie są przewidywane żadne zmiany) lub o konieczności przeprowadzenia badań szczegółowych.

5. Badania szczegółowe

Zgodnie z zapisem PN EN 689:2002 (punkt. 5.1.4.3) celem badań szczegółowych jest uzyskanie zwalidowanych i wiarygodnych informacji o narażeniu w celu porównania wielkości narażenia z wartością dopuszczalną. Wiele wątpliwości laboratoriów higieny pracy przy wykonywaniu oceny narażenia i niezbędnych do tego pomiarów budzi hierarchia ważności zapisów w obu, dotyczących tego zagadnienia dokumentach normatywnych: PN EN 689:2002 i PN-Z-04008-7:2002, co sprowadza się do często zadawanych pytań, zgodnie z którą z wymienionych norm powinno się właściwie wykonywać pomiary. Dodatkowym źródłem nieporozumień jest wprowadzenie obcego dotychczasowej praktyce oceny narażenia w Polsce podziału na (prowadzone w ramach badań szczegółowych) pomiary stężenia czynnika chemicznego w powietrzu w celu oceny narażenia przez porównanie z wartością dopuszczalną (rozdział 5.2 normy PN-EN 689:2002) oraz na pomiary okresowe (rozdział 6 normy PN-EN 689:2002) w celu długoterminowego sprawdzania skuteczności zastosowanych środków prewencji. Wyjaśnienie wymienionych kwestii jest następujące:

• norma PN EN 689:2002 zawiera wytyczne prowadzenia pomiarów i oceny narażenia zawodowego na czynniki chemiczne podając szereg wskazówek i zaleceń przydatnych do tego celu, a także przykłady stosowania zalecanych procedur w postaci załączników informacyjnych;

• podana w wymienionej normie strategia pomiarowa (rozdział 5.2 wraz z podrozdziałami) dotyczy pierwszych pomiarów w danym zakładzie pracy, pierwszych pomiarów po bardzo długiej przerwie w pomiarach, a także po istotnej zmianie procesu technologicznego. Takich właśnie sytuacji dotyczą zapisy odnośnie pomiaru najgorszego przypadku (punkt. 5.2.3.2) oraz liczby pracowników do badań (punkt. 5.2.1).

• ogólne zalecenia, dotyczące rutynowej kontroli zgodności warunków pracy z wartościami dopuszczalnymi podano w rozdziale 6 PN EN 689:2002, dotyczącym pomiarów okresowych.

• szczegółowe zasady prowadzenia wymienionych wyżej rutynowych pomiarów reguluje PN-Z-04008-7:2002. Chociaż zawarte w niej postanowienia są dość szczegółowe i wyczerpujące, nie sposób przewidzieć wszystkich możliwych sytuacji. Dlatego w przypadkach nie objętych normą należy postępować zgodnie z postanowieniami PN-EN 689:2002, kierując się własnym osądem profesjonalnym. Przydatne do tego celu mogą być również niniejsze wytyczne lub załączniki informacyjne normy PN-EN 689:2002, zwłaszcza załącznik E i D.

Najbardziej wiarygodne wyniki oceny narażenia zawodowego uzyskuje się za pomocą dozymetrii indywidualnej. Pomiary stacjonarne mogą być również wykorzystane, jeżeli przeprowadzono je w sposób taką ocenę umożliwiający.

6. Dozymetria indywidualna

Dozymetria indywidualna jest optymalną metodą pobierania próbek powietrza do oceny narażenia zawodowego, ponieważ zastosowanie umieszczonego na pracowniku dozymetru aktywnego (pompka z próbnikiem) lub pasywnego gwarantuje, że próbka powietrza jest pobierana w strefie oddychania pracownika bez względu na charakter jego pracy i wykonywane przez niego czynności.

6.1. Wybór pracowników do badań

Objęcie pomiarami wszystkich pracowników nie jest ani możliwe ani, ze względu na ogromne koszty, uzasadnione. Wybór pracowników powinien być przeprowadzony w sposób, zapewniający reprezentatywność wyników pomiarów przy minimalizacji kosztów. W praktyce zastosowane mogą być, w zależności od potrzeb i zadań dwa sposoby postępowania – pomiar najgorszego przypadku i losowy wybór pracowników z grupy jednorodnego narażenia (G.J.N).

1. Pomiar najgorszego przypadku

Wybór jednego lub kilku najbardziej narażonych pracowników jako „najgorszego przypadku” do badań narażenia jest niewątpliwie najtańszą metodą uzyskania informacji o najwyższych możliwych poziomach narażenia jednak z jej stosowaniem wiąże się szereg niebezpieczeństw i pułapek.

Na wybór najgorszego przypadku silnie rzutują warunki w miejscu pracy. Jeżeli warunki te charakteryzuje duża zmienność z dnia na dzień, nierytmiczność produkcji, zależność od pory roku itp. różne mogą być „najgorsze przypadki”, wybrane na różnych zmianach roboczych w tym samym zakładzie. Wybór najgorszego przypadku, jako subiektywny, wymaga aby higienista przemysłowy, który tego wyboru dokonuje i interpretuje wyniki pomiarów posiadał ogromne doświadczenie i umiejętności zawodowe. Wynikiem braku doświadczenia może być wytypowanie niewłaściwego pracownika na źle wybranej zmianie roboczej i w efekcie niedoszacowanie narażenia i związanego z nim ryzyka dla zdrowia zatrudnionych lub przeszacowanie, z czym mogą wiązać się nakłady, poniesione przez pracodawcę na rozwiązanie nieistniejącego problemu. Z wymienionych względów:

• pomiar najgorszego przypadku może dotyczyć wyłącznie pierwszych pomiarów w danym zakładzie, a nie pomiarów rutynowych;

• wybór pracownika/pracowników powinien być dokonywany przez osoby o wysokich kwalifikacjach i doświadczeniu w ocenie narażenia zawodowego z należytą starannością i na podstawie dobrej znajomości procesów technologicznych;

• nawet w grupie pracowników o zbliżonym narażeniu, można znaleźć pracownika bardziej narażonego od pozostałych z powodu indywidualnego sposobu pracy, niestaranności lub czynników ergonomicznych (np. w przypadku źródła emisji, umiejscowionego na pewnej wysokości, pracownicy o wysokim wzroście będą bardziej narażeni);

• zaleca się, oprócz „najgorszego przypadku” wytypować dla celów porównawczych, do badań również pracowników o niższym narażeniu;

• pomiar „najgorszego przypadku” powinien bezwzględnie obejmować całą zmianę roboczą.

6.1.2 Wybór pracowników z grupy jednorodnego narażenia

Uzasadnieniem celowości podziału na grupy jednorodnego narażenia jest:

• brak możliwości technicznych i ekonomicznych objęcia pomiarami wszystkich pracowników;

• mniejsza zmienność stężeń w dobrze dobranych jednorodnych grupach;

• możliwość skoncentrowania dostępnych środków na grupie pracowników o najwyższym lub najistotniejszym narażeniu.

Z punktu widzenia oceny narażenia za jednorodną grupę uważa się pracowników o zbliżonym poziomie i profilu narażenia, jednakże poziomy stężeń, na które są narażeni poszczególni pracownicy znane będą w zasadzie nie wcześniej niż po wykonaniu oznaczeń pobranych próbek powietrza i w praktyce dopiero wyniki pomiarów są weryfikacją prawidłowości dokonanego podziału. Zgodnie z PN-EN 689:2002 pkt. 5.2.1 pracownicy których narażenie jest mniejsze od ½ lub większe od dwóch średnich arytmetycznych dla grupy nie powinni być do tej grupy zaliczani, a prawidłowość dokonanego podziału zweryfikowana.

Przy podziale pracowników na GJN należy brać pod uwagę:

• podobieństwo wykonywanych zadań i czynności, co nie zawsze pokrywa się z zatrudnieniem na tych samych stanowiskach pracy;

• narażenie na te same czynniki chemiczne;

• przebywanie w podobnej odległości od źródeł emisji, wyciągów i innych urządzeń, wpływających na wysokość stężenia.

Ocenie powinno podlegać narażenie wszystkich podstawowych grup pracowników, zatrudnionych w kontakcie z substancjami chemicznymi. Jeżeli dostępne środki techniczne nie umożliwiają przeprowadzenia pomiarów dla wszystkich grup pracowników w tym samym czasie (na tej samej zmianie roboczej), w pierwszej kolejności należy objąć pomiarami grupę o spodziewanym najwyższym narażeniu, aby możliwie szybko podjąć działania zaradcze w przypadku stwierdzenia przekroczeń wartości dopuszczalnych.

Jeżeli liczebność danej GJN wynosi do 6 osób na jednej zmianie roboczej, pomiarami należy objąć wszystkich przedstawicieli grupy.

W przypadku GJN składającej się z 7 lub więcej osób do badań należy wytypować co najmniej 6 pracowników, przy czym liczba wybranych pracowników powinna być tym większa, im mniej wiadomo o będącym przedmiotem pomiarów środowisku pracy, im większa jest zmienność przewidywanych stężeń, a także im bliższe wartościom dopuszczalnym są spodziewane poziomy stężeń. Zaleca się, by liczba wytypowanych pracowników wynosiła (po zaokrągleniu w górę do najbliższej liczby całkowitej), gdzie n- liczebność grupy jednorodnego narażenia. Wybór pracowników do badań należy przeprowadzić losowo, posługując się do tego celu tablicą liczb losowych, zawartą w załączniku C do normy PN-Z-04008-7:2002.

UWAGA: Kontrowersyjny zapis w pkt. 5.2.1 normy PN-EN 689:2002 o ogólnej zasadzie nakazującej wykonanie pobierania próbek przynajmniej dla jednego zatrudnionego w dziesięcioosobowej, prawidłowo określonej „jednorodnej grupie” należy rozumieć jako obowiązek objęcia pomiarami przynajmniej jednego przedstawiciela każdej grupy pracowników w pierwszych, lub pierwszych po długiej przerwie pomiarach czynników chemicznych, a także po istotnej zmianie procesu technologicznego w danym zakładzie w celu identyfikacji zagrożeń i najbardziej narażonych grup zawodowych. Natomiast zalecenia, dotyczące liczby pracowników wybranych z GJN w rutynowych pomiarach narażenia zawarte są w załączniku D normy; zalecenia te (co najmniej 6 pracowników) są zgodne z postanowieniami PN-Z-04008-7:2002 i niniejszymi wytycznymi.

6.2 Czas pobierania próbek

Zaleca się, by łączny czas pobierania próbek powietrza za pomocą dozymetrii indywidualnej był zgodny z okresem odniesienia dla wartości dopuszczalnej, czyli wynosił 8 godzin, jeżeli wyniki pomiarów porównywane są z wartością NDS. Objęcie pomiarami całego okresu zmiany roboczej nie zawsze jest technicznie możliwe. Należy zdawać sobie sprawę, że czas nie objęty pomiarami znacznie osłabia wiarygodność pomiarów i możliwości interpretacyjne. Dlatego łączny czas pobierania próbek nie może być krótszy niż 75 % czasu trwania zmiany roboczej (6 godzin dla zmiany 8-godzinnej, 4,5 godziny dla zmiany 6-godzinnej itp). Taki krótszy czas pobierania próbek jest dopuszczalny pod warunkiem, że jest on reprezentatywny dla całej zmiany roboczej (na podstawie dobrej znajomości procesu technologicznego wykluczono występowanie szczególnie wysokich stężeń i innych nietypowych zdarzeń w czasie nie objętym pomiarami).

Za pomocą pompki indywidualnej z próbnikiem, umieszczonym w strefie oddychania pracownika należy pobrać kolejno, w zależności od spodziewanej wysokości stężeń do 5 próbek powietrza, obejmujących łącznie co najmniej 75 % czasu trwania zmiany roboczej, przy czym wyższemu stężeniu powinna odpowiadać większa liczba próbek (aby uniknąć przebicia sorbentu lub przeładowaniu filtra).

Czas pobierania 1 próbki powietrza uzależniony jest również od wymagań metody analizy oznaczanej substancji.

Do pobierania próbek powietrza można zastosować również dozymetry pasywne, umieszczając w strefie oddychania pracownika 1 lub – jeżeli zachodzi taka potrzeba – więcej dozymetrów pasywnych na co najmniej 75 % czasu trwania zmiany roboczej.

Jeżeli dla oznaczania substancji ustanowiono wartość NDSCh należy również ocenić zgodność warunków pracy z tym normatywem, co omówiono w rozdziale 8 niniejszych wytycznych.

6.3 Obliczanie wskaźników narażenia

W przypadku próbek powietrza, pobranych z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej, wskaźnikiem narażenia jest stężenie średnie ważone dla zmiany roboczej (C_w), obliczone z uwzględnieniem czasu pobierania poszczególnych próbek z wzoru

(2)

w którym:

C₁, C₂, ... C_n - stężenia otrzymane w wyniku oznaczania poszczególnych próbek,

t₁, t₂, ... t_n - czas pobierania poszczególnych próbek, wyrażony w godzinach.

Wzór ten różni się od wzoru (1), gdyż strategia pomiarowa dopuszcza objęcie pomiarami 75 % czasu zmiany roboczej (6 z 8 godzin), brak jest natomiast informacji, jakie było stężenie w okresie nie objętym z przyczyn organizacyjnych pomiarami i czy stężenie to mogło w istotny sposób odbiegać od stwierdzonych wartości. Jest to sytuacja zasadniczo różniąca się od narażenia dłuższego lub krótszego od 8 godzin i wzór (1) nie może być tu stosowany. Wyniki oznaczeń dotyczą bowiem poszczególnych próbek a nie okresów pomiarowych.

Jeżeli do oceny narażenia zawodowego pobrano 1 próbkę powietrza, obejmującą co najmniej 75 % czasu trwania zmiany roboczej, zgodnie z wzorem (2) wynik oznaczenia tej próbki odpowiada stężeniu średniemu ważonemu (C₁=C_w).

Jeżeli w niektórych próbkach, pobranych z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej w strefie oddychania pracownika, przebywającego w ciągu całej zmiany roboczej w jednym pomieszczeniu stwierdza się stężenia niższe od oznaczalności zastosowanej metody analitycznej, w obliczeniach stężenia średniego ważonego uwzględnia się liczbę, odpowiadającą ½ oznaczalności metody.

Jeżeli we wszystkich próbkach, pobranych z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej w strefie oddychania danego pracownika stwierdza się stężenia niższe od oznaczalności metody, nie ma potrzeby obliczania stężenia średniego ważonego i przyjmuje się, że stężenie substancji w czasie zmiany roboczej jest niższe od oznaczalności metody.

Jeżeli czynność związana z narażeniem na czynnik chemiczny trwa, np. 2 godziny i okres ten jest objęty pomiarem stężenia po czym pracownik nie jest narażony na dany czynnik (przebywa w innym pomieszczeniu lub w innym miejscu), to C₂=0 i tę wartość stężenia należy wstawić do wzoru (2) przy obliczaniu C_w.

UWAGA: Ze względu na dość powszechne mylenie i zamienne stosowanie pojęć „granica wykrywalności” „granica oznaczania ilościowego”, „oznaczalność metody” w niniejszych wytycznych pod pojęciem „oznaczalność metody”, podobnie jak w PN-Z-04008-7:2002 i innych normach metodycznych rozumiana jest dolna granica zakresu pomiarowego metody.

7. Pomiary stacjonarne

Pomiary stacjonarne są wyborem z konieczności, gdyż laboratorium, które je wykonuje nie jest wyposażone w pompy indywidualne ani w dozymetry pasywne. Pomiary takie mogą być stosowane do oceny narażenia zawodowego, jeżeli prowadzone są w sposób zapewniający reprezentatywność pobranych próbek dla rzeczywistego przebiegu narażenia. W celu uzyskania reprezentatywności:

• liczba i sposób pobierania próbek powietrza powinny być uzależnione od rodzaju stanowiska pracy i charakteru procesu technologicznego;

• próbki wyrywkowe powinny być pobierane w sposób losowy;

• losowymi pomiarami powinno być objęte co najmniej 75 % czasu trwania danego okresu pomiarowego.

Przy spełnieniu powyższych warunków stężenie średnie z pomiarów, przeprowadzonych w każdym z okresów pomiarowych zawarte jest w przedziale wokół średniej geometrycznej, którego granice uzależnione są od geometrycznego standardowego odchylenia wyników pomiarów, liczby pobranych i przyjętego poziomu ufności, który dla oceny narażenia zawodowego wynosi 0,95 (95 %). Sposób przeprowadzenia pomiarów stacjonarnych w celu oceny zgodności warunków pracy z NDS oraz obliczania wskaźników narażenia dokładnie opisano w rozdziale 5.1 normy PN-Z-04008-7:2002. Poniżej przypomniano podstawowe zapisy tego rozdziału.

7.1 Wybór miejsca pobierania próbek

Punkty pomiarowe powinny być zlokalizowane możliwie blisko stanowisk (miejsc wykonywania) pracy, przy czym próbnik powinien być umieszczony na wysokości dróg oddechowych. Próbki powietrza należy pobierać przy każdym ze stanowisk (miejsc wykonywania) pracy w okresie przebywania na nim pracownika. Jeżeli pracownik (lub grupa pracowników) obsługuje w czasie zmiany roboczej więcej niż 3 stanowiska lub jego miejscem pracy jest całe pomieszczenie, punkty pomiarowe należy wybrać w sposób losowy, przy czym ich liczba zależy od liczby zatrudnionych oraz wielkości pomieszczenia. Zaleca się ustanowienie jednego punktu pomiarowego na każdych 4 pracowników, jednak nie więcej niż 6 punktów pomiarowych w pomieszczeniu. Liczba ta odpowiada liczbie pracowników wytypowanych losowo do badań z GJN w dozymetrii indywidualnej. Wyniki pomiarów, przeprowadzonych w tak wybranych punktach uważa się za równocenne i dotyczące wszystkich pracowników, wykonujących czynności zawodowe w tym pomieszczeniu.

7.2 Liczba i rozłożenie w czasie próbek

Liczba próbek, jakie należy pobrać zależy od spodziewanej zmienności stężeń oznaczonych substancji w powietrzu. Planując ich rozłożenie w czasie winno się mieć na uwadze fakt, że próbki te są reprezentatywne jedynie dla tego odcinka czasu, w którym zostały w sposób losowy one pobrane.

Czas pobierania jednej próbki powietrza wynika z wymagań metody analitycznej, zastosowanej do oznaczania danej substancji. Nie może być on krótszy niż 5 minut (PN-Z-04008-7:2002, pkt. 3.4), a łączny czas pobierania wszystkich próbek w danym okresie pomiarowym nie powinien być krótszy niż 1 h (PN-Z-04008-7:2002, pkt. 5.1.2). W praktyce, czas pobierania 1 próbki w pomiarach stacjonarnych w zasadzie nie przekracza 30 minut (choć zdarzają się również dłuższe, jednostkowe okresy pobierania).

Zasady, dotyczące minimalnej liczby próbek w najczęściej spotykanych sytuacjach przemysłowych są następujące:

1. pracownik obsługuje stale jedno stanowisko (miejsce wykonywania) pracy przy jednorodnym procesie technologicznym (niewielka zmienność stężeń lub brak wyodrębnionych etapów różniących się poziomami stężeń substancji chemicznych); w czasie zmiany roboczej lub w okresie równym co najmniej 75 % czasu jej trwania należy pobrać w sposób losowy co najmniej 5, a w przypadku zanieczyszczeń pyłowych co najmniej 4 próbki powietrza.

2. pracownik obsługuje stale jedno stanowisko (miejsce wykonywania) pracy przy procesie technologicznym, składającym się z kilku etapów (lub 2-3 stanowiska w czasie zmiany roboczej); zmianę roboczą należy podzielić na 2-3 co najmniej 2-godzinne okresy pomiarowe, charakteryzujące się względnie stałym stężeniem oznaczanych substancji (lub przebywaniem pracownika przy danym stanowisku). W ciągu każdego okresu pomiarowego (lub co najmniej 75 % czasu jego trwania) pobrać losowo co najmniej 4 próbki powietrza.

Podział zmiany roboczej na co najmniej 2 godzinne okresy pomiarowe wynika z trudności związanych z losowym pobraniem 4 próbek powietrza w czasie krótszym niż 2 godziny. Jeżeli czas pobierania 1 próbki wynosi 30 minut próbki powietrza należy pobierać w sposób ciągły, pobieranie losowe nie jest, z oczywistych względów, w takich sytuacjach ani wskazane, ani możliwe.

Okres pomiarowy nie musi być ciągły – jeżeli pewna krótkotrwała czynność, związana z emisją substancji chemicznych (lub wymagająca przejścia pracownika do innego miejsca wykonywania pracy) powtarza się kilkakrotnie w pewnych odstępach, w czasie zmiany roboczej, można ją potraktować łącznie jako jeden okres pomiarowy. Sytuacje tego typu są dość powszechne w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym.

3. pracownik (lub grupa pracowników) obsługuje więcej niż 3 stanowiska lub miejscem pracy jest całe pomieszczenie; w każdym z punktów pomiarowych, wybranych zgodnie z wcześniej podanymi regułami pobrać w sposób losowy co najmniej 5 próbek powietrza w ciągu co najmniej 75 % zmiany roboczej. Próbki pobrane w różnych punktach pomiarowych należy traktować jako równorzędne w ocenie narażenia zawodowego.

UWAGA: W związku z niejednoznacznością w języku polskim terminu „stanowisko pracy” zarówno w PN-Z-04008-7:2002 jak i w niniejszych wytycznych pod pojęciem „stanowiska pracy” rozumie się, zgodnie z definicjami zawartymi w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 26 września 1997 roku w sprawie ogólnych przepisów BHP (jednolity tekst: Dz. U. nr 169/2003, poz. 1650) oraz w normach europejskich PN-EN 689:2002 i EN 1540:1998, miejsce wykonywania pracy a nie funkcje wypełniane przez pracownika (przestrzeń pracy, wraz z wyposażeniem w środki i przedmioty pracy, w której pracownik lub zespół pracowników wykonuje pracę). Zgodnie z tym logiczne jest, że dla osoby zatrudnionej na stanowisku dyrektora stanowiskiem pracy jest gabinet dyrektora, a dla osoby zatrudnionej na stanowisku spawacza stanowiskiem (stanowiskami) pracy jest miejsce (miejsca), w którym wykonuje spawanie.

7.3 Obliczanie wskaźników narażenia

Z otrzymanych wyników oznaczeń należy obliczyć:

• wartości logarytmów stężeń substancji w poszczególnych pobranych próbkach ( )

• średnią arytmetyczną logarytmów ( ), która odpowiada logarytmowi średniej geometrycznej z wzoru

(3)

w którym:

n - liczba próbek pobranych w danym okresie pomiarowym/ zmianie roboczej.

Wielkość ta, po odlogarytmowaniu stanowi średnia geometryczną wyników oznaczeń, w danym okresie pomiarowym/ zmianie roboczej.

W przypadku stwierdzenia w próbce stężenia niższego od oznaczalności metody, logarytm oblicza się z liczby, stanowiącej ½ wartości oznaczalności metody.

• logarytm geometrycznego standardowego odchylenia, lgS_g, należy obliczać z wzoru

(4)

Logarytmy, odpowiednio dolnej (DG) i górnej (GG) granicy przedziału ufności dla średniej wyników pomiarów oblicza się ze wzorów

(5)

(6)

w których

t - wartość parametru Studenta-Fishera dla prawdopodobieństwa 0,95 i liczby

stopni swobody n-1 (PN-Z-04008-7:2002, zał. B).

Wielkości te, po odlogarytmowaniu stanowią odpowiednio dolną i górną granicę przedziału ufności, w którym z prawdopodobieństwem 95 % znajduje się średnie stężenie substancji w danym okresie pomiarowym. Jeżeli okres pomiarowy pokrywa się ze zmianą roboczą, obliczone wartości , DG i GG mogą być wykorzystane bezpośrednio do oceny narażenia zawodowego. W przypadku kilku okresów pomiarowych w czasie jednej zmiany roboczej, wartości średniej geometrycznej i granic przedziału ufności oblicza się jako średnie ważone odpowiednich wielkości z poszczególnych okresów zgodnie z wzorem (1), podstawiając w nim jako stężenia, odpowiednio DD_i, GG_i lub w poszczególnych okresach pomiarowych. Dla 8-godzinnej zmiany roboczej suma czasów trwania poszczególnych okresów pomiarowych powinna wynosić 8 h.

Jeżeli którykolwiek z okresów pomiarowych lub 75 % czasu jego trwania jest objęte pomiarami ciągłymi (np. 4 trzydziestominutowe próbki w ciągu dwugodzinnego okresu pomiarowego) obliczyć średnie stężenia substancji w danym okresie (średnia arytmetyczna, jeżeli czas pobierania wszystkich próbek był równy lub średnia ważona z uwzględnieniem czasu pobierania poszczególnych próbek, jeżeli nie był on równy). Taką średnią dla danego okresu pomiarowego podstawiać do wzoru (1) przy obliczaniu średnich ważonych średniej geometrycznej oraz granic przedziału ufności DG_w i GG_w (przy pomiarach ciągłych, obejmujących cały okres pomiarowy średnia jest de facto jednocześnie także i dolną i górną granicą przedziału ufności dla tego okresu).

Jeżeli wyniki oznaczeń wszystkich próbek pobranych w czasie jednego z okresów pomiarowych są niższe od oznaczalności metody, przy obliczaniu odpowiednich średnich ważonych według wzoru (1), ze względów praktycznych, przyjmuje się, że zarówno , DG jak i GG dla tego okresu pomiarowego wynoszą zero.

Jeżeli wyniki oznaczeń wszystkich próbek, pobranych w czasie całej zmiany roboczej są niższe od oznaczalności metody, przyjmuje się, że średnie stężenie substancji w czasie zmiany roboczej jest niższe od oznaczalności metody.

8. Pomiary w celu oceny zgodności warunków pracy z NDSCh

Krótkotrwałe ograniczenia dopuszczalnego poziomu narażenia wprowadzane są w celu zapobiegania wystąpieniu ostrych skutków działania substancji w krótkim okresie czasu w warunkach, gdy stężenie średnie ważone nie przekracza wartości NDS. Mają one zabezpieczać pracowników głównie przed działaniem drażniącym, przewlekłym lub nieodwracalnym uszkodzeniem tkanek, a także przed takim działaniem narkotycznym, które mogłoby zwiększać prawdopodobieństwo występowania wypadków przy pracy lub powodować obniżenie wydajności pracy. W związku zmianą definicji NDSCh na zgodną z przepisami Unii Europejskiej opracowano arkusz zmian do PN-Z-04008-7:2002, dostosowywujący zasady pobierania próbek powietrza do nowej (podanej w rozdziale 2) definicji NDSCh ze zmienionym okresem odniesienia. Zarówno w pomiarach stacjonarnych jak i w dozymetrii indywidualnej sposób postępowania uzależniony jest od jednorodności procesu technologicznego.

8.1 Pomiary stacjonarne

Do oceny i warunków pracy z NDSCh należy:

• zaklasyfikować stanowiska pracy zgodnie z kategoriami, wymienionymi w punkcie 5.1.2 normy PN-Z-04008-7:2002 (pracownik obsługuje jedno stanowisko – miejsce wykonywania pracy przy jednorodnym procesie technologicznym, pracownik obsługuje jedno stanowisko – miejsce wykonywania pracy przy procesie technologicznym składającym się z kilku etapów o zróżnicowanej emisji substancji; pracownik obsługuje 2 lub 3 stanowiska – miejsca wykonywania pracy i pracownik lub grupa pracowników obsługuje więcej niż 3 stanowiska – miejsca wykonywania pracy). W pierwszym przypadku nie wykonuje się pomiarów stężenia chwilowego, bowiem nie ma żadnych podstaw do wytypowania okresu występowania szczególnie wysokich stężeń, jeżeli proces technologiczny jest jednorodny.

• w trzech pozostałych przypadkach w przewidywanych okresach występowania szczególnie wysokich stężeń pobrać co najmniej dwie 15-minutowe próbki powietrza. Próbki te powinny być pobrane niezależnie od próbek, pobieranych losowo do oceny zgodności warunków pracy z NDS.

• do oceny stężenia chwilowego należy wybrać dwie próbki, w których stężenie oznaczanego związku było najwyższe. próbkami takimi mogą być również próbki pobrane losowo, jeżeli uzasadnia to wysokość stężenia. Może się bowiem okazać, że w przewidywanym okresie występowania szczególnie wysokich stężeń, stężenia te nie były wyższe niż w próbkach pobranych losowo.

• w żadnej z 15-minutowych próbek stężenie nie powinno być wyższe od NDSCh, a jeżeli jest ono równe NDSCh, to takie stężenie nie powinno utrzymywać się dłużej niż 15 minut. Stężenie równe NDSCh może występować w co najwyżej 2 próbkach powietrza, przy czym odstęp czasowy między tymi próbkami nie powinien być krótszy od 60 minut.

8.2 Dozymetria indywidualna

Zalecany sposób postępowania jest następujący:

• podjąć decyzję, czy mamy do czynienia z jednorodnym procesem technologicznym o niewielkiej zmienności stężeń. W przypadku jednorodnego procesu technologicznego nie ma potrzeby wykonywania dodatkowych pomiarów do oceny stężenia chwilowego.

• jeżeli niezbędne jest wykonanie pomiarów do oceny stężenia chwilowego (duża zmienność stężeń) pobrać za pomocą drugiej pompki indywidualnej (lub dodatkowych dozymetrów pasywnych) co najmniej dwie 15-minutowe próbki powietrza w spodziewanych okresach występowania szczególnie wysokich stężeń.

• można również, choć jest to znacznie mniej wygodne, w ramach próbek, pobieranych do oceny stężenia średniego, zaplanować pobranie co najmniej dwóch 15-minutowych próbek powietrza w spodziewanych okresach występowania szczególnie wysokich stężeń. Wyniki oznaczeń tych próbek powinny być wykorzystane do oceny zgodności warunków pracy zarówno z NDSCh jak i NDS (obliczanie stężenia średniego ważonego).

• interpretacja wyników oznaczeń tak pobranych próbek powietrza jest identyczna z przyjętą dla pomiarów stacjonarnych.

Należy podkreślić, że NDSCh jest traktowany jedynie jako dodatkowy, uzupełniający w stosunku do NDS, jednakże obligatoryjny dla substancji, dla których go ustanowiono normatyw higieniczny w związku z czym badanie zgodności warunków pracy tylko z NDSCh bez pomiarów średniego ważonego stężenia jest niedopuszczalne.

9. Interpretacja wyników pomiarów

Ustanowione przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej wartości normatywów higienicznych są prawnie wiążące, a zatem narażenie na czynniki chemiczne każdego, pojedynczego pracownika nie powinno przekraczać określonych wartości dopuszczalnych. Wszystkie wymagania, wynikające z normatywów higienicznych NDS oraz NDSCh (jeżeli taką wartość dla danej substancji ustalono) powinny być spełnione równocześnie, przekroczenie któregokolwiek z nich powoduje, że warunki nie mogą być uznane za bezpieczne. Przy ocenie narażenia zawodowego na kilka współwystępujących substancji chemicznych należy również rozważyć i, w miarę potrzeby uwzględnić, ich działanie łączne.

Ocenę zgodności warunków pracy z NDSP omówiono w odrębnym rozdziale ze względu na zupełnie innych charakter i zasady interpretacji normatywów higienicznych tego typu.

Do porównania z wartościami dopuszczalnymi służą obliczone na podstawie wyników pomiarów stężeń substancji chemicznych w powietrzu wskaźniki narażenia. Należy zaznaczyć, że niepewność wyniku pomiaru oraz niepewność procedury pomiarowej (wymagania odnośnie metod i procedur pomiarowych omówiono w rozdziale 13 niniejszych wytycznych), są niewielkie w porównaniu z błędem, którego źródłem może być zmienność stężeń i nie- reprezentatywność pomiarów. Z tego względu w normach PN-EN 689:2002, PN-Z-04008-7:2002, ani w regulacjach wewnętrznych, stosowanych w państwach Unii Europejskiej do interpretacji w ocenie narażenia stosowane są wyniki pomiarów, bądź obliczone na ich podstawie wskaźniki narażenia bez uwzględniania niepewności pomiarów.

9.1 Ocena zgodności warunków pracy z NDS

Podczas przeprowadzenia pomiarów z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej, wskaźnikiem narażenia jest średnie stężenie ważone (C_w), natomiast w pomiarach stacjonarnych: górna i dolna granica przedziału ufności dla średniej rzeczywistej (GG i DG) lub górna i dolna granica przedziału ufności dla średniego stężenia ważonego (GG_w lub DG_w).

Warunki pracy uznaje się za bezpieczne, jeżeli obliczone wartości wskaźników narażenia C_w, GG lub GG_w nie przekraczają wartości NDS.

Warunki pracy uznaje się za szkodliwe, jeżeli obliczone wartości wskaźników narażenia C_w, DG lub DG_w są większe od wartości NDS.

Warunki pracy uznaje się za dopuszczalne, jeżeli wartość NDS znajduje się w przedziale ufności dla średniej, określonym DG i GG. Uzyskane dane nie są wystarczające do jednoznacznego potwierdzenia lub wykluczenia z określonym prawdopodobieństwem zgodności warunków pracy z wartościami NDS. Do podjęcia ostatecznej decyzji jest niezbędne przeprowadzanie w ciągu 30 dni dodatkowych pomiarów na dwóch dowolnie wybranych zmianach roboczych, z pobraniem co najmniej 5 próbek powietrza na każdej z nich. Wyniki tych pomiarów rozpatruje się łącznie z poprzednimi wynikami. Jeżeli stężenia w ponad 50 % próbek są większe od wartości NDS, warunki pracy należy uznać za szkodliwe, natomiast jeżeli wyniki oznaczeń ponad 50 % próbek są mniejsze od wartości NDS, warunki pracy można uznać za bezpieczne.

9.2 Ocena zgodności warunków pracy z NDSCh

Warunki pracy mogą być uznane za bezpieczne, jeżeli stężenie w żadnej z pobranych 15-minutowych próbek powietrza nie przekracza wartości NDSCh dla danej substancji. Dotyczy to zarówno próbek pobranych tendencyjnie w okresach największej emisji substancji jak i pobranych losowo.

Warunki pracy należy uznać za szkodliwe, jeżeli:

• stężenie w jakiejkolwiek 15-minutowej próbce jest wyższe od NDSCh,

• stężenie równe NDSCh utrzymuje się w środowisku pracy dłużej niż 15 minut lub występuje częściej niż dwukrotnie,

• odstęp między dwoma 15-minutowymi okresami, w których stężenie substancji jest równe NDSCh, jest krótszy niż 1 godzina.

9.3 Ocena działania łącznego

Jeżeli pracownicy narażeni są w ciągu tej samej zmiany roboczej kolejno lub jednocześnie na kilka substancji o podobnym charakterze działania toksycznego, współczynnik łącznego narażenia, obliczony jako suma ilorazów stężeń poszczególnych substancji i odpowiadających im wartości NDS nie powinien przekraczać jedności, zgodnie z wzorem

(7)

w którym:

- średnie geometryczne stężenia poszczególnych substancji lub średnie

ważone średnich geometrycznych w przypadku zmiany roboczej

dzielonej na okresy pomiarowe,

NDS₁, NDS₂, ... NDS_n - odpowiednie wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń

poszczególnych substancji.

W przypadku próbek powietrza pobranych za pomocą dozymetrii indywidualnej średnie geometryczne we wzorze (7) zastępuje się stężeniami średnimi ważonymi, C_w. Zasady obliczania współczynnika łącznego narażenia nie stosuje się do substancji o działaniu antagonistycznym, synergistycznym, niezależnym, a także substancji rakotwórczych i prawdopodobnie rakotwórczych.

Ocena, czy współwystępujące w środowisku pracy substancje charakteryzują się działaniem łącznym, jest złożonym problemem, trudnym do jednoznacznego rozstrzygnięcia głównie ze względu na skąpość danych, pozwalających zaklasyfikować ich działanie toksyczne jako niezależne, synergistyczne, antagonistyczne czy podobne (addytywne).

W poprzednich latach dość powszechnie stosowane było tzw. konserwatywne podejście, zakładające we wszystkich wątpliwych przypadkach działanie addytywne (błąd na korzyść robotnika). Obecnie w higienie pracy zaleca się stosowanie zasady addytywności działania toksycznego z dużą ostrożnością. Powody wskazujące na konieczność ostrożności i wnikliwej analizy dostępnych danych o toksyczności są następujące:

• dane o addytywności pochodzą najczęściej z badań toksyczności ostrej na zwierzętach, w których to doświadczeniach stosowano bardzo wysokie, śmiertelne dawki, podczas gdy wartości dopuszczalne ustalane są na poziomie nie powodującym skutków zdrowotnych;

• addytywność toksyczności ostrej niekoniecznie oznacza, że toksyczność przewlekła lub odległe skutki narażenia mają charakter addytywny;

• w wielu przypadkach addytywność lub synergizm działania toksycznego zależą od wysokości stężeń współwystępujących substancji;

• wartości NDS mogą ulegać zmianie w zależności od postępu wiedzy i percepcji akceptowalnego ryzyka;

• nawet w przypadku substancji o podobnym działaniu toksycznym, wartości dopuszczalne mogą być ustalane na podstawie różnych efektów krytycznych (np. dla niektórych związków organicznych z tego samego szeregu homologicznego wartości NDS mogą być ustalane na podstawie działania uszkadzającego wątrobę, dla innych na podstawie działania drażniącego).

Z wymienionych względów nie jest możliwe opracowanie wykazu substancji, których stężenia należy sumować w celu określenia działania łącznego ani możliwych kombinacji takich substancji. Problem ten nie jest jednoznacznie rozstrzygnięty w żadnym z państw, w których ustanawiane są wartości dopuszczalne stężeń substancji chemicznych w środowisku pracy. Wyjątkiem są Niemcy, w których obowiązuje zasada nie uwzględniania działania łącznego współwystępujących substancji w żadnym przypadku.

Zaleca się obliczanie współczynników łącznego narażenia przy występowaniu w środowisku pracy mieszanin par rozpuszczalników (z wyłączeniem benzenu i innych związków rakotwórczych lub prawdopodobnie rakotwórczych). W wątpliwych przypadkach wskazane jest posługiwanie się informacjami o charakterze działania toksycznego, zawartymi w wydawnictwie Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy „Czynniki szkodliwe w środowisku pracy – wartości dopuszczalne”, lub pochodzącymi z innych źródeł.

10. Ocena narażenia na zmianach roboczych różnych od 8 godzin i w innych nietypowych sytuacjach przemysłowych

NDS jest zdefiniowane jako średnie ważone stężenie nie powodujące zmian w stanie zdrowia pracowników przy powtarzanym narażeniu przez 8 godzin dziennie, dzień po dniu. W praktyce mogą występować przypadki narażenia krótszego lub dłuższego niż 8 godzin, a także liczne sytuacje nietypowych cykli pracy i schematów narażenia.

Zmiany robocze krótsze od 8 godzin (zwykle 6-godzinne) stosowane były w przemyśle chemicznym, w celu zmniejszenia wielkości wchłoniętej w ciągu dnia pracy dawki, przy pracach ze szczególnie niebezpiecznymi substancjami lub w przypadku braku technicznych możliwości obniżania nadmiernie wysokich stężeń. W takich sytuacjach należy obliczać stężenie średnie ważone według wzoru (1), uwzględniając że przez brakujący do 8 godzin okres czasu stężenie substancji jest równe zeru.

Bardziej złożona jest sprawa narażenia trwającego dłużej niż 8 godzin dziennie. W najprostszej sytuacji regularnie i codziennie powtarzających się zmian roboczych, np. dziesięcio czy dwunastogodzinnych niezbędne jest objęcie pomiarami (stacjonarne lub dozymetria indywidualna, w zależności od możliwości), co najmniej 75 % rzeczywistego czasu trwania zmiany roboczej i obliczenie stężenia średniego ważonego, według wzoru (1), z uwzględnieniem rzeczywistego czasu narażenia w liczniku i 8 godzin (okres odniesienia dla NDS) w mianowniku. W przypadku pomiarów stacjonarnych obliczyć odpowiednie wskaźniki narażenia (DG i GG lub DG_w i GG_w) stosując analogiczny tok rozumowania. Obliczone w ten sposób wskaźniki narażenia porównać z wartościami NDS.

Często jednak możemy mieć do czynienia z bardziej skomplikowanymi układami nietypowych zmian roboczych, np. 12 godzin pracy i 24 godzin odpoczynku (obsługa kotłowni centralnego ogrzewania), 4 dziesięciogodzinne zmiany w tygodniu (praca na platformach wiertniczych czy w niektórych kopalniach) czy popularny kiedyś system czterozmianowy (zmiany 6-godzinne w różnych sekwencjach czasowych). W takich sytuacjach zaleca się obliczanie stężenia średniego ważonego dla tygodnia (C_wt) pracy według wzoru

(8)

w którym:

C_w - stężenie średnie ważone, obliczone według wzoru (2),

t - rzeczywisty czas pracy w ciągu tygodnia, h,

lub dla miesiąca pracy (C_wm) według wzoru

(9)

w którym:

t - rzeczywisty czas pracy w ciągu miesiąca, h.

Powyższy sposób postępowania opiera się na założeniach, że przeciętny tydzień pracy obejmuje 40 godzin, a przeciętny miesiąc pracy 170 godzin. Sposób ten można stosować wyłącznie dla dobrze znanych, powtarzalnych warunków pracy.

Jeżeli jakaś czynność, związana z narażeniem na substancję chemiczną wykonywana jest w niewielkim wymiarze czasowym, np. 2 godziny w tygodniu, można obliczyć stężenie średnie ważone tygodniowe, z wzoru (8) uwzględniając czas narażenia t=2h (zakładając, że przez pozostałe 38 godzin tygodnia pracy stężenie jest równe zeru). Przy stosowaniu takiego sposobu postępowania należy również ocenić, czy warunki pracy są zgodne z NDSCh.

W ocenie narażenia zawodowego w sytuacjach nietypowych należy jednakże mieć na uwadze, że niezależnie od obliczonego stężenia średniego dla tygodnia czy miesiąca, zgodnie z definicją, wartość NDS nie powinna być przekroczona w ciągu żadnej, pojedynczej zmiany roboczej.

11. Pomiary w celu oceny zgodności warunków pracy z NDSP

Najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) dotyczą substancji o ostrym działaniu drażniącym, szybko działających lub o nieprzyjemnym zapachu. Są one najczęściej jedynymi wartościami dopuszczalnymi dla tego typu substancji chemicznych albowiem podstawą ustalenia normatywu higienicznego jest działanie drażniące lub żrące na błony śluzowe, substancje te nie ulegają kumulacji w organizmie i przy tych poziomach stężeń nie wykazują działania układowego. NDSP w zasadniczy sposób różni się od NDS czy NDSCh, gdyż rozumiane jest nie jako stężenie średnie lecz jako stężenie nieprzekraczalne w żadnym momencie i z tego względu ocena zgodności warunków pracy z NDSP wymaga zastosowania zupełnie innej strategii pomiarowej. Najlepszym rozwiązaniem jest ciągłe monitorowanie stężenia substancji na stanowiskach pracy. Monitorowanie takie można prowadzić w punktach stacjonarnych, zlokalizowanych w miejscach przebywania pracowników, jak również za pomocą analizatorów osobistych, umieszczanych bezpośrednio na odzieży roboczej pracowników. W handlu dostępny jest szereg urządzeń pomiarowych, wykorzystujących różne techniki instrumentalne zarówno do stacjonarnego, jak i indywidualnego monitorowania stężeń substancji chemicznych w powietrzu. Najbardziej rozpowszechnione są analizatory, wyposażone w elektrochemiczne sensory oznaczanych gazów i par; ich wadą jest dość słaba specyficzność i oznaczalność a zaletą możliwość uśredniania wyników pomiarów dla wybranych odcinków czasu. Często urządzenia te wyposażone są w systemy ostrzegania akustycznego i wizualnego na wypadek wystąpienia stężeń przekraczających wartości dopuszczalne. Za stosowaniem urządzeń monitorujących, opartych na zasadzie bezpośredniego odczytu przemawia również fakt, że wynik oznaczenia uzyskuje się natychmiast, natomiast w przypadku próbek powietrza pobieranych za pomocą klasycznych metod wyniki oznaczania znane są dopiero po analizie wykonanej w laboratorium, co w przypadku szybko działających i niebezpiecznych substancji (a takich dotyczą wartości NDSP) może mieć istotne znaczenie.

W przypadku braku odpowiednich analizatorów do ciągłego monitorowania stężenia innym zalecanym sposobem postępowania jest pobieranie próbek wyrywkowych, o możliwie krótkim, jednostkowym czasie pobierania, nie przekraczającym 15 minut.

Spośród 13 substancji, dla których ustanowiono NDSP, tylko dla dwóch (butyloamina i fluorek boru) brak jest znormalizowanych lub zalecanych metod oznaczania, dla wszystkich pozostałych substancji czas pobierania próbki nie przekracza 15 minut lub może być do 15 minut skrócony bez szkody dla poziomu oznaczalności.

Ze względów praktycznych (ogromna pracochłonność, koszty i dezorganizacja pracy objętego pomiarami pracownika) nie może być zalecane pobieranie 32 15-minutowych próbek, jedna za drugą przez całą zmianę roboczą. Najlepszym rozwiązaniem jest pobieranie krótkotrwałych próbek powietrza lub wykonywanie pomiarów w regularnych odstępach czasu jak również we wszystkich, spodziewanych momentach występowania szczególnie wysokich stężeń. Odstęp pomiędzy kolejnymi próbkami/pomiarami powinien być uzależniony od jednorodności procesu technologicznego oraz zmienności stężeń i wynosić:

• 30 minut dla procesów technologicznych niejednorodnych i o dużej zmienności stężeń;

• 1 h dla procesów technologicznych o małej zmienności stężeń.

Zgodnie z definicją, warunki pracy mogą być uznane za bezpieczne jeżeli żaden z wyników pomiarów nie przekracza wartości NDSP.

Należy zaznaczyć, że ze względu na charakter działania toksycznego oznaczanych substancji również przy tym sposobie postępowania bardziej przydatne wydają się urządzenia do bezpośredniego odczytu lub niewielkiej zwłoce czasowej (przenośne analizatory, wskaźniki rurkowe) niż metody, w których wynik uzyskuje się dopiero po analizie pobranej próbki.

Dla 5 substancji chemicznych w aktualnym wykazie wartości dopuszczalnych NDSP nie jest jedynym normatywem higienicznym, lecz stanowi uzupełnienie NDS. Jest to pozostałość z czasów, gdy wartości dopuszczalne ustalano w trybie administracyjnym, często bez merytorycznego uzasadnienia. W przyszłości wartości dopuszczalne dla tych związków będą zrewidowane. Do tego czasu sposób postępowania w przypadku obowiązywania wartości NDS i NDSP dla tego samego związku należy postępować zgodnie z pkt. 5.3 normy PN-Z-04008-7:2002, czyli w okresie spodziewanego występowania najwyższych stężeń pobrać co najmniej 1 próbkę powietrza o możliwie najkrótszym czasie pobierania (nie dłuższym niż 15 minut). Warunki pracy mogą być uznane za bezpieczne, jeżeli żaden z wyników oznaczania próbek, zarówno pobranych losowo jak i tendencyjnie nie przekracza wartości NDSP danej substancji.

Należy mieć na uwadze, że przedstawione zalecenia oceny zgodności warunków pracy z normatywami higienicznymi dla stężenia pułapowego dotyczą zwykłego, rutynowego toku pracy, a wartości NDSP, z założenia, nie odnoszą się do sytuacji awaryjnych.

12. Częstotliwość pomiarów

Przy ustalaniu odstępu czasu między pomiarami należy brać pod uwagę:

• cykliczność (sezonowość) produkcji w dłuższej perspektywie czasowej;

• zmienność wyników pomiarów;

• różnicę między wysokością stężenia a wartością dopuszczalna;

• skuteczność stosowanych środków prewencji i następstwa ich nieprawidłowego funkcjonowania;

• czas wymagany do poprawy prewencji.

Przepisy szczegółowe, dotyczące częstotliwości pomiarów substancji chemicznych do oceny narażenia zawodowego są złożone i niejednoznaczne. Tryb i uzależnioną od poziomów stężeń częstotliwość dokonywania pomiarów reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia ....... w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. nr ...........). Wymienione rozporządzenie zawiera również zapis, że badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia wykonuje się metodami, określonymi w Polskich Normach, co dotyczy również normy PN-EN 689:2002. Norma ta w załącznikach informacyjnych E i F podaje przykłady planowania pomiarów okresowych i wyboru odstępu czasu między pomiarami. Biorąc pod uwagę, że oba dokumenty określają tylko minimalną, niezbędną częstotliwość pomiarów (maksymalny dozwolony odstęp między pomiarami) oraz to, że postanowienia PN-EN 689:2002 mają charakter jedynie wytycznych i zaleceń, przy planowaniu pomiarów okresowych w zakładzie należy kierować się następującymi zasadami:

• pomiary powinny być prowadzone tym częściej, im stężenia są bliższe wartości dopuszczalnej;

• jeżeli narażenie jest wyższe od wartości dopuszczalnej, a także w przypadku, gdy przy współwystępowaniu substancji o podobnym działaniu toksycznym, współczynnik łącznego narażenia, obliczony zgodnie z pkt. 9.3 niniejszych wytycznych przekracza 1 – określić przyczyny, możliwie najszybciej wprowadzić środki zaradcze i zapewnić monitorowanie stężeń do czasu osiągnięcia ich poziomów zgodnych z wartościami dopuszczalnymi;

• odstęp czasu do następnych pomiarów powinien wynosić od 16 do 26 tygodni jeżeli stężenie jest wyższe od 0,75 NDS lecz nie przekracza tej wartości, od 32 tygodni do 52 tygodni jeżeli stężenie wynosi od 0,5 do 0,75 wartości NDS, oraz od 64 tygodni do 2 lat jeżeli stężenie to wynosi od 0,1 do 0,5 wartości NDS;

W przypadku występowania w środowisku pracy czynników rakotwórczych pomiary ich stężeń należy wykonywać:

• w każdym przypadku wprowadzenia zmian w warunkach stosowania tych czynników;

• co najmniej raz na 3 miesiące przy stwierdzeniu stężeń czynników rakotwórczych od 0,5 do 1 wartości NDS;

• co najmniej raz na 6 miesięcy przy stwierdzeniu w dwóch poprzednich pomiarach stęzeń od 0,1 do 0,5 wartości NDS;

• w razie stwierdzenia przekroczeń wartości NDS czynników rakotwórczych (co w zasadzie jest niedopuszczalne) pracodawca powinien określić przyczyny, możliwie najszybciej wprowadzić środki zaradcze i zapewnić monitorowanie stężeń do czasu osiągnięcia ich poziomów zgodnych z wartościami dopuszczalnymi.

Do określenia częstotliwości badań czynników chemicznych na podstawie wysokości ich stężeń stosować, w zależności od sposobu pobierania próbek powietrza następujące wskaźniki narażenia: w dozymetrii indywidualnej – średnią ważoną dla całej zmiany roboczej (C_w); w pomiarach stacjonarnych – odpowiednio, średnie geometryczne ( ) (proces jednorodny) lub średnie ważone średnich geometrycznych ( ) (proces składający się z kilku etapów).

Nie ma potrzeby prowadzenia dalszych pomiarów, jeżeli kompleksowo przeprowadzone badania szczegółowe wykazały, że w żadnej z pobranych próbek powietrza stężenie nie przekracza 0,1 wartości NDS, pod warunkiem, że proces technologiczny jest ustabilizowany i nie są przewidywane zmiany, mogące wpływać na wysokość stężeń substancji chemicznych. Dotyczy to również pomiarów stężeń substancji rakotwórczych.

13. Metody stosowane w analizie zanieczyszczeń powietrza

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia ...... w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dziennik Ustaw nr .............) pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia wykonuje się metodami określonymi w Polskich Normach i normach międzynarodowych lub równoważnych, a w razie braku takich metod – metodami zalecanymi przez Międzyresortową Komisję ds. Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy. Zalecane metody są publikowane w kwartalniku Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy. Niezależnie od tego w wydawnictwie Międzyresortowej Komisji ds. Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy „Czynniki szkodliwe w środowisku pracy – wartości dopuszczalne” w wykazie wartości NDS zamieszczono informacje o znormalizowanych lub zalecanych metodach oznaczania w powietrzu wszystkich substancji chemicznych, wymienionych w wykazie.

Ogólne wymagania odnośnie metod pomiarów stężenia czynników chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy podano w normie PN-EN 482:2002. Norma ta dotyczy również przyrządów z bezpośrednim odczytem. Zgodnie z jej przepisami procedury pomiarowe powinny charakteryzować się jednoznacznością, selektywnością a w pomiarach, których celem jest porównywanie wyników z wartościami dopuszczalnymi całkowita niepewność względna powinna wynosić  30 % dla zakresu pomiarowego od 0,5 do 2,0 wartości dopuszczalnej oraz  50 % dla zakresu pomiarowego od 0,1 do 0,5 wartości dopuszczalnej. Wszystkie opracowywane Polskie Normy dotyczące oznaczania substancji chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy spełniają wymagania PN-EN 482:2002.

Na wynik pomiaru stężenia substancji chemicznej składa się nie tylko ilość substancji, oznaczona w próbce lecz również objętość powietrza, w jakiej tę substancję oznaczono. Dlatego bardzo istotny jest prawidłowy pomiar objętości lub strumienia objętości przy pobieraniu próbki powietrza. Przy wykonywaniu wzorcowania (kalibracji) i stosowaniu przyrządów do pobierania próbek powietrza należy przestrzegać następujących zasad:

• używać wyłącznie wzorcowanych przyrządów pomiarowych, zwracając szczególną uwagę na podane w instrukcjach szczegóły dotyczące ich stosowania lub charakterystyki;

• wszystkie przyrządy pomiarowe powinny być okresowo wzorcowane lub sprawdzane w celu zapewnienia spójności pomiarowej;

• wykonywać wzorcowanie (kalibrację), każdego nowego przyrządu, przyrządu po naprawie, po wykonaniu pomiarów i zawsze wtedy, gdy pojawią się wątpliwości co do jego dokładności;

• przy wykonywaniu wzorcowania (kalibracji) należy zapewnić wystarczającą liczbę danych, dla danego parametru. Każdy punkt krzywej kalibracji powinien być powtórzony co najmniej 3-krotnie, dla statystycznej oceny błędu;

• przebieg użytkowania przyrządu w terenie oraz wszystkie dane dotyczące wzorcowania wraz z opisem procedur, datą wykonania i nazwiskiem operatora należy umieścić w metryczce przyrządu.

14. Pomiary za pomocą przyrządów do bezpośredniego odczytu

W analizie chemicznych zanieczyszczeń powietrza coraz częściej stosowane są przyrządy pomiarowe, podające wynik pomiaru w czasie rzeczywistym lub z niewielką zwłoką czasową. Są to najczęściej elektrochemiczne wykrywacze gazów, wskaźniki rurkowe czy też mierniki stężeń aerozoli, działające na zasadzie pomiaru rozproszonego światła laserowego. Pomiary wykonane za pomocą tego typu przyrządów charakteryzują się na ogół gorszą dokładnością i precyzją niż pomiary przeprowadzone z zastosowaniem znormalizowanych metod oznaczania niemniej w niektórych przypadkach (np. oznaczanie tlenku węgla) stanowią praktycznie jedyną metodę z wyboru ze względu na wysoki koszt i trudną dostępność aparatury wymaganej w metodzie znormalizowanej. Czas pomiaru, w zależności od urządzenia wynosi od kilku sekund do kilku minut, a zatem do pomiarów, wykonywanych za pomocą urządzeń do bezpośredniego odczytu nie mogą mieć zastosowania postanowienia normy PN-Z-04008-7:2002, zgodnie z którymi czas pobierania 1 próbki/ wykonania jednego pomiaru nie może być krótszy od pięciu minut. Z tego względu, dokonując pomiarów stężeń substancji chemicznych za pomocą tego typu analizatorów i urządzeń należy postępować zgodnie z podanymi niżej zaleceniami. Należy podkreślić, że stosowane analizatory, podobnie jak każda inna metoda pomiaru stężenia czynników chemicznych muszą spełniać wymagania normy PN-EN 482:2002 (omówione w rozdziale 13 niniejszych wytycznych).

14.1 Ocena zgodności warunków pracy z NDS

Pomiary powinny obejmować co najmniej 75 % czasu trwania zmiany roboczej i być wykonywane (umieszczenie próbnika lub głowicy pomiarowej) w strefie oddychania pracowników, których narażenie jest oceniane. Sposób postępowania uzależniony od charakteru procesu technologicznego.

W przypadku jednorodnego procesu technologicznego o niewielkiej zmienności stężeń zmianę roboczą lub co najmniej 75 % czasu jej trwania podzielić na jednogodzinne kolejne odcinki i w każdym z jednogodzinnych odcinków czasu wykonać po 1 pomiarze stężenia, postępując zgodnie z instrukcją obsługi danego przyrządu i zapisując wyniki poszczególnych pomiarów. Liczba wykonanych pomiarów wynosi 68.

W przypadku procesu technologicznego niejednorodnego i/lub o dużej zmienności stężeń podzielić zmianę roboczą lub co najmniej 75 % czasu jej trwania na 30-minutowe kolejne odcinki czasu i w ciągu każdego z nich wykonać po 1 pomiarze stężenia. Liczba wykonanych pomiarów wynosi 1216.

Obliczanie wskaźników narażenia jest identyczne jak w przypadku pomiarów stacjonarnych (rozdział 7.3). Na podstawie uzyskanych wyników obliczyć kolejno:

• wartości logarytmów wyników poszczególnych pomiarów;

• średnią arytmetyczną logarytmów, , która odpowiada logarytmowi średniej geometrycznej z wzoru (3);

• logarytm geometrycznego standardowego odchylenia, lgS_g, z wzoru (4);

• logarytmy, odpowiednio dolnej (lg DG) z wzoru (5) i górnej (lg GG) z wzoru (6), granic przedziału ufności dla średniej wyników pomiarów;

• dolną (DG) i górną (GG) granicę przedziału ufności dla średniej wyników pomiarów przez odlogarytmowanie (lg DG) i (lg GG).

Warunki pracy można uznać za bezpieczne, jeżeli GG  NDS.

Warunki pracy są szkodliwe, jeżeli DG > NDS.

Warunki pracy uznaje się za dopuszczalne, z obowiązkiem wykonania w ciągu 30 dni dodatkowych pomiarów, jeżeli wartość NDS znajduje się w przedziale ufności dla średniej o granicach DG i GG, a uzyskane dane nie są wystarczające do jednoznacznego potwierdzenia lub wykluczenia z określonym prawdopodobieństwem zgodności warunków pracy z NDS.

2. Ocena zgodności warunków pracy z NDSCh

Pomiary należy wykonywać w co najmniej dwóch 15-minutowych okresach czasu, w których na podstawie zebranych informacji oczekuje się występowania szczególnie wysokich stężeń oznaczanych substancji w powietrzu. Pomiary w ciągu tak wybranych okresów powinny być wykonane niezależnie od pomiarów, wykonywanych w celu oceny zgodności warunków pracy z NDS.

W każdym z tak wybranych 15-minutowych okresów należy:

• wykonać po co najmniej 3 pomiary stężenia substancji (najlepiej w równych odstępach czasu);

• obliczyć średnią geometryczną z tak uzyskanych wyników pomiarów zgodnie z wzorem (3) i odlogarytmowując średni logarytm wyników pomiarów.

Obliczone dla każdego z wybranych 15-minutowych okresów czasu średnie geometryczne służą do oceny zgodności warunków pracy z NDSCh.

Warunki pracy mogą być uznane za bezpieczne, jeżeli średnia geometryczna z wyników pomiarów w każdym z wybranych 15-minutowych okresów czasu nie przekracza wartości NDSCh dla danej substancji.

Warunki pracy należy uznać za szkodliwe, jeżeli:

• średnia geometryczna z wyników pomiarów w jakimkolwiek z wybranych 15-minutowych okresów czasu jest wyższa od NDSCh;

• średnia geometryczna z wyników pomiarów w więcej niż dwóch 15-minutowych okresach czasu jest równa NDSCh;

• odstęp między dwoma okresami czasu, w których średnie geometryczne z wyników pomiarów są równe NDSCh, jest mniejszy od 1 h.

15. Sprawozdanie z badań

Wyniki badań, przeprowadzonych przez laboratorium powinny być przedstawione w formie sprawozdania w sposób jasny, dokładnie, jednoznacznie i rzeczowo. Zgodnie z normą PN-EN 689:2002 sprawozdanie powinno zawierać następujące elementy:

• nazwisko osoby (osób) lub nazwę instytucji, wykonujących ocenę i pomiary;

• nazwy rozpatrywanych substancji;

• nazwę i adres przedsiębiorstwa;

• opis czynników na stanowisku pracy wpływających na warunki pracy podczas pomiarów;

• cel procedury pomiaru;

• procedurę pomiaru;

• harmonogram (datę rozpoczęcia i zakończenia pomiarów);

• wyniki pomiarów stężeń;

• wszystkie zdarzenia lub czynniki, które mogły wpłynąć w znaczący sposób na wyniki;

• ewentualne dane dotyczące zapewnienia jakości;

• wyniki porównania z wartościami dopuszczalnymi.

Wszystkie obliczenia i przenoszenia danych powinny być dokładnie sprawdzane przez personel nadzorujący badania.

Na życzenie klienta w sprawozdaniu zamieszczane są informacje dotyczące niepewności zastosowanej metody lub wyniku badania. Informacje takie są obligatoryjne w sprawozdaniach z pomiarów, wykonywanych przez laboratoria akredytowane.

Należy zaznaczyć, że w laboratoriach akredytowanych, część podlegająca akredytacji (wyniki pomiarów) powinna być wyraźnie oddzielona od części nieakredytowanej (interpretacja wyników, porównanie z wartościami dopuszczalnymi). Przy interpretacji wyników pomiarów nie uwzględnia się niepewności wyniku (metody), co omówiono w rozdziale 9 niniejszych wytycznych. Zgodnie z normą PN-EN 482:2002 każda procedura pomiarowa powinna zapewniać uzyskanie jednoznacznego wyniku pomiaru stężenia mierzonego czynnika chemicznego. Oznacza to, że analitycznie wyznaczona wartość powinna odpowiadać tylko jednemu stężeniu.

16. Uwagi końcowe

W załącznikach informacyjnych do normy PN-EN 689:2002 podano przykłady, dotyczące praktycznych aspektów stosowania normy, m.in. obliczania stężenia średniego ważonego, w tym również dla narażenia dłuższego od 8 h (załącznik B), porównywania wyników pomiarów z wartościami dopuszczalnymi (załączniki C i D), czy też planowania odstępów między badaniami okresowymi (rutynowymi) (załącznik G). Załączniki te są dość szczegółowe i nie wymagają odrębnego omówienia.

W załączniku G podano przykłady graficznej prezentacji i statystycznej analizy danych grupowych. proponowana w załączniku graficzna prezentacja wyników z różnych okresów czasu w postaci tzw. aktualnej średniej ważonej wydaje się bardzo przydatna dla służb BHP w zakładach pracy, pozwala ona bowiem na bieżąco śledzić skuteczność stosowanych środków zaradczych.

Proponowana forma prezentacji danych grupowych (grupy jednorodnego narażenia) w postaci logarytmiczno-normalnego wykresu częstości skumulowanej pozwala na szybkie badanie charakteru rozkładu stężeń, graficzne wyznaczanie średniej geometrycznej i geometrycznego odchylenia i szacowania liczby czy procentu wyników przekraczających z określonym prawdopodobieństwem wartość dopuszczalną. Należy podkreślić, że zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami narażenie każdego pracownika nie powinno przekraczać wartości dopuszczalnej i statystyczna analiza danych grupowych w naszych warunkach może być przydatna jedynie do oceny prawidłowości podziału pracowników na grupy jednorodnego narażenia.

Piśmiennictwo

1. Augustyńska D., Pośniak M. (red): Czynniki szkodliwe w środowisku pracy – wartości dopuszczalne. CIOP-PIB, Warszawa 2003.

2. Gromiec J: Problemy związane z oceną zgodności warunków pracy z wartościami dopuszczalnymi dla stężenia pułapowego. Med. Pr. 2000; 51:173-184.

3. Gromiec J.: Krótkoterminowe normatywy higieniczne w Polsce i na świecie – koncepcja, interpretacja i proponowana strategia pomiarów stężenia chwilowego. Med. Pr. 2003; 54:457-463.

4. Gromiec J., Czerczak S.: Kryteria oceny narażenia na substancje chemiczne w Polsce i na świecie – procedury ustalania i stosowania. Med. Pr. 2002; 53:53-59.

5. Gromiec J., Więcek E. (red): Analiza chemicznych i pyłowych zanieczyszczeń powietrza na stanowiskach pracy. IMP, Łódź 1997.

6. Więcek E.: Strategia pomiarów zapylenia powietrza w środowisku pracy. Med. Pr. 1986; 37:369-376.

7. Więcek E.: Podstawy oceny środowiska pracy z wykorzystaniem wartości krótkoterminowych najwyższych dopuszczalnych stężeń chwilowych i najwyższych dopuszczalnych stężeń pułapowych. Podst. Met. Oceny Środ. Pr. 2000; 26(4):5-21.

8. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń substancji szkodliwych w środowisku pracy. Dz. U. nr 217, poz. 1833.

9. PN-Z-04008-7:2002 Ochrona czystości powietrza – Pobieranie próbek – Zasady pobierania próbek powietrza na stanowiskach pracy i interpretacji wyników.

10. PN-EN 689:2002 Powietrze na stanowiskach pracy – Wytyczne oceny narażenia inhalacyjnego na czynniki chemiczne przez porównanie z wartościami dopuszczalnymi i strategia pomiarowa.

11. PN-EN 482:2002 Powietrze na stanowiskach pracy – Ogólne wymagania dotyczące procedur pomiarowych.

12. PN ISO 4225:1999 Jakość powietrza – Zagadnienia ogólne – Terminologia.

13. PN ISO 4225/Ak:1999 Jakość powietrza – Zagadnienia ogólne – Terminologia (arkusz krajowy).