Agresja

Agresja to zamierzone działanie, którego celem jest wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu. Czynności agresywne polegają na postępowaniu niezgodnym z normami i zasadami współżycia w grupie, społeczeństwie. Z tego punktu widzenia agresja jest rezultatem niewykształcenia pożądanych form zachowań lub wykształceniem zachowań niepożądanych.
Za agresywne uznaje się dziecko, które:
-wywołuje konflikty
-bije inne dzieci
-skarży się na nie
-przezywa, przedrzeźnia, wyśmiewa, czyni złośliwe uwagi
-niszczy lub uszkadza przedmioty
-męczy zwierzęta
-jest aroganckie w stosunku do dorosłych i rówieśników
-brutalnie narzuca kolegom swoje zdanie, formy zabawy
-w zachowaniu prezentuje wrogość, nienawiść do ludzi, zwierząt, przedmiotów itp.

Bogactwo opisów zachowań agresywnych jest bardzo duże i zróżnicowane. Wspólne jest to, że umyślność, intencja, zamiar szkodzenia zawsze poprzedza każde działanie agresywne. Poważnym błędem byłoby traktowanie przez rodziców, pedagogów, wychowawców wszystkich powodujących szkodę przypadkowych uczynków dziecka jako zamierzonych ( np. zniszczenie zabawki w celu zbadania z czego się składa). Istotne jest więc dokładne poznanie okoliczności i osób związanych z danym wydarzeniem. Niektórzy naukowcy próbowali wyłączyć z definicji agresji kryterium umyślności. Każde działanie przynoszące szkodę innej istocie żywej nazywali agresją. Takiej definicji nie da się podtrzymać, bo czy rodzice są agresywni, kiedy karzą swoje dzieci? Jeżeli rodzice, pedagodzy, wychowawcy działają pod płaszczykiem swych ról, a więc gdy ból, przykrość lub rozpacz, jaką wywołują w dziecku swym postępowaniem, jest dla nich źródłem wyładowania emocjonalnego, ich działania należy ocenić jako agresję. Ważne jest postawienie w tym miejscu pytania: „Czym kieruje się wychowawca, rodzic karząc? Czy pragnie dziecko wychować, czy też dać upust swemu niezadowoleniu?” Myślę, że nie tak łatwo przyznać się przed samym sobą, jakie motywy kierują nami zdenerwowanymi rodzicami, wychowawcami, kiedy karzemy dzieci? Kara stosowana przez rodziców, wychowawców jest agresją prospołeczną wtedy, gdy mieści się w ramach oczekiwań kulturowych zgodnych z daną rolą (kara fizyczna obecnie traktowana jako agresja niszcząca, upokorzenie, kiedyś jako metoda wychowawcza) oraz jeżeli przesłanką jej jest socjalizacja, troska o zdrowy, harmonijny rozwój osobowości, a nie zemsta. Rodzaje agresji      Istnieją różne rodzaje agresji i duże bogactwo ich szczegółowych form. Wyróżnia się agresję fizyczną, słowną i przeniesioną. Istnieje także podział na agresję fizyczną, werbalną i samoagresję, czyli skierowaną na samego siebie. Tyszkowa natomiast wyróżniła agresję motoryczną i werbalną. Agresja motoryczna to wrogie fizyczne zachowanie skierowane na osobę lub przedmiot (bicie kolegów, niszczenie przedmiotów). Agresja werbalna to słowne obrażanie, przezywanie i kłótnie.      Szerszego podziału agresji dokonała J. Grochulska. Wyróżniła agresję jako instynkt, agresję jako reakcję na frustrację, agresję jako popęd oraz agresję jako nawyk. Agresja jako instynkt.      Powstała ona w drodze ewolucji i jest potrzebna do utrzymania gatunku. Człowiek rodzi się z gotowym instynktem, nazywanym instynktem walki, niezbędnym do życia, tak jak na przykład instynkt głodu. To właśnie instynkt walki jest jednym z ważniejszych, podstawowych instynktów. Wiąże się z nim uczucie gniewu, które stanowi impuls powodujący wystąpienie różnych zachowań agresywnych. Dowodem istnienia instynktu walki jest wyraźna przyjemność, jaką sprawia chłopcom w wieku 9-12 lat prowadzenie bójek. Agresja jako reakcja na frustrację.      Frustracja powstaje wówczas, gdy w toku realizacji jakiegoś celu człowiek natrafia na przeszkodę udaremniającą tę realizację. Rezultatem frustracji będzie agresja. Zatem zawsze można być pewnym istnienia frustracji u człowieka, który ujawnia zachowania agresywne. Jednakże nie we wszystkich sytuacjach frustracyjnych pojawia się agresja. Przede wszystkim nie ma jej wtedy, kiedy występują tzw. reakcje zastępcze, dzięki którym dana osoba osiąga cel nie identyczny, lecz podobny do pierwotnie zamierzonego. Agresja jako nabyty popęd.      Istnieje kilka, nieznacznie różniących się od siebie koncepcji agresji, jako nabytego popędu. Jedna z nich podkreśla rolę gniewu, druga rolę konfliktowych oczekiwań dotyczących wzmocnienia zachowania agresywnego. Ponieważ zachowanie agresywne bywa często konsekwencją gniewu, mogłoby więc być następstwem wystąpienia bodźców sygnałowych, które aktualnie wywołują gniew. Agresja jako nawyk.      Analizując agresję jako nawyk przyjmujemy, że są nim zachowania destruktywne czy wrogie. Agresywność może być trwałą cechą charakteryzującą całą osobowość człowieka.      Wielu autorów wyróżnia dwa podstawowe rodzaje agresji: impulsywną i instrumentalną.      Agresja impulsywna, zwana też afektywną lub reaktywną, stanowi odpowiedź organizmu na negatywny bodziec, jej celem jest redukcja napięcia. "Do tej kategorii należy agresja pojawiająca się wskutek frustracji, a więc np. zaistnienia przeszkody na drodze do realizacji jakiejś potrzeby. Powodem agresji impulsywnej może być krytykowanie, obrażanie, poniżanie, ale także działanie pewnych bodźców fizycznego otoczenia człowieka np. silne nieregularne błyski światła, szum, hałas, nieprzyjemne dźwięki, wysoka lub niska temperatura, przykre zapachy, zbytnie zagęszczenie ludzi w jednym miejscu". W początkowym stadium agresja impulsywna służy do rozładowania napięcia emocjonalnego, przyniesienia ulgi, jednak z czasem jednostka przekonuje się, że akty gniewu mogą przynosić również korzyści, przyczyniać się do osiągania celu np.: odzyskania zabranej zabawki, wymuszenia zainteresowania. W ten sposób zachowanie agresywne zostało nagrodzone i dlatego bardzo szybko utrwala się i zaczyna powtarzać.      Agresja instrumentalna zwana inaczej "w służbie potrzeb", jest przejawem defektu w procesie socjalizacji jednostki. "Jej celem jest spowodowanie cierpienia ofiary, ale cierpienie to służy jako narzędzie realizacji jakiejś potrzeby. Taką potrzebą może być np. chęć zdobycia aprobaty kolegów, a sposobem jej osiągnięcia bicie, kopanie, atakowanie przypadkowej ofiary." Agresja ta powstaje nie na bazie emocji negatywnych, ale w efekcie kalkulacji zysków i strat, zazwyczaj jest powierzchowna i pozbawiona znamion racjonalnego myślenia.      Innym podziałem zachowań agresywnych spotykanym w literaturze jest klasyfikacja ze względu na pełnione funkcje i wyróżnia się wśród nich agresję zadaniową, spontaniczną i naśladowczą.      Agresja zadaniowa powstaje za sprawą podjętej funkcji lub konieczności wypełnienia postawionego zadania, często wynika z przymusu, nakazu. Istnieją formy agresji zadaniowej o charakterze prospołecznym, służącym socjalizacji, społecznemu dobru, na przykład stosowanie właściwych kar przez rodziców czy wychowawców. Łatwo jednak przekroczyć granice prospołecznych form agresji i sprowadzić je do roli parawanu służącego do realizacji innych celów czy rozładowania emocjonalnego .      Agresja spontaniczna, zwana inaczej agresją dla przyjemności, "nie jest reakcją na zdarzenie wywołujące gniew, nie jest także wyuczonym narzędziem realizacji podjętych (narzuconych) zadań, pojawia się spontanicznie, bez prowokacji. Jej jedynym celem jest wykonanie aktu agresywnego zachowania, a więc zadanie bólu, spowodowanie cierpienia, uszkodzenie czegoś lub kogoś. Jest zachowaniem wyuczonym, podejmowanym dla przyjemności.". Agresję tę uważa się za wynik zaburzeń w czynnościach adaptacyjnych jednostki.      Agresja naśladowcza, jest wynikiem oglądania agresywnych modeli wzorów zachowań. U podstaw agresji naśladowczej leżą motywy zarówno emocjonalne, jak i instrumentalne, stanowi więc wariant opisanych wcześniej rodzajów agresji.       W wyniku psychologicznych badań nad genezą agresywnego zachowania dzieci wyróżniono następującą ich klasyfikację: • agresja frustracyjna – jest skutkiem blokady określonych potrzeb. Agresywność przejawiana przez dziecko bywa konsekwencją blokady: potrzeby afiliacji (spowodowanej oziębłością rodziców, nadmierną surowością), potrzeby uznania społecznego (spowodowanej zbyt częstym upominaniem, wytykaniem wad i braków), potrzeby samodzielności (wywołanej licznymi zakazami i nakazami); • agresja naśladowcza – powstaje w wyniku mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnych zachowań się bez najmniejszych podstaw, a jedynie w wyniku powielania obserwowanych wcześniej zachowań; • agresja instrumentalna – motywem jej są określone cele działania. Agresja pełni rolę instrumentu umożliwiającego osiągnięcie celu; • agresja patologiczna – jej przyczyn należy szukać w procesach chorobowych zachodzących w układzie nerwowym.      Innym podziałem, spotykanym w klasyfikowaniu agresji, jest podział ze względu na obiekt. Wyróżnia się agresję zewnętrzną i wewnętrzną: • agresja zewnętrzna – skierowana jest przeciw przedmiotom lub osobom z zewnątrz, może przyjąć formę ataku, pobicia, niszczenia, znieważenia, poniżenia czyjejś godności osobistej; • agresja wewnętrzna – skierowana na własną osobę (tzw. autoagresja), przejawia się w formie uszkodzeń lub prób samobójczych.      Agresję ze względu na sposób manifestowania się możemy podzielić na: • agresję fizyczną, polegającą na ataku i przyjmującą formę uderzenia, popychania, kopania, bicia, uszkodzenia ciała, niszczenia, demolowania itp.; • agresję słowną, przejawiającą się w postaci przykrych i szkodliwych (dla osoby atakowanej) bodźców słownych, np. wyśmiewanie, przezywanie, grożenie, zastraszanie itp.; • agresję symboliczną, skierowaną na przedmioty symbolizujące osobę, której chciałoby się wyrządzić krzywdę, np. zniszczenie czyjejś fotografii; • agresję wyobrażeniową (ukrytą), występującą w postaci marzeń o zemście, pobiciu, chęci wyrządzenia szkody nielubianej osobie.      W praktyce rzadko się zdarza, aby jakakolwiek agresja występowała w czystej postaci, dlatego trudno czasami je odróżnić. Często jeden jej rodzaj przechodzi w drugi lub występują łącznie i choć istnieją różne źródła i formy, to niestety skutki są takie same.      Wielu psychologów i pedagogów bada i opisuje rodzaje agresji. Wśród nich jest również K. Doroszewicz. Wyróżniła trzy rodzaje agresji wcześniej już opisywanych przeze mnie w nieco innych aspektach. Wyszczególniła agresję reaktywno-emocjonalną, instrumentalną i spontaniczną.      O agresji reaktywno-emocjanalnej mówimy wówczas, gdy wzbudzone sytuacyjnie takie emocje jak lęk, gniew, irytacja wytwarzają gotowość do zachowań agresywnych.      Agresja instrumentalna to zachowanie agresywne stanowiące sposób realizacji innych celów. Autorka twierdzi, że ten rodzaj agresji oceniany jest różnie, w zależności od tego, jakie cele i wartości są realizowane w ten sposób. Inaczej jest oceniane moralnie i prawnie zachowanie agresywne (walka) podejmowana w obronie wolności, życia, własności, a inaczej, gdy celem sprawcy jest pozbawienie innej osoby tych wartości.      Idąc dalej tym śladem wyróżniła zatem agresję prospołeczną i aspołeczną. Agresja prospołeczna służąca interesom jednostki lub społeczeństwa jest usankcjonowana i zinstytucjonalizowana, np. w postaci policji, wojska. Z kolei agresja aspołeczna, skierowana przeciwko osobom lub społeczeństwu, polega na naruszeniu norm prawnych i zasad współżycia między ludźmi. Może występować w postaci jawnych, fizycznych lub werbalnych działań skierowanych przeciwko wybranym osobom, ale także może być formą manipulacji innymi i w ukrytej postaci prowadzić do szkód i cierpień natury psychicznej.      Natomiast z agresją spontaniczną mamy do czynienia wtedy, gdy samo wykonanie takiego czynu sprawia jednostce przyjemność i zadowolenie. Jest to agresja nie spowodowana zewnętrznie, ale uwarunkowana osobowościowo. Określa się ją jako "agresję z nudy", stanowi wyuczony sposób dostarczania sobie stymulacji i przyjemności .      Wyodrębnienie agresji spontanicznej może budzić wątpliwości, ponieważ jest ona pod pewnymi względami podobna do agresji instrumentalnej. W jednym i drugim przypadku mamy do czynienia z uczeniem się zachowań agresywnych i wykorzystywaniem ich do zaspokojenia własnych potrzeb. Różnica polega na tym, że tzw. agresja spontaniczna dostarcza jednostce przyjemności, zadowolenia. Jest celem samym w sobie. Natomiast agresja instrumentalna jest narzędziem stosowanym ze względu na jej skuteczność w osiąganiu celów. Źródła agresji      Siła agresji, częstotliwość występowania, rodzaj przejawianych zachowań agresywnych zależą od zadatków wrodzonych, własnej aktywności, wpływów środowiska i wychowania.      W każdym przypadku agresji można by wyróżnić kilka czynników: a. czynnik wrodzony – prawie u wszystkich ludzi jednakowy. Należy go uwzględnić w wychowaniu dostosowując działania do wrodzonych możliwości dziecka; b. czynnik aktywnościowy – bardziej aktywne dziecko wcześniej i częściej będzie narażone na przypadkowe konflikty i związane z nimi frustracje. Będzie więc częściej nagradzane i karane, zatem szanse wyuczenia się agresywnych, ale również nieagresywnych sposobów zachowania będą większe. Wychowując, można się starać stymulować aktywność dziecka lub hamować nadmierną aktywność; c. czynnik frustracyjny – zależy od środowiska i postaw rodzicielskich; d. czynnik naśladowczy – zależy głównie od środowiska. Można go modyfikować przez wychowanie, dostarczając odpowiednich wzorów do naśladowania lub wpływając na środowisko dziecka, zwłaszcza domowe; e. czynnik instrumentalny – w szczególnie dużym stopniu zależy od pozostałych czynników oraz od wpływów wychowawczych.       Wszystkie wymienione czynniki są bardzo ze sobą powiązane. Jeżeli dziecko jest częściej niż jego rówieśnicy agresywne, przyczyna została uwarunkowana czynnikiem pierwszym, drugim lub trzecim, bądź wszystkimi trzema. Zawsze jednak wiąże się z czynnikiem czwartym (naśladowczym) i piątym (instrumentalnym). Sposoby postępowania Najistotniejszą sprawą jest współpraca z rodzicami. Wspólna analiza historii życia dziecka, sytuacji środowiska rodzinnego prowadzi do zrozumienia zachowań ich dziecka, a także do wyjaśnienia, które z zachowań rodziców są szczególnie niekorzystne i dlaczego. Najczęstszą formą reakcji rodziców na agresywność dziecka jest gniew i kara lub tłumaczenia lub prośby, czy wreszcie ustępstwa pod presją krzyku i żądań dziecka. Żadne z tych zachowań nie jest właściwe: gniew i kara nawet jeśli spowodują chwilowe zahamowanie agresji, to potem ujawni się ona w innych okolicznościach lub w stosunku do innych osób; ustępstwa uczą dziecko, iż obrana przez niego droga jest korzystna i prowadzą do powtarzania zachowań agresywnych; tłumaczenia i prośby, podczas których rodzice kierują swoją uwagę na dziecko w momencie jego agresywnego zachowania, są także wzmocnieniem agresji, a więc przyczyniają się do dalszego jej występowania. Najtrafniejsze jest niewzmacnianie reakcji agresywnych-dobrze jest nie zauważyć agresywnego zachowania dziecka (np. wyjść z pokoju) bądź odwrócić jego uwagę. Podstawowym-aczkolwiek niełatwym-warunkiem jest zachowanie spokoju podczas agresywnych reakcji dziecka. Znajomość przyczyn zachowań agresywnych pozwala także na unikanie sytuacji, w których zachowania takie mogą wystąpić. Często popełnianym błędem zarówno przez rodziców, jak i nauczycieli jest nieumiejętność oddzielenia oceny dziecka od oceny jego zachowania. Mówi się często: „Ty jesteś niegrzeczny”, „Ja ciebie nie lubię”, zamiast „Twoje zachowanie jest niegrzeczne”, „Ja nie lubię takiego zachowania”. Różnica pomiędzy tymi dwoma stwierdzeniami jest bardzo duża: w pierwszym przypadku wyrażamy niechęć do dziecka, w drugim akceptując dziecko nie aprobujemy jedynie określonego zachowania, nie przekreślamy więc wartości dziecka. Wreszcie ,co najważniejsze, należy dziecku okazywać miłość, serdeczność, dać mu poczucie bezpieczeństwa i spokoju, bez względu na formy jego zachowań. Żadna z proponowanych metod postępowania rodziców nie będzie miała pozytywnych rezultatów, jeśli dziecko nie będzie otoczone przyjaźnią, spokojną atmosferą, jeśli nie będzie pewne miłości i akceptacji rodziców. Taka atmosfera sprzyja dostrzeganiu i nagradzaniu zachowań prospołecznych, dostarczaniu wielu pozytywnych doświadczeń zmierzających do podwyższenia poczucia własnej wartości dziecka. Przy poważnych zaburzeniach zachowania dziecka wskazana jest terapia. Warunkiem udzielenia pomocy dziecku jest podjęcie działań zmierzających do zmiany postaw rodziców. Istotne jest stałe współdziałanie rodziców z wychowawcami, polegające na wzajemnym przekazywaniu informacji o dziecku, jego zachowaniu w domu, wspólna analiza sytuacji, w których występują niepożądane formy zachowań, jak i wspólne ustalenie celów i sposobów oddziaływania na dziecko. Tylko w atmosferze wzajemnego zrozumienia swoich problemów jest możliwe wspólne ich dyskutowanie i szukanie drogi lepszego poznania siebie i dziecka. Techniki pracy: -rysunek (umożliwia poznanie emocjonalnych związków dziecka z rodzicami, obaw, pragnień, lęków; rozładowuje nagromadzone napięcie; pozwala na utrwalanie pozytywnych zachowań). Warunkiem szczerego wypowiedzenia się dziecka w rysunku jest jego poczucie bezpieczeństwa w kontakcie z osobą, która proponuje mu taką formę zabawy. Wychowawca nie powinien występować w roli sędziego oceniającego jakość rysunku. Rysunek może ułatwić wychowawcy zrozumienie, jakie sytuacje na terenie przedszkola są dla dziecka źródłem negatywnych emocji. - ćwiczenia ruchowe, pantomima (ułatwienie ekspresji stanów emocjonalnych, rozładowanie napięć) np. pokazanie przez dziecko sytuacji trudnej -muzykoterapia -metody relaksacji mięśniowej (najpopularniejsza Winterberta, szczególnie przydatna przy pracy z dziećmi nadpobudliwymi, o słabej koncentracji uwagi, z trudnościami w nauce, a także z dziećmi nerwicowymi).