Wspólna polityka regionalna w Unii Europejskiej
W 1973 roku szczególnie dostrzeżono konieczność urzeczywistnienia wspólnej polityki regionalnej. Obok rozszerzenia Wspólnoty o Danię, Irlandię i Wielką Brytanię nie dało się przejść tak łatwo. Szczyt w Paryżu w 1974 roku oraz powołanie następnym roku Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego okazały się przełomowe. Ów fundusz miał pomóc zmniejszyć rozbieżności w różnych regionach Unii, a także wspomóc rozwój zacofanych regionów.
Pieniądze z Funduszu Rozwoju Regionalnego przeznacza się obecnie głównie dla regionów, gdzie PKB na jednego mieszkańca nie przewyższa 75% średniej Unii. Dotacje stanowią nawet 3/4 całkowitych kosztów konkretnego przedsięwzięcia. Europejski Fundusz rocznie ma do dyspozycji 10 mld euro. W roku 1985 wprowadzone zostały Zintegrowane Programy Śródziemnomorskie, które oparte były na skorzystaniu z pieniędzy kilku funduszy strukturalnych w konkretnych strefach i regionach w ciągu kilku lat. Ich zadaniem było przygotowanie przystąpienia do Wspólnoty Hiszpanii z Portugalią.
W 1987 roku, po tym, jak przyjęto Jednolity Akt Europejski, realizacja polityki regionalnej uznana została za jedno z podstawowych zadań EWG. Do Traktatu Rzymskiego włączony został kolejny rozdział "Spójność gospodarcza i socjalna". Zapowiedziane zostało zreformowanie funduszy strukturalnych, a także zwiększenie finansów z przeznaczeniem właśnie na politykę regionalną. Reforma z 1988 obejmująca fundusze strukturalne oraz odnoszące się do niej sformułowanie nowych, dokładnych celów, które obowiązują po dziś dzień, stworzyły wspólną wyobrażenie regionalnych problemów.
Na podstawie Traktatu z Maastricht powołano Fundusz Spójności. Przeznaczony jest krajom członkowskim, w których PKB na jednego mieszkańca kształtuje się poniżej 90% średniej unijnej. Po taką pomoc sięgają Grecja Hiszpania, Irlandia czy Portugalia. Wspólnie finansuje się przedsięwzięcia w zakresie sieci transeuropejskich oraz ochrony środowiska naturalnego. Budżet tego funduszu kształtuje się na poziomie rocznym 2,5 mld euro.
Celem wspólnej polityki regionalnej (społeczno-gospodarczej) jest zagwarantowanie wieloaspektowego jednocześnie harmonijnego rozwoju, a także zmniejszanie zróżnicowania oraz doprowadzenie do koherencji między poszczególnymi regionami państw UE.
Instrumentem, jakim posługuje się wspólna polityka regionalna, są fundusze strukturalne. To właśnie ich celem jest zapobieżenie zwiększaniu się różnic i wspomożenie biedniejszych regionów starego kontynentu. Strategia strukturalna jest związana z świadomą aktywnością organów władzy publicznej, która to dąży do reorganizacji gospodarczej oraz wzmożenia rozwoju gospodarczego konkretnego obszaru. Działalność w sferze polityki regionalnej koncentruje się na określonym regionie, obszarze czy państwie, które mogą rozszerzać lub zmniejszać według zapotrzebowania wsparcie oraz interwencje funduszy, a nawet zmieniać istotę ingerencji
Poszczególne instrumenty powinny się uzupełniać i współdziałać w pomocy regionalnej.
Filary wspólnej polityki regionalnej:
polityka przemysłowa - finanse kierowane są do konkretnych sektorów gospodarki, branż czy zakładów przemysłowych, szczególnie akcentuje się rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, a także ochronę środowiska naturalnego;
wsparcie gospodarcze - pieniądze służą poprawie infrastruktury, nowym inwestycjom, przekształceniom przedsiębiorstw oraz otwarciu rynków zbytu;
polityka rynku pracy - środki wspierają zatrudnienie dzięki programom szkoleniowym i zmianie kwalifikacji, podnoszeniu możliwości przystosowawczych przedsiębiorstw razem z ich pracownikami);
pomoc obszarom wiejskim - wspieranie obszarów wiejskich, przede wszystkim tych, w których problemami są niska konkurencyjność produkcji, zbyt duże zatrudnienie w rolnictwie, czy braki w infrastrukturze.
Zadania wspólnej polityki regionalnej podzielić można na:
horyzontalne - dotyczą odrębnej grupy ludności, bez względu na miejsce zamieszkania,
regionalne - dotyczą konkretnych regionów, które spełniają warunki pomocy Wspólnoty.
Cele polityki regionalnej:
1. Promowanie rozwoju oraz strukturalne przystosowanie regionów zacofanych zacofanym rozwoju, obszarów wysoką stopą bezrobocia. Zadanie to finansowane jest przy wsparciu czterech funduszy.
2. Drugi cel odnosi się do obszarów, borykających się z problemami gospodarczych i socjalnych przekształceń, zmian przemysłowych oraz strukturalnych, jak również z malejącym wzrostem gospodarczym. Mogą to być regiony o podupadającym przemyśle, obszary wiejskie charakteryzujące się zacofanym rolnictwem i nadmiernym w nim zatrudnieniu oraz okręgi zbytnio zależne od rybołówstwa. Zadanie to finansowane jest dzięki Europejskiemu Funduszowi Rozwoju Regionalnego oraz Europejskiemu Funduszowi Społecznemu.
3. Rozwój zasobów ludzkich, przystosowanie i modernizacja systemów edukacyjnych, szkolenia zawodowe, wzrost zatrudnienia z uwzględnieniem równych szans w dostępie do rynku pracy, aktywna polityka rynku pracy, jak również wsparcie grup podwyższonego ryzyka. Zadania te finansuje Europejski Fundusz Społeczny.
Założenia wspólnej polityki regionalnej wiążą się z planowaniem, zarządzaniem, wdrażaniem i kontrolowaniem środków strukturalnych. Można je podzielić następująco:
zasady generalne:
subsydiarność (pomocniczość)
partnerstwo
zasady organizacji polityki regionalnej:
programowanie
kompatybilność
zasady finansowania polityki regionalnej :
koncentracja
uzupełnienie
zasady oceny realizacji programów :
monitoring
kontrola finansowa
ocena
ZASADY GENERALNE
Zasada subsydiarności (pomocniczości)
Dotyczy ona pomocy obszarom, grupom ludności i przedsiębiorstwom, które z różnych powodów nie radzą sobie same z trudnościami. Co ważne, chodzi o pomoc, będącą bodźcem dla samopomocy. Zobrazować to można przykładem wędki i ryby. Reguła ta oparta jest na zdecentralizowanych działaniach i podejmowaniu decyzji ze szczebla centralnego na ten regionalny, by wydatkowanie pieniędzy uczynić wydajniejszym i uzyskać lepsze efekty.
Jedno z istotniejszych założeń znajduje swe podstawy w koncepcji jednostki i jej rozwoju jako jedynym celu społeczności. Co za tym idzie każda społeczność jest środkiem zaspokojenia jakiegoś typu ludzkich potrzeb i właśnie potrzeby kształtują istotę społeczeństwa. Każda mniejsza wspólnota może zaspokoić potrzeby bądź wyrównać szanse jednostek, szersza społeczność nie musi być wówczas angażowana. Bowiem im grupa społeczna jest mniejsza, tym bliżej jednostki.
Pomocniczość oznacza, iż każdy kraj i poszczególne jego obszary odpowiadają za rozwój regionalny własnych terenów. Zadanie Unii Europejskiej jest czysto subsydiarne. Polityka strukturalna tylko uzupełnia posunięcia poziomu lokalnego, regionalnego bądź krajowego.
Zasada partnerstwa
Istota sprowadza się do wszechstronnego współdziałania między wszystkimi adresatami polityki strukturalnej, począwszy od szczebla lokalnego, na państwowym kończąc. Zasada ta łączy równe kompetencje, prawo głosu współodpowiedzialność wspólną odpowiedzialność za podejmowane działania. Ma ona prowadzić do utworzenia odpowiednich warunków dla wzmocnienia demokracji na szczeblu społecznym oraz instytucjonalnym, jak również dla stworzenia społeczeństwa obywatelskiego.
Zasadę partnerstwa można rozumieć:
wertykalnie - współpraca Komisji Europejskiej i kompetentnych władz krajowych, regionalnych i lokalnych, w ten sposób pomoc dociera do właściwych obszarów;
horyzontalnie - konsultacje samorządu samorządowych rządu z partnerami społecznymi, którzy są szczególnie zainteresowani planowanymi pracami, w ten sposób wzrasta skuteczność i słuszność pomocy.
Zasada ta jest wiążąca we wszystkich fazach procesu planowania, wprowadzania oraz kontrolowania pomocy strukturalnej.
ZASADY ORGANIZACJI POLITYKI REGIONALNEJ
Zasada programowania
Programowanie ma skoncentrować wysiłki krajów na trwałych długoletnich planach rozwoju, które konkretnych efekcie osiągnęłyby określone rezultaty w perspektywie umiarkowanie i długofalowej.
W kolejnych etapach programowania tworzy się:
Plan Rozwoju - kluczowy plan dla konkretnych regionów, wspierany działaniem państwa, opracowany przez każdy z krajów członkowskich Unii i przedstawiony Komisji celem analizy w kwestii zapotrzebowania, celów, oczekiwań, prawidłowości danych oraz kosztów wsparcia. W planie tym powinny się znaleźć:
analiza podstaw ekonomicznych i społecznych,
przybliżone cele, na które przeznaczone zostaną środki funduszy strukturalnych,
działania, których podjęcie w efekcie przyczyni się do spójności ekonomiczno-społecznej oraz proporcjonalnego rozwoju regionalnego.
Wspólnotowe Ramy Wsparcia - dokument stanowiący rezultat porozumienia osiągniętego między Komisją Europejską i władzami kraju, który ubiega się o pomoc. W akcie takim znajdują się:
analiza położenia w kontekście zadań polityki regionalnej,
strategia rozwoju, preferowane działania i najważniejsze cele,
wstępna ocena,
przybliżone źródła finansów oraz współfinansowania,
analiza warunków realizacji, przeprowadzenia kontroli i oceny.
Programy Operacyjne:
horyzontalne,
regionalne,
zintegrowane,
sektorowe
lub programowe.
Zasada kompatybilności (spójności)
Opiera się na zgodnej z prawem unijnym polityce regionalnej, z polityką gospodarczą w wymiarze makroekonomicznym. Szczególnie ważna jest ona w sferach o specjalnym dla działań Wspólnoty znaczeniu, takich jak: równouprawnienie kobiet i mężczyzn, ochrona środowiska naturalnego, budowanie społeczeństwa informatycznego oraz inicjowanie regionalnych działań.
ZASADY FINANSOWANIA POLITYKI REGIONALNEJ
Zasada koncentracji
Opiera się na skoncentrowaniu finansów przeznaczonych na eliminowanie zacofania lokalnego oraz zwalczanie bezrobocia na obszarach wyjątkowo poszkodowanych czy zacofanych.
Zasada uzupełnienia
Pieniądze pochodzące z funduszy strukturalnych są wyłącznie uzupełnieniem pomocy ze środków krajowych czy regionalnych państw Wspólnoty. Państwo członkowskie powinno utrzymywać taki poziom pomocy z własnych środków, jaki stanowiłby jego zwykły udział, gdyby zabrakło współfinansowania z Unii.
ZASADY OCENY REALIZACJI PROGRAMÓW
Zasada monitoringu
Polega na kontroli słuszności i przebiegu projektów. Monitoring obejmuje kilka płaszczyzn:
wszystkie fundusze strukturalne, odpowiada za to Komisja Europejska,
Wspólnotowe Ramy Wsparcia i Programy Operacyjne, za które odpowiadają Komitety Monitorujące,
poszczególne programy, a także projekty dofinansowania, również w tym przypadku odpowiedzialne są Komitety Monitorujące.
Monitoring obejmuje swym zasięgiem:
zgodność wydanych środków
dopełnianie procedur
dopełnianie nałożonych terminów
osiąganie przyjętych celów
problemy w urzeczywistnieniu projektu oraz możliwości ich likwidowania
Każdy kraj powinien stworzyć instytucję, która zajmować się będzie sposobami, technikami i procedurami monitoringu, a także koordynacją i harmonizowaniem wskaźników, wdrożeniem systemów informatycznych, które gromadzą oraz przekazują dane. Do jej kompetencji należy również koordynacja Pomocy Technicznej i planu pracy.
Rezultaty kontroli stwarzają podstawy do naniesienia korekty do Wspólnotowych Ram Wsparcia i do określonych działań już na szczeblu urzeczywistnienia Programów Operacyjnych.
Zasada kontroli finansowej
Wszystkie działania oceniane są w stadium opracowania planu, podczas oraz po ukończeniu jego realizacji. Państwa członkowskie są zobowiązane kontrolować finanse pomocy strukturalnej i to właśnie one ponoszą odpowiedzialność. Kontrolę przeprowadza się na podstawie o prawa konkretnego państwa. Komisja może wyrywkowo kontrolować wybrane projekty lub programy, może także polecić korekty i dostosowanie do wymogów. Jeśli dany kraj nie zastosuje się do zaleceń, pomoc strukturalna może zostać wstrzymana do czasu wprowadzenia zmian.
Zasada oceny
Komisja Europejska opracowała 3 rodzaje oceny:
ocena ex-ante - wstępna, dotyczy ogólnych założeń programu, warunków w regionie, wyboru celów i preferencji, analizy planów;
ocena śródterminowa - obejmuje informacje dotyczące wdrażania i kontroli, jej celem jest umożliwienie potencjalnych poprawek i korekty w działaniu;
ocena ex-post - leży w sugestii Komisja Europejskiej, kraju członkowskiego oraz organu zarządzającego po ukończonym działaniu, zawiera ocenę wykorzystania pomocy, realizacji założeń, jak również osiągnięcia spodziewanych skutków.
W granicach Unii Europejskiej znajduje się łącznie ponad 200 regionów, różniących się stopniem zaludnienia, warunkami geograficznymi i wskaźnikami gospodarczymi. Należą do nich również najbogatsze miasta świata, chociażby Londyn (222% przeciętnego dochodu w UE), ale także te biedne, w których średni dochód na jednego mieszkańca jest pięciokrotnie niższy niż w Londynie, np. Epir w Grecji.
W połowie lat '90 dochód na głowę w najbiedniejszych regionach Wspólnoty kształtował się na poziomie 55% średniego dochodu w Unii.
Unia Europejska inicjuje wiele działań (polityka regionalna), żeby zniwelować różnice między najbiedniejszymi i najbogatszymi. Polegają one na wsparciu ekonomicznym i strukturalnym zacofanych obszarów, także tych przygranicznych oraz terytoriów, charakteryzujących się upadkiem tradycyjnego przemysłu, tj. stalowego, węglowego, stoczniowego czy tekstylnego,. W ciągu 6 lat wydano na ich realizację 155 mld ECU.
Według danych Eurostat strukturalnych początku 1999 roku 50 regionów Wspólnoty wykorzystuje fundusze strukturalne. Największe zaległości mają departamenty zamorskie Francji (Martynika, Reunion, Gujana, Gwadelupa) regiony w Grecji (Ipeiros i Voreigo Aigaio), Hiszpanii (Extremadura), Portugalii (Azory, Madera) południowe Włochy razem z Sardynią, jak również Irlandia Północna. Z funduszy strukturalnych korzystają jednak nie tyko najubożsi, ale także najbogatsze państwa członkowskie, jak Wielkiej Brytania, czy Niemcy.
W roku 1999 budżet polityki regionalnej kształtował się na poziomie 30 mld euro. W latach 2000-2006 ubogie regiony uzyskać miały pomoc, stanowiącą niemal 1/3 całego budżetu Unii.