Agnieszka Szczych
Pedagogika opiekuńczo- wychowawcza
z gimnastyką korekcyjną
Gr. II
OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA WAŁBRZYCHA
W LATACH 1945- 1946
Wałbrzych, 14.04 2002
8 maja 1945r. Wałbrzych został wyzwolony spod okupacji niemieckiej przez Armię Radziecką. 22 maja przybył do miasta 34-osobowy zespół funkcjonariuszy polskiej władzy administracyjnej. W prawie zupełnie niezniszczonym i zamieszkałym przede wszystkim przez ludność niemiecką Wałbrzychu, przekazanie władzy przez wojenną komendanturę radziecką administracji polskiej nastąpiło w dniu 26 maja Pełnomocnikow3i Rządu Polskiego na Dolny Śląsk, S. Piaskowskiemu.
W dwa dni później, 28.05.1945r. na wałbrzyskim ratuszu podniesiono polską flagę państwową i władzę nad miastem polska administracja. W ślad za tym w mieście szybko zaczęły funkcjonować różne ogniwa administracji państwowej, a także działać partie polityczne. 1 czerwca na miejscu była już Grupa Operacyjna KERM i Ministerstwa Przemysłu. W tym samym miesiącu utworzono Komitet Miejski PPR i powstaje P.U. Bezpieczeństwa Publicznego, rozpoczęły również swą działalność ekipy Urzędu Skarbowego i Narodowego Banku Polskiego oraz grupy kolejowe i pocztowe. 31 sierpnia przystąpiono do organizowania sądu. We wrześniu działają już aktywnie inne, poza PPR, partie polityczne. Dowozi tego pismo pełnomocnika rządu RP na miasto Wałbrzych do wojewody Legnicy, z którego dowiadujemy się, że Komisja Międzypartyjna postanowiła wyłonić czteroosobową grupę (po jednym przedstawicielu z każdej partii) dla gruntownego zaznajomienia się z działalnością różnych zakładów przemysłowych i handlowych oraz sformułowania w wyniku tej lustracji ewentualnych wniosków. Stosunkowo późno, gdyż dopiero w październiku powstała w Wałbrzychu placówka Państwowego Urzędu Repatriacyjnego (PUR).
W 1945r. okręg dolnośląski składał się z 33 obwodów i 2 miast wydzielonych- Wrocławia i Wałbrzycha. W tym też roku trzy miejscowości Ziemi Wałbrzyskiej- Biały Kamień, Sobięcin i Szczawno Zdrój- otrzymały prawa miejskie.
Oprócz przybyłych do Wałbrzycha pracowników polskiej administracji i niewielkiej grupy ludności rodzimej (do końca 1946r. Wałbrzyski Urząd Pełnomocnika Rządu wydał236 aktów uznania obywatelstwa polskiego osobom, które za czasów niemieckich musiały ukrywać swe polskie pochodzenie narodowe)pierwszymi Polakami na ziemi Wałbrzyskiej byli Więźniowie ocalali z obozu w Gross-Rosen i jego filii otaczających Wałbrzych. Ponadto w chwili wyzwolenia znajdowała się w Wałbrzychu mała grupa Polaków przywieziona do tego miasta po powstaniu warszawskim. Wkrótce jednak zaczęli na Ziemię Wałbrzyską przybywać pierwsi osadnicy polscy i repatrianci. Dla sprawnego ulokowania repatriantów przybyłych ze Związku Radzieckiego, przychodziły partie polityczne, organizacje społeczne i wojsko. Tak było np. przy osiedlaniu w Wałbrzychu górników naftowych z Borysławia.
W końcu czerwca 1945r. na Ziemi Wałbrzyskiej było około 500 Polaków, nie licząc ludności rodzimej, a łącznie z nią ponad 800 osób, w końcu sierpnia liczba ludności polskiej wzrosła już do ponad 2800. Szacuje się, że w dniu 31 grudnia 1945r. ogólna liczba ludności ziemi Wałbrzyskiej wynosiła 199,4 tyś. osób, w tym mieszkańców Wałbrzycha było 72,1 tyś.
W omawianym okresie występowały równie na ziemi Wałbrzyskiej zjawiska, które hamowały zasiedlenie w tym czasie Ziem Zachodnich i północnych. Towarzysząca każdemu zakończeniu wojny działalność maruderów i pierwsze objawy szabru, którego ogromna szkodliwość społeczna polegała na pogarszaniu warunków bytowych przybywających tutaj osadników, że do pracy fizycznej winni być skierowani obecni na tym obszarze Niemcy. Natomiast oni powołani są wyłącznie do lekkiej pracy. I dlatego ogromna większość przesiedleńców przyjeżdżających do Wałbrzycha, jak to wynika ze sprawozdania datowanego 11 października 1945r., domagała się sklepu lub fabryczki i porządnego mieszkania.
Potrzeby w dziedzinie zagospodarowania Ziemi Wałbrzyskiej, gdzie oczekiwano przede wszystkim przyjazdu osób, które mogłyby natychmiast przystąpić do pracy w przemyśle nie pokrywały się z doraźnymi potrzebami w dziedzinie zaludnienia całego obszaru Dolnego Śląska.
Spowodowało to, że władze wałbrzyskie, motywując swoje postępowanie względami gospodarczymi, podjęły w 1945r. samowolną decyzję wstrzymania napływu na teren Ziemi Wałbrzyskiej repatriantów. Po rozpoczęciu przygotowań do przyjęcia zapowiadanych reemigrantów z Francji argumentację władz wałbrzyskich wzmocniła teza, że repatrianci stanowią konkurencję dla mających przyjechać na ten obszar wysoko kwalifikowanych górników polskich z Nord i Pas-de- Calais. Władze centralne uważały jednak, że przy występującym poważnym deficycie ludnościowym w zawodach nie rolniczych decyzje tego rodzaju są niesłuszne, gdyż utrudniają zasiedlanie miast Ziemi Odzyskanych. Ponadto uważały, że zamknięcie ośrodków miejskich południowej części Dolnego Śląska przed repatriantami krzywdzi tę grupę osadników. Jeszcze w Marcu 1946r. powrócono do tej sprawy, gdy na konferencji w Ministerstwie Przemysłu stwierdzono, że blisko 80% repatriantów osiedlono w Wałbrzychu niezgodnie z potrzebami miasta, co w konsekwencji opóźniało wymianę niemieckich robotników na polskich.
W powiecie wałbrzyskim żadna z 2558 zagród wiejskich, według stanu z dnia 1.05.1945r. nie była poważnie uszkodzona lub zniszczona powyżej 15%. Pozwoliło to zakończyć w zasadzie napływ osadników polskich na wieś Ziemi Wałbrzyskiej już w grudniu 1945r.
Początkowo prawie cały ciężar organizowania życia polskiego w Wałbrzychu spadł na barki pełnomocnika rządu E. Szewczyka, który musiał wykazać wiele inwencji przy przejmowaniu urzędów i zakładów z rąk komendatury radzieckiej i urzędników niemieckich, a także inicjowaniu działalności władz czy urzędów niezespolonych oraz przeprowadzaniu akcji osiedleńczej i repatriacji ludności niemieckiej.
Powołanie Miejskiej Rady Narodowej 12.05.1946 zapoczątkowało nowy etap w działalności samorządu. Zgodnie z dekretem z 23.11.1944r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego Miejskiej Rady Narodowej była organem państwowym uprawnionym do uchwalania budżetów, nakładania świadczeń na ludność, sprawowania kontroli nad całą działalnością państwową i samorządowa oraz społeczno- politycznym przedstawicielstwem ludności. W dniu 4.05.1946r. przewodniczącym samorządu został W. Mikulski, a w skład Miejskiej Rady Narodowej weszło 48 radnych. Zarząd Miejski był organem wykonawczym Miejskiej Rady Narodowej.
Do 30.09.1945 gospodarka finansowa samorządu opierała się na budżecie opracowanym przez samorząd niemiecki. Pierwszy polski budżet miasta, opracowany na okres 1.10.1945- 31.03.1946 zamykał się po stronie dochodów i wydatków sumą 7.952.011 ówczesnych złotych.
Stan dróg i środków transportu był niezadowalający, bo każda droga wymagała naprawy, a niektóre odbudowy. Podstawowym środkiem komunikacji miejskiej był tramwaj. Wprowadzono też 4 trolejbusy. Pod koniec 1946r. tabor komunikacji miejskiej składał się z 27 tramwajów, 16 wozów przyczepnych, 15 trolejbusów, 4 tramwajów motorowych dla celów gospodarczych, 13 tramwajów towarowych, 4 autobusów, 2 samochodów pogotowia sieci i 4 samochodów gospodarczych. W 1949 całkowicie wycofano tramwaje.
Sprawą opieki zajął się Wydział Pracy i Opieki Społecznej przy współpracy utworzonego później Wydziału Repatriacji i Osadnictwa przy Urzędzie Pełnomocnika Rządu RP. W Wałbrzychu działały placówki opieki społecznej: 15 ochronek dla dzieci, 3 zakłady wychowawcze dla dzieci i młodzieży, 4 domy starców. W listopadzie 1945 władze samorządowe zorganizowały dla dzieci Dom Dziecka Matki Pracującej, stały żłobek dla sierot i pogotowie opiekuńcze dla dzieci bezdomnych.
Wielka migracja ludności sprzyjała epidemiom chorób zakaźnych, jednak temu niebezpieczeństwu wałbrzyska służba zdrowia przeciwstawiła szeroko rozwiniętą działalność profilaktyczną. Polska administracja zastała w Wałbrzychu w chwili wyzwolenia jeden ośrodek zdrowia z ośmioma gabinetami i jeden szpital dysponujący 204 łóżkami. Dotkliwie odczuwano brak lekarzy i aby temu zaradzić jeszcze w 1945r. sprowadzono do Wałbrzycha 12 lekarzy medycyny oraz 6 dentystów.
Wiele wysiłku włożył samorząd w organizację oświaty szkolnej. Otwarcie pierwszej placówki oświatowej stanowił swoisty symbol polskości miasta. Szkoła podstawowa nr 1 przy ulicy Dymitrowa rozpoczęła działalność we wrześniu 1945r. liczba uczniów wynosiła wtedy 56, a nauczycieli 9. W tym samym roku szkolnym powstało jeszcze 6 dalszych szkół podstawowych. Łącznie w 7 szkołach uczyło się 2200 dzieci i pracowało 58 nauczycieli.
W październiku 1945r. powstało Pierwsze Państwowe Gimnazjum i Liceum im. B. Limanowskiego (obecnie im. K. Świerczewskiego). Naukę rozpoczęło 180 uczniów, a pracowało 11 nauczycieli. Liczba ich rosła w ciągu roku szkolnego tak, że zakończyło go 668 uczniów. Zatrudniano już wówczas 23 nauczycieli. W październiku została uruchomiona również Miejska Szkoła Muzyczna.
Życie kulturalne Wałbrzycha zainaugurował 13.0.1945r. koncert w sali kina „Polonia”, w którym wystąpiły zespoły symfoniczny i jazzowy.
We wrześniu 1945 samorząd przystąpił do organizowania polskiej Biblioteki Miejskiej. W 1945r. liczba tomów księgozbioru wynosiła 668, natomiast rok później wzrosła do 2550. W 1946 liczba czytelników wynosiła 682 osoby, a liczba wypożyczeń 14000.
Działalność teatralną w Wałbrzychu zainaugurował w październiku 1945r. Teatr Lalek, korzystając początkowo z sali „Cyganerii” na Podgórzu, a od 1946r. dysponujący własną salą (Rynek 5). W lipcu 1945 władze polskie przejęły splądrowane Muzeum Miejskie w którym przystąpiono do prac porządkowych.
1.07.1945r. Wydział Propagandy i Informacji Urzędu Pełnomocnika Rządu RP przystąpił do wydania tygodnika społeczno- kulturalnego „Tygodnik Polski”. Prawdopodobnie ukazało się 11 numerów tego pisma.
Równocześnie z organizowaniem polskiej administracji i zasiedleniem przystąpiono też do zagospodarowania Ziemi Wałbrzyskiej. 11 lipca 1945r. przejęty został przez polską administrację przemysł węglowy Wałbrzycha. W imieniu władz polskich dokonali tego Generalny Dyrektor CZPW F. Topolski, Naczelny Dyrektor Techniczny CZPW B. Krupiński i Naczelny Dyrektor PZW J. Totleben. Tablica upamiętniająca to wydarzenie umieszczona jest w gmachu, w którym obecnie mieści się Dolnośląskie Gwarectwo Węglowe.
We wrześniu 1945r. pracowało w kopalniach Zagłębia Wałbrzyskiego 13556 górników, w tym 49 górników polskich. W grudniu zaś ogólna liczba górników wynosiła prawie 20 tyś., w tym już ponad 4 tyś. górników polskich.
31 grudnia 1945r. czynnych było w Wałbrzychu 112 zakładów przemysłowych, w których pracowało 29714 osób, w tym 5032 Polaków i 24682 Niemców. W pierwszych latach po wyzwoleniu, opierając się na górnictwie węgla kamiennego, największe elektrownie Dolnego Śląska koncentrowały się w regionie Wałbrzycha i Nowej Rudy.
Fakty dowodzą, iż przejęcie Wałbrzycha nastąpiło w warunkach niepomyślnych. Władze miejskie musiały się borykać z ogromnymi trudnościami. Niezależnie od tego samorząd Wałbrzyski, aby sprostać ciążącym na nim zadaniom, przejawił żywą działalność, tworząc różnorakie pomocnicze organy, zakłady i przedsiębiorstwa komunalne, zaopatrując je przy tym w niezbędną kadrę, sprzęt, a częściowo i środki materialne.
Pod koniec 1945r. Wałbrzych był najsilniejszym ośrodkiem przemysłowym na Dolnym Śląsku, dzięki czemu słuszne przez długie lata nosił miano Przemysłowej Stolicy tegoregionu.
Bibliografia:
S. Bronsztejn, Z. Hnatiuk, Ludność ziemi wałbrzyskiej 1945-1985,
Wałbrzych 1985.
J. Łaboda, Przemiany ludnościowo- osadnicze i społeczno gospodarcze na
Dolnym Śląsku po II wojnie światowej, WUW, Wrocław 1994.
3. Kronika Wałbrzycha, PWN, Wrocław 1981.