Które z poglądów na wychowanie są najbardziej aktualne w dzisiejszym systemie wychowania?
Wiele jest pytań dręczących współczesnych ludzi. Dotyczą one przede wszystkim przyszłego rozwoju cywilizacji, a więc nowego porządku politycznego i społecznego, który by mógł uratować losy naszej planety od wciąż narastających zagrożeń, które w efekcie mogą stać się przyczyną zagłady. Ludzie wciąż zastanawiają się nad ideami nowego porządku, który należałoby zbudować w dziejach społeczeństwa, bogatszych niestety bardziej niż kiedykolwiek w konflikty interesów, w nienawiści i fanatyzmy, w słowa puste i podstępne, w propagandowe mity przesłaniające rzeczywistość wymagającą odpowiedniej interwencji wychowawczej. Należy postawić pytanie : jak żyć ? Co zrobić, aby nie zaprzepaścić szansy rozwoju społecznego ? Odpowiedź jest prosta. Postulowane jest wyszukanie i poddanie odpowiedniej analizie takiego systemu wychowawczego, który przyniósłby wymierny efekt w postaci „ wychowanków przyszłości”. Aby taki cel osiągnąć konieczne jest bazowanie na historycznych poglądach wychowawczych wielkich myślicieli, aby nie popełniać wciąż tych samych błędów w tym procesie oraz by mieć punkt wyjścia do określenia nowego. W osiągnięciu takiego celu niezbędna jest analiza osobowości jednostki i określenie tego, co determinuje jej zachowanie. Jakie idee przyświecają współczesnemu systemowi wychowania i jakie są moralne zobowiązania każdego wobec losu wszystkich innych ludzi, moralna odpowiedzialność za cudze krzywdy ? Od wieków stwierdzono, że to życie - jedno jedyne każdemu dane raz i na zawsze - powinno być jakoś zagospodarowane, aby mogło być życiem udanym i spełnionym. Jest z pewnością wielkim i ważnym zadaniem społecznym szukać odpowiedzi na te pytania, aby pomóc ludziom w wartościowym i pomyślnym organizowaniu ich życia. Dlatego na procesie wychowawczym ciąży ogromna odpowiedzialność, gdyż zadecyduje on o przyszłości naszej cywilizacji. Ale tak naprawdę nikt z nas nie powie, jak żyć, gdyż wychowanie to ciągle zmieniające się, aktywne działanie, uzależnione od systemu społecznego, politycznego i gospodarczego. Wymaga ono trudu całego społeczeństwa, gdyż to może zapewnić udoskonalenie i dopracowanie tego procesu, co sprawi, że stanie się ono przydatne i zaowocuje w przyszłości. Wychowanie zatem powinno być bliskie człowiekowi, a nie czymś odrażającym, zniechęcającym do życia w grupie społecznej. Opierając się na teoriach i poglądach myślicieli-wychowawców okresu przeszłych epok można wypracować systemy aktualne dziś pomimo nowej sytuacji społecznej, politycznej i gospodarczej.
Pierwszym, który zebrał w swym dziele całokształt swych poglądów pedagogicznych był Jan Amos Komeński. Jest to pierwszy, całkowity system pedagogiki w ówczesnej literaturze europejskiej, prawdziwa kopalnia mądrości wychowawczej. „Wielka Dydaktyka” obejmuje sztukę uczenia wszystkich wszystkiego, czyli pewny przewodnik systemu wychowawczego. Sam Komeński, charakteryzując istotę swego systemu wychowawczego, wymienił trzy następujące jego fundamentalne zasady : ścisłą równoległość rzeczy i słów, odpowiednio ułożoną bezwzględną stopniowość oraz postępowanie przyjemne łatwe i szybko do celu wiodące. Pierwsza z tych zasad jest tu bez wątpienia naczelną, ona nadała cechę oryginalną i trwałą systemowi Komeńskiego. Stałym żądaniem Komeńskiego było to, by nauczanie nie zaczynało się od słów i nazw, ale od rzeczy, by słów uczono w związku z rzeczami. Zaniedbanie rzeczy na korzyść słów oburzało Komeńskiego. Mowa i zrozumienie rzeczy powinny zawsze być od siebie zależne. To, co ktoś zrozumiał musi potrafić wyrazić w słowach i odwrotnie, co mówił - rozumieć. Komeński słusznie stwierdził, że dzieci są najdroższym darem, najcenniejszym klejnotem rodziców. Należy je postrzegać przyszłościowo to znaczy, że w procesie wychowawczym powinno obrać się takie cele dzięki którym dziecko w przyszłości będzie mogło odnaleźć się w społeczeństwie i posiądzie cechy, które pozwolą mu dążyć do samorealizacji. Komeński również stwierdził, że należy nie tylko dbać o prawidłowy rozwój fizyczny dziecka, ale przede wszystkim o rozwój psychiczny. Słusznie położył nacisk na zaznajomienie dziecka z najprostszymi zjawiskami. Ponadto zwrócił uwagę na wyobraźnię dziecka, na potrzebę jej kształtowania poprzez czytanie bajek, opowieści. W dzisiejszych czasach jest to bardzo ważne, na szczęście taka konieczność została zauważona. Przejawem tego jest niedawno rozpowszechniona akcja na skalę całego kraju „ Cała Polska czyta dzieciom”. Komeński głosi również w swoim dziele, że obyczaje w dziecku wyrabiają się przede wszystkim przy pomocy przykładów, gdyż dziecko ma w sobie popęd do naśladowania. Należy więc stworzyć odpowiednie sytuacje wychowawcze pozbawione elementów negatywnych, w wyniku których może dziecko nabrać złych doświadczeń. Stałą myślą przewodnią Komeńskiego jest dostosowanie nauki do potrzeb późniejszego życia. Zrozumiał on potrzebę prowadzenia nauki zgodnie z psychologią dziecka, to jest w sposób przystosowany do duchowego postępu ich rozwoju. Wczesny wiek istotnie wyposażony jest w ogromną ruchliwość zmysłów, ciekawość życia, żywą wyobraźnię i chwytna pamięć. Należy o tym pamiętać. Wychowawca powinien stworzyć takie sytuacje wychowawcze, w których mógłby coś wynieść i czegoś się nauczyć. Pedagog, podając wiedzę powinien liczyć się z wiekiem swoich wychowanków i dobierać ją zgodnie z ich stopniem rozwoju, co jest niezbędnym warunkiem tego, że wychowanek aktywnie uczestniczy w takim procesie. Ogromny postęp mieści się w żądaniu Komeńskiego, aby nauczyciel uczył równocześnie całą klasę. To on pierwszy uzasadnia metodę nauczania zbiorowego, gdzie wszyscy mogą aktywnie uczestniczyć i jednakowo korzystać. Trzeba umieć wszelkimi sposobami wzniecić w młodym człowieku zamiłowanie do nauki, odsuwać niechęć od niej. Ważną rolę w procesie nauczania odgrywa wygląd budynku, gdzie pobierana jest nauka, a jednocześnie odbywa się proces wychowawczy. O tym również wspomina Komeński. Pomieszczenia muszą być przyjazne dziecku, klasy kolorowe, żywe z mnóstwem roślin. Otoczenie szkoły również odgrywa istotną rolę. Komeński w swoim systemie pedagogicznym nie ustrzegł się i od błędów. W swym uwielbieniu metody poglądowej, popada w sensualizm, który zapomina, że w człowieku są też inne źródła poznania i poglądu, to jest jego świadomość wewnętrzna. Również przecenia możliwości i skuteczności metody.
To właśnie dzięki Komeńskiemu zaczęła się rewolucja w pedagogice, jego poglądy skłoniły przyszłych myślicieli do głębszego zastanowienia się w tym zakresie i poszukiwania nowych metod wychowawczych. Kolejnym myślicielem - wychowawcą godnym analizy jego poglądów jest John Locke. Spostrzeżenia do dzieła o wychowaniu Locke gromadził całe życie. Bogaty zapas doświadczeń ośmielił go do twierdzeń, dziś powszechnie dzięki niemu przyjętych. Utrzymywał, że zamiłowanie dziecka do swobody jest rzeczą dobrą i że należy je szanować. Dziecko, w słusznym rozumieniu, to osoba, która ma swoje prawa, należy się mu nie tylko opieka, ale również względy. Głównym zarzutem wobec Locke'a jest to, że wychowanie miało dotyczyć tylko wyższych warstw społeczeństwa. Nie interesował się sprawą wychowania plebsu. Locke poruszył problem wychowawczy w trzech rozdziałach : zdrowie, charakter i wiedza. Zwrócił uwagę na potrzebę wychowania fizycznego, dbania o zdrowie wychowanka. Ciało jest niezbędne dla ducha. Samopoczucie wychowanka, jego stan zdrowia ma wpływ na efekt pracy wychowawczej. Locke dostrzegł również zagrożenie wynikające z zastosowania wobec dziecka kar cielesnych jako środka wychowawczego. Tak naprawdę bicie dziecka nie przyczynia się do przełamania złych skłonności u dziecka. Umacnia natomiast zarodki różnych złych czynów, a wywołuje odrazę do tego, co wychowawca chciałby osiągnąć. Kolejnym ważnym stwierdzeniem Locke'a jest sposób postrzegania dziecka serio, poważnie, jako człowieka, jako istotę, licząc się z jego pragnieniami i chęcią ich realizacji. Według Locke'a w dziecku należy wyrabiać wrażliwości na pochwały za dobre sprawowanie się, a wówczas odczuje wzgardę czy chłód za okazaną mu za złe uczynki. Nie sposób się z tym nie zgodzić. Locke mimo ogromnej subtelności psychologicznej i poczucia użyteczności praktycznej jest zbyt oschły, wciąż apeluje do rozumu i honoru dziecka, nigdy do jego serca i wyobraźni. Nie należy również zgodzić się ze stwierdzenie, iż można zlekceważyć pierwiastki wychowawcze, tkwiące w nauczaniu. W jego oczach nauka jest potrzebna dla celów praktycznych. Co do metody nauczania najważniejszy jest wywód Locke'a przeciwko uczeniu się na pamięć. Skrajne stanowisko Locke'a skłoniło teorię pedagogiczną do obecnego jej umiarkowania w stosowaniu metody pamięciowej.
Kolejnym filozofem-myślicielem-wychowawcą jest Jan Jakob Rousseau. Jest to jeden z najpotężniejszych, ale zarazem najbardziej dziwacznych umysłów, jakie w ogóle ludzkość kiedykolwiek wydała. Pragnął całkowitej reformy całego ówczesnego systemu wychowania. Chciał oprzeć wychowanie o naturę, wychowywać wyłącznie po myśli wrodzonych dziecku skłonności, wychowywać zgodnie z naturą - wychowanie naturalne. Słusznie stwierdza, że młody wiek przechodzi przez kilka stopni rozwojowych, z których każdy ma cechy odrębne i wymaga odrębnego traktowania. Pierwszymi wychowawcami dziecka są rodzice. Ich obowiązkiem jest pozostawić niemowlęciu jak najwięcej swobody ruchu. Nie należy dziecka ograniczać w jego ruchach bo w przeciwnym razie zatraci się w nim proces poznawczy. Rousseau zwrócił również na ogromne znaczenie relacji matka - niemowlęcie, na rodzaj przywiązania emocjonalnego. W metodzie nauczania należy używać takich środków, argumentów, które są dostosowane do rozwoju psychicznego dziecka, dziecko powinno rozumieć to, co do niego się mówi. Wówczas efekt pracy pedagoga przynosi wymierne efekty. Dziecko szybko przyswaja pewne rzeczy dzięki praktycznemu poznania - słuszne stwierdzenie. Wystarczy chociażby spojrzeć na zajęcia dzieci w przedszkolu. Jeżeli mowa jest o przyrodzie dzieci idą do parku i poznają różne rośliny. Nie można natomiast zgodzić się ze stwierdzeniem, że kobieta powinna być wychowana jedynie do roli matki, żony i gospodyni domowej. Wielkim błędem Rousseau jest sztuczne pokawałkowanie młodego wieku na szereg stopni, od siebie całkowicie odciętych, jak gdyby każdy okres miał do czynienia z odmienną naturą dziecka, oraz zupełne odsunięcie wychowania intelektualnego ze stopni niższych, a moralnego aż do 15 roku życia. Rousseau słusznie stwierdził, że wychowanie musi zacząć się od samego urodzenia, jak również wychowawca musi poznać naturę wychowanka i że wychowanie musi iść pewnymi stopniami. Rousseau jako pierwszy poruszył problem rozwoju młodego człowieka, a nie tylko kwestii kształtowania jego osobowości. Rzucił hasło swobodnego, niczym nieskrępowanego rozwoju ducha młodego człowieka według jego własnych instynktów i uzdolnień. Niestety nie brał pod uwagę, jak dziecko może wykorzystać swobodę i do czego może to doprowadzić.
Odkąd Rousseau zrobił wysiłek uzasadnienia swojej teorii wychowawczej przez psychologiczną analizę człowieka uczeni przestali patrzyć na pedagogikę jako na sztukę tylko praktyczną, która jest nagromadzeniem wskazówek osiągniętych przez doświadczenie. Obudziło się pragnienie ujmowania zagadnień wychowawczych z wyższego, jednolitego stanowiska, nadania im charakteru naukowego, stworzenia naukowej pedagogiki. Rousseau zwrócił uwagę na wychowanie fizyczne dziecka, które odgrywa istotną rolę w całym procesie wychowawczym. Nie należy o tym zapominać. Głosił również, że dziecko powinno być samodzielne. Zapomina przy tym, że otaczająca nas rzeczywistość to nie tylko świat dzieci ale również dorosłych , z których strony młoda osoba narażona jest na wszelkiego rodzaju niebezpieczeństwa. Dlatego tak ważne w życiu dziecka jest wsparcie duchowe osoby bliskiej, rodziny.
Osobą, która przyczyniła się do rozwoju pedagogiki jako dziedziny nauki jest Jan Fryderyk Herbart. Potrzebę teorii wychowania uzasadnia Herbart tym, że sama praktyka, choćby najpiękniej się rozwijająca, nie zawsze wystarczy, nasuwa ona bowiem pedagogowi co krok trudności i wątpliwości, z których może go wyrwać oparcie się na stałych, niewzruszonych regułach, zasadach. Szukając tych zasad Herbart ustalił ścisły związek pedagogiki z etyką i psychologią. Etyka to jest filozofia praktyczna, oznaczać ma cel wychowania, psychologia zaś środki ku niemu wiodące. Etyka wskazuje jako cel wychowania człowieka wyrobienie silnego charakteru, to jest takiego, w którym panuje zupełna zgodność woli i postępowania z ideami praktycznymi, z pojęciami moralnymi. Nie można zgodzić się z postulatem Herbarta jakoby właściwe wychowanie powinna poprzedzać tzw. karność, czyli działania, które mają przełamać oporność dziecka. Słusznie Herbart stwierdził, że dobór materiału szkolnego powinien być troskliwy, to jest odpowiedni do wieku i rozwoju ucznia. Kolejne założenie również jest słuszne. Aby rozwijać u młodej osoby zainteresowania w nauczaniu należy zastosować metodę wykładową. Dzięki niej dziecko uzmysławia sobie łatwiej rzeczy a to dzięki opisom i plastycznym środkom pomocniczym. Metoda analityczna pomaga uczniowi, dzięki pytaniom, znaleźć odpowiedź na dręczące go pytania i rozwiać wszelkie wątpliwości. Metoda syntetyczna pozwala na zgranie i dopasowanie nowej wiedzy z tą, która została zdobyta wcześniej i doświadczeniami. Nauczyciel w swojej pracy powinien bazować przy przedstawianiu nowych rzeczy na skojarzeniach dziecka. Współczesna pedagogika odsunęła się od Herbarta. W jego etyce razi straszny indywidualizm moralny wychowanka, jej obojętność na społeczne działania życia ludzkiego.
Ostatnim myślicielem, którego założenia pedagogiczne poddam analizie i określenia ich racji bytu we współczesnym procesie wychowania jest Herbert Spencer. Twierdził, że jedyną wartość wychowawczą stanowi wiedza. Nie można zgodzić się z tym, gdyż naukowe podejście do procesu wychowania sprawia, że pojawiają się niezliczone błędy wychowawcze. Zadaniem wychowania jest przygotować człowieka do pełnego życia. Spencer wykazał, że nie ma wychowania idealnego, jednakowego dla wszystkich społeczeństw, ale że każda epoka ma własne systemy pedagogiczne wiążące się z całokształtem jej życia społecznego. Jednak wychowanie nakreślone przez Spencera daje tylko człowiekowi umiejętności praktyczne, które nic nie wzbogacają jego wnętrza, piękna moralnego. Spencer z duchem swojej epoki głosił hasło utylitaryzmu, ściśle związane z postulatem pracy, która uszlachetnia i nobilituje. Rację ma Spencer, iż czytanie książek pomaga w wyrobieniu u człowieka cnót moralnych, prowadzi do rozwoju kultury osobistej. Słusznie stwierdza, że umysł postępuje od rzeczy prostych do coraz bardziej złożonych, od szczegółów do ogółów, że dziecko rozwija się w takim porządku jak cała rasa ludzka. Należy z wszystkich sił pobudzać samodzielny rozwój dziecka, doprowadzać je do tego, aby samo badało, ale pod nadzorem „ niewidzialnej ręki opiekuna”. Spencer słusznie stwierdza, iż wiadomości należy przekazywać w przystępnych lekcjach, rozbudzać w dziecku ciekawość do przedmiotu. Zwraca również uwagę na wychowanie fizyczne i troskę o zdrowie. Jego teorie wychowawcze dotyczyły przede wszystkim arystokracji, pedagogika ta nie liczyła się jeszcze należycie z warunkami pozostałej części społeczeństwa. Ale trwałą jej zdobyczą pozostanie uwydatnienie wpływu nauk ścisłych, zwłaszcza przyrodniczych.
Jak widać pomimo tego, że myśliciele - pedagodzy żyli w różnych epokach, w których panowały odrębne zasady i odmienne cele, z ich teorii można wykorzystać w dzisiejszym systemie wychowania niektóre założenia. Po pierwsze dziecka od samego początku należy traktować jako człowieka, osobę która czuje i odczuwa potrzebę realizacji swoich pragnień. Należy pamiętać, że dziecko to nie zabawka obojętna na środowisko, w którym przychodzi jemu żyć. Owe środowisko ma ogromny wpływ na kształtowanie i rozwój młodej jednostki. Wychowanie powinno rozpoczynać się od narodzin dziecka.Należy włożyć ogromny wysiłek i zaangażowanie, wykazać aktywność w procesie wychowawczym. Ważny jest rozwój psychiczny i fizyczny. Materiał wychowawczy należy dobrać odpowiednio do rozwoju dziecka, który ma wyzwalać w nim ciekawość, a nie odrazę i zniechęcenie. W wychowaniu nie należy zapominać o stronie psychologicznej dziecka, nie powinno postępować w oderwaniu od wieku dziecka. Należy kształtować jego wyobraźnię, dać mu „kontrolowaną” swobodę. Wiedza powinna być kierowana w sposób przystępny, za pomocą skojarzeń, oparta na praktycznym poznaniu. Błędem jest podzielenie życia człowieka na okresy wychowawcze, z których każdy posiada odmienne cele wychowawcze, w wyniku czego każdy okres mógłby istnieć samodzielnie. A życie to nieustannie zmieniający się ciąg zdarzeń, gdzie jest miejsce na wzloty i upadki. Aby sobie poradzić z porażkami należy oprzeć się na wcześniejszych doświadczeniach aby potrafić sobie z nimi poradzić. Nie można mówić więc mówić, że okres niemowlęcy to czas wychowania fizycznego a nastoletni wychowania moralnego. Byt człowieka należy potraktować jako całość i w wychowaniu należy stosować takie cele wychowawcze jakie są odpowiednie do danej sytuacji i potrzeb wychowanka, wychowawca nie może pozwolić sobie na zignorowanie wcześniejszych jego doświadczeń. Należy zadać sobie pytanie : jak by wyglądała cała nasza cywilizacja gdyby nie wychowanie ? Musimy docenić rolę wychowania, zwłaszcza w dzisiejszych czasach kiedy relacja wychowawca - wychowanek stale się pogarsza. Należy uzmysłowić sobie, że to my wychowawcy, zarówno rodzice jak i pedagodzy, zadecydują o losie i kształcie społeczeństwa i przy określaniu swoich celów wychowawczych powinni zachować trzeźwość umysłu i bazować na doświadczeniach przeszłości. Na efekty pracy pedagogicznej nie trzeba będzie długo czekać i wówczas okaże się czy działania pedagogiczne były prawidłowo powzięte czy też nie. Jednak nie ma idealnego wychowania dlatego należy uczyć się na błędach. Najważniejsze w wychowaniu współczesnym jest kształtować ludzi tak, aby potrafili żyć w warunkach współczesnej cywilizacji tzn. muszą poznać swoje środowisko, otoczenie. Dlatego tak ważne jest, aby dziecko już od najmłodszych lat oswajać ze zdobyczami technicznymi współczesnej cywilizacji. Również wychowanie ma kształtować ludzi tak, aby podołali zadaniom, które im cywilizacja stawia. Dziecko musi być świadome własnych obowiązków i swojej roli w odpowiednich grupach. Wychowanie dziecka ma kształtować jego wyobraźnię, wyrobić w nim chęć obcowania z kulturą np. chodzenie do teatru, do kina, na przedstawienia kukiełkowe. Dzięki wychowaniu musi wiedzieć ku czemu i jak dążyć, z jakich źródeł czerpać radość życia. Należy tak ukształtować dziecko, aby było szczęśliwe, nie zapominać o jego potrzebach, ukształtować w nim system wartości. Na zakończenie należy stwierdzić , że wychowanie ma przygotować człowieka do zadań, jakie stawia współczesna cywilizacja i jednocześnie był przy tym szczęśliwy.
BIBLIOGRAFIA :
Stanisław Kot „ Historia wychowania” Tom I
Stanisław Kot „ Historia wychowania” Tom II
Maria Żebrowska „ Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”
5