Eschatologia Kosmologiczna
Jej pojawienie jest związane z pojawieniem się kataklizmów i katastrof na ziemni. We wcześniejszym czasie człowiek kultury tradycyjnej nie zadawał sobie trudu by myśleć o czymś takim jak eschatologia, ostateczny koniec. Była to wszak myśl abstrakcyjna, sprzeczna z prostą logiką która kierowała ludami pierwotnymi. Zdawali oni sobie sprawę że zwierzęta jak i oni sami giną, że przyroda obumiera, rozpatrywali jednak to wszystko przez pryzmat teraźniejszości. Dopiero nagłe trzęsienia ziemi, pożary, powodzie, skłoniły ludzi do refleksji nad tym, czy aby ten świat który postrzegają nie będzie miał kiedyś końca. Wszak wszystkie te straszne wydarzenia miały skalę masową, wiązała się z nimi śmierć w większej skali, niejednokrotnie kataklizmy te zmieniały kształt ziemi, wpływały na jej obraz. Okazało się więc że jest coś co może znacznie wpłynąć na to co dotychczas było uznawane za stałe i nieporuszalne. Jednak u genezy swego istnienia myśl eschatologiczna ma charakter niereligijny, czego dowodem może być fakt, iż koniec świata wiązał się także z końcem bogów, ich śmiercią.
Przejęcie myśli eschatologicznej przez religię doprowadziło do pewnej transformacji. Wcześniej koniec świata pojmowany był jako zjawisko naturalne - w interpretacji religijnej był on spowodowany przez bogów, a także coraz większy nacisk kładziono na aspekt etyczny, to jest jakoby koniec świata był karą za grzechy ludzkości.
W obszarze zainteresowań kosmoeschatologii mieszczą 3 główne problemy:
w jaki sposób nastąpi koniec świata
kiedy to nastąpi
co będzie po końcu świata
Jednak zanim przejdę do rozpatrywania wymienionych problemów, trzeba na chwilę się zatrzymać i dokonać jeszcze pewnego podziału - mianowicie na sposób ujmowania losów świata.
ujęcie cykliczne - wynika z obserwowania regularnych zmian w przyrodzie; katastrofy zachodzą cyklicznie, i za każdym razem dochodzi do odrodzenia świata; całkowite lub częściowe zniszczenie a następnie odrodzenie w złotym wieku
ujęcie linearne - koniec świata nastąpi po wypełnieniu się czasów (judazim, islam, chrześcijaństwo, zaratrusztrianizm)
I . Cykliczne
Podejście cykliczne występuje głównie u tradycyjnych społeczności rolniczych i związane jest z ich sposobem myślenia i pojmowania świata, a przede wszystkim czasu. U zaranie wszechrzeczy był chaos, który oprócz stanu jest także terminem zła. Stwarzanie świata jest więc porządkowaniem chaosu a przez to czynienie go lepszym, wprowadzaniem Ładu Kosmicznego. Ponieważ jednak chaos może się odradzać na skutek swej siły zła, należy go zabijać jak najczęściej, co dzień i co rok. W obrębie czasu cyklicznego istnieje więc konieczność unicestwienia minionego roku i czasu, poprzez obrzęd odnowy kosmosu w trakcie Nowego Roku. W tym ostatnim czasie roku następował regres kosmosu do formy chaosu, był powrotem potworów pochłaniających Ład Kosmiczny. Tak więc coroczne powtarzanie kosmogonii było regeneracją czasu, było jego rozpoczynaniem od nowa, ale także człowiek uczestniczący obrzędowo w „końcu kosmosu” stawał się nowy, odradzał z nowym zasobem sił.
Charakterystyczny jest więc brak mitów eschatologicznych o eschatologii kosmosu u społeczności plemiennych, archaicznych. Idea końca znajduje się jedynie w kalendarzowych mitach o śmierci i odradzaniu się przyrody. Zmartwychwstanie przyrody następowało jednak na skutek obrzędów religijnych pierwotnych.
U podstaw cyklów śmierci i odradzania się kosmosu jest specyficzne podejście do czasu - traktowany jako wiecznie powracający okrąg. Czas obdarzony walorami sakralności jest odwracalny, jako że kontakt z sacrum cofa do mitycznego czasu powstania świata. Tak więc człowiek religijny żyje w dwóch czasach, z których ważniejszy jest ten święty. Ten z kolei jest właśnie odwracalny i do odzyskania jako rodzaj wiecznej mitycznej teraźniejszości. Człowiek pierwotny nie podlega historii rozumianej jako ciąg zdarzeń - zakłada on niezmienność rzeczywistości, stan obecny kosmosu jest stanem idealnym a czas nie ma końca.
Według Eliadego idea koła czasu jest pochodną rolniczego podporządkowania się cyklom przyrody. Dla kultur rolniczych obieg koła czasu związany był z okresem wegetacyjnym, odradzaniem się przyrody.
Oczywiście są też i wyjątki - np. na terenie Afryki lud Sondżo wierzy iż świat pewnego dnia zacznie się kurczyć do momentu kiedy zniknie zupełnie, a zapowiedzią tego mają być znaki czasu - wojny i waśnie.
Są też kultury gdzie idea czasu cyklicznego przekroczyła rytm wegetacyjny np. Aztekowie. Świat powstał z woli mocy nadprzyrodzonych - przeszedł 4 fazy, niszczony przez kataklizmy, spowodowane walkami toczonymi przez bogów o władzę. 4 kolejne fazy to 4 kolejnych bogowie sprawujący funkcję słońca - czyli 4 epoki (czterech słońc)
epoka czterech Jaguarów - włada Tezcatlipoca, groźny bóg ciemności, wszechpotężny Quetzalcoatl - brat wcześniejszego - Wąż Pierzasty, dobroczyńca ludzkości, zadał cios bratu - ten spadł, zamienił się w Jaguara i pożarł ludzi
epoka czterech wiatrów - drugie słońce czyli Qu....... - walka z bratem, rozpętanie wichrów, znieszczenie i wyludnienie ziemi, a Ci ludzie którzy przeżyli zmieni się w małpy funkcja słońca dla Tezcatlipoca, ale bogowie niezadowoleni i dają rządy Tlalokowi, bogu deszczu i gromu
epoka czterech deszczów - Qu.... staje znów do walki, spuszcza deszcz ognisty na ziemię, wygienęli niemal doszczętnie ludzie, a Ci co przeżyli to w ptaki się zamienili zwycięski bóg rozkazał aby Chalchiuhtlicue władczyni rzek i wód przejęła władzę
epoka czterech wód - ale Tezatlipoc w zemście spuszcza potop na ziemię - Ci co przeżyli zamienili się w ryby
bogowie-stwórcy karzą tym dwóm poddźwignąć ziemię, Qu... gromadzi kości minionych i na nowo tworzy ludzi
epoka czterech trzęsień ziemi - była gdy Cortez przybył w XVI w. Do Meksyku, koniec świata m nastąpić przez trzęsienie ziemi
Warto jeszcze napomknąć o tym, iż cykliczne patrzenie na świat Azteków, ułatwiło znacznie Hiszpanom podbicie Meksyku. Wiązało się to z legendą o powrocie wygnanego na banicję boga Quetzalcoatla (p-o za narażenie się kapłanom - był humanitarny i ofiary z ludzi nie, może za daleko w reformach się posunął). Ten przed wygnaniem zapowiedział, iż powróci od wschodu aby upomnieć się o swe królestwo. Czas powrotu określił jako Ce Acatl (1 Trzcina) - ale według kalendarza wróżbiarskiego, sakralnego, rok ten powtarzał się co 52 lata. Rok przybycia Hiszpanów zbiegł się właśnie z tym rokiem stąd też Aztekowie przypuszczali, że oto powrócił bóg i odczytane zostało w kategoriach eschatologicznych - że nadchodzi kres okresu nieprawości.
II. Linearna
1. Sposób końca świata
Wszystkie koncepcje opierają się na degeneracyjnej teorii historii - najpierw chaos, zamysł stwórcy porządkuje, opór materii i porządek nie odpowiada ideałowi, Złoty wiek zniweczony, degeneracja całego kosmosu wraz z ludzkością - zarazy, skrócenie wieku życia, rozluźnienie obyczajów.
Niezwykle charakterystyczna okazuje się odpowiedź na pierwszy problem tj. na sposób końca świata jako że wykazuje ona wpływ otoczenia naturalnego i sposobu życia na myślenie ludzkie. I tak:
ludy żyjące na północy, gdzie panował zimny klimat, wierzyły iż koniec świata nastąpi wskutek potwornej zimy (Fimbul)
tam gdzie występowały wulkany w dużej ilości zakładano iż kres nastąpi na skutek trzęsienia ziemi (Peruwiańczycy, Andamańczycy)
koniec świata na skutek potopu miał z kolei nastąpić wśród ludów żyjących w sferze równikowej, którz znali ze swego życia możliwości pory deszczowej
Koniec na skutek wody wiąże się także z zalaniem przez ocean - wierzenia Grenlandczyków, płn-zach Germanowie
Jednak najbardziej upowszechniony jest wariant zakończenia świata na skutek pożaru kosmicznego (z grec. ekpyrosis), spadającego ognistego deszczu - wariantu w którym występuje ogień. Miejsca występowania:
obie Ameryki
Azja - w Indiach w Maabharacie i Wisznu-purana VI, 3
Filozofia grecka (Heralkit, stoicy)
Nowy Testament
Mnogość miejsca w których wsytępuje ta idee związana jest oczywiście z kultem w jakim czczony był ogień, na skutek jego wartości. Ogień ma także ogromną siłę niszczącą, a także oczyszczającą (palenie zwłok), przez ogień także kontakt z Bogiem (składanie ofiar).
Pierwotnie idea ognia występowała w eschatologii irańskiej
do judaizmu (Malachiasz 3,19 , Joel 2,30-31).
i chrześcijaństwa (2 Piotr 3,10-13); związane to jest także z katastrofą systemu planetarnego - spadające gwiazdy itp. (Mt 24,29; Łk 21,26) [załamanie się sklepienia niebieskiego i spadające gwiazdy występują też w wierzeniach dawnych Celtów, oraz utworze staroperskim Bundahiszn).
Występuje także koncepcja końca świata na skutek akcji mitologicznych potworów - bądź zwierzących, bądź olbrzymów.
Indie - motyw żmii kosmicznej Sesza, spowoduje koniec świata
Staroperskie wierzenia - żmija Azhi Dahak uwolni przed końcem czasów antyboga Aingro Manyu (Arymana) do walki z Ahura Mazdą + smok Goczihr spowoduje pożar kosmiczny i zalanie świata roztopionym metalem
Siły niszczenia: bazyliszek u ludów północy; krowa Urko w dawnej Szwecji, wilk Fenris w mitolgii geramńskiej
Olbrzymy: Australia (Buddai), płd. Arabia (olbrzym wulkaniczny Czikk),, mity greckie (Typhon który zniszczy Sycylię)
Jest też połączenie Skandynawski olbrzym Surt z mieczem ognistym wiodący wyzwolone moce ognistego świata Muspellheimu
Występowanie tych sił związane jest z prapotworami, które kiedyś władały chaosem, a które u zarania dziejów nie zostały ostatecznie pokonane, lecz jedynie uwięzieni. Rozstrzygająca walka ma być końcem świata.
bogowie nordyccy wiedzieli że nie są nieśmiertelni - przeznaczeniem jest Ragnarok, zmierzch bogów - wielka bitwa bogów i ludzi z olbrzymami, potworami, złymi mocami, a ogień totalny Surta pochłonie całą ziemię - opis końca świata i walki bogów od strofy 44; opis walki bogów + opis końca świata - strofa 57 (ciemnieje słońce, spadające gwiazdy)
Egipt - uważano że obecna rzeczywistość jest optymalnym stanem rzeczy - nie zmieniła się od czasów Bogów. Ale mieli świadomość, że miała ona swój początek, potem apogeum w fazie rozwoju, a po okresie rozprzęgania Maat osiągnie koniec - pogrąży się w stanie nieświadomości, niezróżnicowania nie działania, upodobni się do stanu wyjściowego - Nunu.
Eschatologia Szyicka - Allah stworzył świat i dał życie, ale nadejdzie dzień kataklizmu i ogólnej katastrofy - „Kiedy ziemie wstrząśnięta wstrząsem, kiedy góry zostaną skruszone skruszeniem, tak iż staną się prochem rozrzuconym” (K, LVI, 4-4)
W obrębie judaizmu eschatologia kształtowała się stopniowo. Początkowo występuje tylko zapowiedź przyjścia mesjasza, kogoś na koniec np. Rodzaju 49, 8-12, w błogosławieństwie Jakuba - Hegemonia Judy a potem silniejszego, będzie to początek nadejścia raju - też w Ozeasza, Liczb. Prorocy widzieli więc koniec jako odnowienie Nowej Jerozolimy, ale w tym obrębie ziemskim. Zmiana następuje nieco w Izajaszu, gdzie np. w ostatniej księdze mowa jest o tym, iż zbawienie nie może się zrealizować na tym świecie, lecz w nowym niebie i nowej ziemi Iz 65,17-19. Stąd jest ta księga uznana za protoapakaliptyczną. A nadto wizja zniszczenia świata Iz 24. Potem u Ezechiela 38-39 - kwestia ataku Goga z Magog. Walka między ludem Bożym pod przewodnictwem Jahwe przeciw wrogiej potędze Goga z Magog. Jako że Ezechiel nawiązuje do wrogów z północy, może to być zapowiedź bądź już echo najazdu Scytów którzy w 630-625 p.n.e najechali Egipt. Gog z Magog może też być imieniem króla Lidii, który nosił imię Gyges
Dwie interpretacja jeśli chodzi o mowy Chrystusa - jedna że chodziło o Królestwo Boże etyczne, druga to eschatologiczna i że naprawdę zapowiadał koniec świata. Zresztą sami uczniowie tak to rozumieli i wszak wyczekiwali go i byli pewni że on jeszcze w najbliższym czasie powróci.
Apokalipsa: zagłada świata rozbudowana wcześniej już przez znaki zwiastujące; ale właściwa zagłada:
zaczyna się od 7 plag z 7 czasz Ap 16
Bestia gromadzi swe wojska na Har-Magedonie, za pomocą propagandy ich skupia
A po 7 czaszy nastaje trzęsienie ziemi Ap 16,18, miasta się rozpadają, grad spada
Upadnie Wielki Babilon - czyli mocarstwa nieprzyjacielskie - w tym czasie Rzym
Biały koń a na nim Słowo Boże - prowadzi do walki pochwycenie Bestii i Fałszywego Proroka - wrzucenie ich do ognistego jeziora
Pochwycenie Smoka i uwięzienie go na tysiąc lat - a po tym okresie ma być zwolniony na krótki czas
W trakcie tego tysiąc lat królowanie sprawiedliwych z Chrystusem Ap 20
Potem uwolniony Smok - zgromadzi tysiące ludzi do walki z Chrystusem - ale Bóg spuści ogień i on ich pochłonie, a Smok dołączy do jeziora do Bestii i Fałszywego Proroka
Potem już sąd - to jednak atropoeschatologia
Jehowi - 2 fazy
zapanuje światowe królestwo fałyszywych religii, które zostanie zniszczone przez Jehowę przy pomocy organizacji politycznych, głównie angloamerykańskiej potęgi światowej. Jehowa sam będzie temu przewodził a bitwa ta dokona się nad Eufratem
w drugiej fazie organizacje wystąpią przeciw świadkom Jehowym, ale zostaną one zniszczone przez hufce niebiańskie - to zasadnicza faza bitwy Armagedonu
Warto również zwrócić uwagę na rozwinięcie się idei końca świata wśród ludów pierwotnych na skutek zderzenia z cywilizacją zachodu. Na skutek pojawienia się nieznanych ludzi, którzy mieli przewagę liczebną i militarną, którzy przywieźli ze sobą technologię, urywa się krąg czasu, jako że sytuacja ta nie pasowała do żadnej innej sytuacji archetypowej. Powstaje tymczasowa pustka, w które kultury wymierają, bądź która rychło zostaje zastąpiona przez synkretyzm kulturowy, a co za tym idzie powstanie nowych religii, nowych wierzeń, w których jest już miejsce na patrzenie linearne. Co więcej - myśl eschatologiczna w kontekście zniszczenia ziemi i kosmosu, zaczyna zupełnie dominować w doktrynach nowych religii. O ile wcześniej cała sfera sacrum wiązała się z teraźniejszością, o tyle następuje całkowite zanegowanie teraźniejszości jako niesprawiedliwego świata, budzi się tęsknota za lepszym światem. Rodzi się mit jakoby to tubylcy byli narodem wybranym a Bóg był np. Bogiem tylko czarnych. Taka organizacja kosmosu wokół idei zbawienia nazywa się millenaryzmem albo chiliazmem.
premillenaryzm - koncetracja na idei przyjścia zbawcy przed przemianą świata; człowiek nie ma wpływu na kosmos, przekształcenie pod wpływem katastrofy kosmicznej
postmillenaryzm - Mesjasz pojawi się w wyniku świadomego działania wyznawców, muszą być żarliwi i sami przekształcać świat i siebie aby zasłużyć na królestwo Boże - też w tym powstania zbrojne
Najczęściej przemiana świata nastąpić miała poprzez przepowiedzianą przez proroków katastrofę kosmiczną - np. u Indian Guarani jest to wyrwanie się ziemi z fundamentów i rozstrzaskanie, ruiny będą zalane przez wody potopu i spopielone przez pożar.
Jest jeszcze nowoczesne spojrzenie na eschatologię związane z końcem cywilizacji i świata takigo jakim go znamy. Nowoczesna eschatologia powstała głównie pod wpływem obrad tzw. Klubu Rzymskiego, którego zadaniem było opracować raport na temat stanu ziemi, ekologii, warunków naturalnych, prognoz z tym związanych.
wyczerpanie się zasobów naturalnych, głód, zanieczyszczenie,
to zagrożeniem życia na ziemi - zagrożenie termiczne zmienia klimatu roztopienie się lodowców, pokryw lodowych na biegunach zalanie ziemi
zanieczyszczenie oceanu
zanieczyszczenia radioaktywne, zanieczyszczenie warstw ozonu w stratosferze
2. Znaki i kiedy
Z końcem świata związane są zawsze znaki, które poprzedzą i zasygnalizują jego rychłe nadejście. Owe symptomy - omina (z grec. omen - znak, liczba mnoga - omina) są niezwykle ważne, jako że niemalże żadna religia nie podaje kiedy nastąpi koniec świata. Np. Jezus - Mk 13,32. Są dwa rodzaje symptomów:
przyrody - zaćmienia, wygaszanie się słońca, upadek gwiazd, trzęsienie ziemi: Mt 24,7-8 ; Łk 21,10-11
natury społecznej - wierzenia nowotestamentowe: rozpowszechnienie chrześcijaństwa na całym świecie; nawrócenie się Izraela na chrześcijaństwo; odstępstwo od wiary, pojawienie się Antychrysta
Ciekawa pod względem znaków jest religia judaistyczna. Uznają oni idee nieodwracalnych wydarzeń historycznych. Hierofania historii - czyli uznanie że Bóg objawia się poprzez wydarzenia historyczne, każde wyraża wolę Jahwe. Jest to patrzenie na historię pod kątem kosmicznym, gdzie katastrofy są wydarzeniami kosmicznymi, mającymi niszczyć świat, lub go regenerować. Wojny, zniszczenia itp. nie są znakami zwiastującymi przejście z jednego wieku do drugiego, lecz same w sobie są już owymi przejściami.
Znaki czasu w hinduiźmie - żyjemy w kalijuga („wiek ciemności), napełniła ona świat ciemnościś, grzechem, zbrodnią, życie ludzkie krótkie, Wedy otoczono pogardą. Klęski, choroby, cierpienie, gniew, głód - zdeprawowało to kosmos i ten potrzebuje odnowy pojawi się ostatni awatar Wisznu - Kalkina - apokaliptyczny jeździec na białym koniu - ustanowi on spokój i czystość.
Podział więc końca świata na kilka faz: przed końcem świata, zstąpienie bogów (zastępców) na ziemię, walka z siłami ciemności, Sąd Ostateczny, odnowienie kosmosu.
zstąpienie wysłanników bożych, zastępcy: staroperski Saoszyjant, hinduski Kalki, żydowski masziah, muzułmański Mahdi - celem definitywne wybawienie ludzkości (wiernych), zaprowadzenie idealnego królestwa, przygotowanie na zstąpienie głównych bogów aby Sąd Ostateczny mógł się odbyć
bogowie główni - w celu walki z antybogami, sąd ostateczny, odnowienie świata - paruzja
Paruzja:
Jahwe, Jezus
indiański Kacalkoatl
Afryka - Pigmejowie z Gabonu wierzą w powrót głównego ich boga - Kmvum
Azja - np. wierzenia Tatarów ałtajskich - pojawi się na koniec czasów główne bóstwo Tengere Kaira Chan (Łaskawy Pan Niebo)
Walka z siłami zła (często teomachia):
Jezus z Antychrystem
Jahwe z Gogiem - Gog z kraju Magog: Ezch 38;2,14,16,18 ; 39;1,11,15 ; Ap 20,6
Zaratusztrianizm - Ahura Mazda z Aingro Manyu
- było to też - powrót i znaki u Azteków - miało być 8 znaków zapowiadających jego powrót (i podobno faktycznie one wystąpiły): ognista zorza na wschodzie, pożar świątyni w Tenochtitlan, pojawienie się komety, powódź, tajemnicza prorokini zapowiadająca koniec świata, złowienie ptaka ze zwierciadłem na głowie, pojawienie się dwugłowego człowieka
Najbardziej chyba rozbudowany jeśli chodzi o znakowość jest opis z Apokalipsy
otwarcie sześciu pieczęci Ap 6, - 4 jeźdźców: pochód ewangelii, wojny, głód, śmierć; trzęsienie ziemi, zaćmienie słońca, spadające gwiazdy,
7 pieczęć jest wstępem do 7 trąb - Ap 8 - 6 trąb realizacja, 5 trąba - pierwsze biada: szarańcze, 6.trąba - drugie biada: 4 aniołów zwolnionych do zabijania; a 7 trąba ma być czasem ostatecznej kary, wykonania się misterium, zapanowania Chrystusa nad ziemią: to też trzecie biada
nadejdzie czas panowania Bestii, antychrysta - będzie miała władzę od Smoka strąconego (szatana) Ap 13, a potem druga bestia - czyli fałszywe kulty religijne, na usługach Bestii pierwszej - one to będą zwodziły ludzi; Bestia walczy ze świętym ludem
potem nadlecą aniołowie zapowiadający przyjście Mesjasza - a po tym już 7 czasz z 7 plagami
Sąd ostateczny - ale to już jest antropoeschatologia
Wyjątkowo płodni jeśli chodzi o daty końca świata są świadkowie Jehowy. Było już dat bardzo dużo str 195
A jeśli chodzi o sposób liczenia to - Św. Jehowy bez retusze str 30
Co to jest sam Armagedon - tak naprawdę to Harmagedon: har - góra; i miasto Megiddo położone na równinie Ezdrelon, nawiązujące do miejsca gdzie poniosło śmierć wielu królów izraelskich - symbol największych katastrof narodowych (2 Krn 35,20-25; Jr 22,10.18; 2 Krl 23,29)
3. Co potem
Po końcu świata - akt odnowienia, nowa oczyszczona ziemia, nowy kosmos:
w Mahabharacie
buddyzm
wierzenia germańskie - po zimie Fimbul nastaną czasy ciepła i szczęścia
wierzenia staroperskie - po zwycięstwie Ahura Mazdy nad Arymanem i wypaleniu całego zła przez płynny metal nowy świat, fraszokereti
w chrześcijaństwie - Nowe Jeruzalem, łagodność i spokój zwierząt (Iz 11,7); pierwsze niebo i pierwsza ziemia już przeminęły - niebo nowe i ziemia nowa Ap 21
nadzieja na zmartwychwstanie Baldura
Jehowi - Ci którzy przeżyli (czyli wzywający imienia Jehowy) zajmą się oczyszczaniem i przebudowywanie ziemi po Armagedonie
ludy pierwotne po transformacji - Nowy Świat (pidgin gut tain) - bardziej Nowa Ziemia niż Królestwo Niebiańskie; inwersja układu - teraz to tubylcy u góry a biali na dole; ale też drugi motyw - pobratanie (umoja) między białymi i czarni; jednym z efektów odnowy kosmosu ma być obecność sakralnej mocy w świecie - moc typu „mana” - daje możliwość czynienia cudów, obrony przed złośliwą magią, zapewnia długie i dostatnie życie
- odrodzenie w germańskich wierzeniach - strofa 59, ponownie wyłoni się ziemia, Baldr powróci
1