2
Przedstawicielami pedagogiki filozoficzno-normatywnej byli:
Stefan Kunowski (1909-1977),
Władysław Cichoń (1924-1987),
Karol Kotłowski (1910-1988).
3
Stefan Kunowski
Zdaniem Kunowskiego teoria wychowania jest nauką łączącą charakter empiryczno-normatywny z teoretyczno-praktycznym.
Teoria wychowania stanowi najwyższy dział pedagogiki naukowej.
4
ZADANIAmi TEORII WYCHOWANIA są:
Diagnozowanie istniejącego w wychowaniu stanu rzeczywistego.
Służenie pomocą w konstruowaniu modeli wychowania sprzyjających udoskonaleniu praktyki pedagogicznej.
5
TEORIA WARSTWICOWA WYCHOWANIA
Powinna zajmować się procesem ilościowego rozwoju poszczególnych warstw rozwojowych wychowanków.
Powinna zwracać uwagę na proces jakościowego dojrzewania każdego podłoża.
6
WYCHOWANIE to
Siła napędowa rozwoju człowieka, która jest dziełem nie tylko jego natury, ale i kultury społeczeństwa, wartości w środowisku życia.
Rolą wychowania jest wyprowadzenie dziecka ze stanu natury i barbarzyństwa do stanu kultury
7
SKŁADNIKI WYCHOWANIA
Czyli siły działające jednocześnie na siebie we wszechstronnym rozwijaniu człowieka to
Bios,
Etos,
Agos,
Los.
8
Bios
Psychosomatyczna strona osoby ludzkiej,
Pęd życiowy do naturalnego, psychologicznego rozwoju człowieka
(wynikający z uwarunkowań genetycznych, siły popędów, instynktów, namiętności, ze stanu zdrowia).
9
Etos
Społecznie unormowane zwyczaje i obyczaje życia danego społeczeństwa,
Poziom moralności społeczeństwa,
Działania wychowawców
(w formie pomocy i opieki wychowawczej), które zmieniają się w zależności od czasu i miejsca.
10
Agos- czynnik ściśle pedagogiczny
Jego zadaniem jest:
Personalizacja i enkulturyzacja osoby
(wyrażająca się w działaniach moralnych i umysłowych wychowawców jako autorytetów, osób dobrze wychowanych, które wprowadzają wychowanków do wyższej kultury, do ideału, doskonalą ich wszechstronny rozwój). Aby na tej drodze przekształcić także całe społeczeństwo.
11
Los
Tajemniczy, niewymierny, nieprzewidywalny czynnik wychowania.
Przypadek, przeznaczenie albo przyczynowy porządek świata i praw rządzących rzeczywistością.
Głównym zdarzeniem losowym jest spotkanie, a dotyczy ono przede wszystkim zetknięcia się z wychowawcą jako prawdziwym człowiekiem, który wskaże cel życia, porwie za sobą, ukaże sens pracy nad sobą.
12
ŹRÓDŁem SYSTEMÓW WYCHOWAWCZYCH ORAZ ROZWIĄZYWANIA PODSTAWOWYCH PROBLEMÓW WYCHOWAWCZYCH są
Założenia światopoglądowe, które dotyczą naczelnej idei określonego poglądu na świat, oraz założenia filozoficzne.
13
Teoria wychowania jest zależną od aksjologii normatywną dyscypliną wiedzy.
Formułuje normy zalecające odpowiednie postępowanie pedagogiczne, zakłada słuszność postulowanego postępowania
(tym samym jego wartościowość).
14
Władysław Cichoń
Źródłem teorii wychowania jest antropologia filozoficzna i aksjologia.
„Rdzeniem podmiotowym wychowania moralnego jest ludzkie osobowe „ja”, które ma charakter wyraźnie aksjologiczny, stanowiąc trwałe podłoże i źródło postępowania człowieka, jego postaw i zaangażowania obywatelskiego oraz jego przekonania i poglądy.”
Gwarantem skuteczności wychowania jest wiedza aksjologiczna, uzdolnienia i sprawności wychowawcze oraz własna, nienaganna postawa moralna wychowawcy.
15
Zadaniem teorii wychowania jest wypracowanie takiego systemu wychowawczego i tak usystematyzowanej wiedzy o wychowaniu, które stanowiłyby uniwersalną podstawę różniących się światopoglądów inspirowanych ideałem naukowo rzetelnej filozofii
16
Proces wychowawczy Jest integrującą i podstawową kategorią problematyki aksjologiczno-wychowawczej, gdyż sam jest procesem realizowania określonych wartości.
Przez Cichonia postrzegany jest on jako jedno z wielu oddziaływań międzyludzkich, składnik współtworzący całą rzeczywistość człowieka, który wpływa na to kim jesteśmy, jak i na to jaki jest nasz ludzki świat, w którym żyjemy.
17
Karol Kotłowski
W jego przekonaniu, pedagogika wywodzi się z filozofii. Żaden z jej kierunków nie może lekceważyć tych korzeni, ponieważ stanowią one ostateczny punkt odniesienia do eksplikacji sensu wychowania.
Nauki o wychowaniu nie bazują na jakiejś jednolitej, zwartej doktrynie i da się w nich wyodrębnić wiele nurtów, np. pedagogikę personalistyczną, spirytualistyczną, perenialistyczną czy pedagogikę kultury.
Trudno jest naukowo udowodnić, z jakich źródeł czerpali swoje inspiracje przedstawiciele poszczególnych nurtów.
18
Zdaniem Kotłowskiego przed teoretykami wychowania istniały w tym okresie trzy możliwe drogi postępowania w stosunku do dziedzictwa myśli pedagogicznej i jej określonego nurtu:
jego przyjęcie i kontynuacja,
odrzucenie ze względu na niezgodność z marksizmem jego filozoficznych i ideologicznych założeń,
przezwyciężenie jego w płaszczyźnie filozofii marksistowskiej.
19
Sam wybrał ostatnią, prowadząc do przezwyciężenia ze stanowiska filozofii marksistowskiej tak bliskiej mu pedagogiki kultury. Poszukiwał w tym względzie odpowiedzi na następujące pytania:
Czy jest możliwa aksjologiczna pedagogika?
Jaką rolę odgrywa w wychowaniu światopogląd?
W jakim stopniu pedagogika nie tracąc swego naukowego charakteru jest dyscypliną normatywną?
Czy można opracować model osobowości, który byłby adekwatny w stosunku do wymagań współczesnego społeczeństwa?
20
Istotą wychowania jest dążenie do osiągania jakichś wartości dla społeczeństwa lub dla jednostki, albo też dla jednego i drugiego. Wychowawca powinien znać nie tylko cel, do którego zamierza prowadzić wychowanka, ale i strukturę oraz hierarchię wartości.
Filozofia wartości broni go przed dezorientacją pedagogiczną i doktrynalnym fetyszyzmem. Wychowanie człowieka jest procesem jego integracji wokół wartości z zachowaniem pewnych prawidłowości, które z jednej strony wyznaczają fazy jego rozwoju psychofizycznego, z drugiej zaś sama natura wartości i ich hierarchia.
21
Aktem pedagogicznym jest każda świadoma czynność człowieka, która zorientowana jest na jakiś cel wychowawczy. Dzięki swojej normatywności jest czymś dynamicznym.
W strukturze tego aktu zawarte są następujące działania wychowawcy:
analiza istniejącej sytuacji wychowawczej,
refleksja nad sytuacją pod kątem określonego celu wychowawczego,
obmyślenie sposobu postępowania prowadzącego do osiągnięcia postawionego celu,
sam czyn wychowawczy, mający na celu wywołanie pożądanych zmian w psychice wychowanka, w kolektywie wychowawczym i w społeczeństwie, czyli wytworzenie nowej sytuacji wychowawczej.
22
Ciąg powiązanych ze sobą i ukierunkowanych na jakiś cel wychowawczy aktów pedagogicznych składa się na działanie czy oddziaływanie pedagogiczne, w trakcie którego pojedynczy lub zespołowy obiekt tych oddziaływań doświadcza w swojej świadomości określonych bodźców, wpływając na modyfikację jego postępowania. Współdziałanie świadomości przedmiotu i podmiotu dla osiągnięcia wyznaczonego celu pedagogicznego Kotłowski nazywa procesem wychowawczym lub pedagogicznym.
23
Efektem pojedynczych aktów lub procesów wychowawczych są fakty pedagogiczne, na które składają się:
pożądane stany świadomości wychowanka,
oparte na nich działania wychowanków,
nowe sytuacje wychowawcze.
W procesie tym występują w nim po obu jego stronach świadome podmioty, które mają wolność wyboru postępowania i nie zawsze są skłonne do podporządkowania się woli jednej ze stron.
Pedagog ma także małą możliwość wywoływania pożądanych zmian w świadomości wychowanka.
Jeszcze mniejszy ma on wpływ na procesy i prawa socjologiczno- historyczne. Kolejną trudność w działaniu pedagogicznym sprawia pedagogom dokładne określenie celów swoich dążeń.
24
Pedagogika może formułować jedynie sądy probabilistyczne, które są rezultatem skumulowanego doświadczenia jednostkowego wychowawcy będącego wyznacznikiem reakcji wychowanka na dany bodziec. Można je wyrazić w następującej formule:
Jeżeli wychowawca (bodziec) przy zachowaniu danych warunków działa na jednostkę (wychowanka) lub na zbiorowość (wychowanków) P, to u większości wychowanków nastąpi reakcja R, aczkolwiek zdarzą się prawdopodobnie i niektórych osobników innego sposoby reagowania (R1).
25
Cele wychowania nie powinny być formułowane w sposób ostry i wyraźny, gdyż obok pewnych uniwersalnych elementów, obowiązujących wszystkich wychowawców danego obszaru kulturowego, nie są one w stanie uwzględnić odmiennych warunków ich stosowania ze względu na poszczególne środowiska życia i psychiczne właściwości dzieci oraz samych wychowawców, a poza tym prowadziłoby to do indoktrynacji wychowanków.
26
Cele wychowania nie podlegają kryteriom prawdy i fałszu, gdyż są zestawem norm postępowania, czyli powinności, które właśnie powinny zrealizować się w jakiś sposób w świadomości wychowanka w bliższej lub dalszej przyszłości.
Są one zadaniami do realizacji, które można waloryzować jedynie w kategoriach ich adekwatności do określonej ideologii, filozofii wartości, czy też ich zgodności z warunkami społecznymi, w jakich mają być realizowane.
27
Wychowawca, dążąc do określonych celów wychowawczych, doświadcza zarazem trzech sfer swojej działalności pedagogicznej:
sfery faktów, w której przyjmuje rolę badacza rzeczywistości wychowawczej (m.in. stan rozwoju psychofizycznego dziecka i jego środowiska wychowawczego, program wychowania i kształcenia), posługującego się metodami empirycznymi, badającego fakty i wykrywającego zachodzące między nimi prawidłowości, a nawet prawa oparte na implikacji:
- jeżeli p to q.
Teoria wychowania staje się nauką empiryczną, badając rzeczywistość pedagogiczną w kategoriach prawdy i fałszu
sfery powinności (norm, ideałów, modeli wychowawczych), więc dedukowania norm moralnych z określonej ideologii i ich uzasadnianie. Pedagog przewiduje rozwój społeczeństwa i przyszłych warunków życia swoich wychowanków, przewiduje i planuje wymagania w sferze powinności oraz konstruuje model wychowawczy. Rozstaje się z metodami empirycznymi. Teoria wychowania rozstaje się z empiryzmem, a typowe dla niej postulowanie i uzasadnianie norm odbywa się w kategoriach ich adekwatności lub nieadekwatności do pożądanych wymagań. Bez terminów: powinno się, trzeba, musi się, należy nie można budować pedagogiki.
sfery prakseologii pedagogicznej, czyli zasad i metod działania jest swoistego rodzaju pomostem prowadzącym od tego, co jest, do tego, co być powinno. Pedagog zajmuje się badaniem i doskonaleniem zasad, form, metod i środków wychowania, które formułuje w kategoriach ich skuteczności lub nieskuteczności.
28
Lokowanie pedagogiki normatywnej tylko i wyłącznie w płaszczyźnie nauk empirycznych jest niemożliwe.
Dla tak pojmowanej teorii wychowania nie jest najważniejsze to, czym jest dziecko, ale czym być może i czym być powinno, ta dyscyplina wiedzy traktuje o celach wychowania oraz o prawidłowościach działania, które umożliwiają ich realizację. Wychowawca musi zastanawiać się nad tym, w jakim stopniu może kierować rozwojem dziecka, to znaczy jak dalece sięga moc jego wpływów wychowawczych w kształtowaniu osobowości wychowanka według jakiegoś ideału.
29
Wychowanie nie jest wszechmocne w żadnej ze sfer rozwoju dziecka (umysłowego, estetycznego, fizycznego czy moralnego). Nie potrafi ono uczynić z dziecka siłacza, skoczka czy biegacza na skalę olimpijską, jeśli nie przyniosło ono z sobą na świat odpowiednich zadatków niezbędnych do osiągnięcia tego typu sprawności.
Bez odpowiedniego wychowania i kształcenia, nawet najbardziej obdarzonej talentami istocie, osiągnąć możliwe i pożądane sukcesy
30
Jak wychowywać?
Zdaniem Kotłowskiego niezwykle interesującą kontynuacją filozofii wychowania Hessena są poglądy francuskiego pedagoga Rene Huberta, który traktuje wychowanie jako proces integracji młodego człowieka wokół wartości zgodnie z prawidłowościami, jakie wyznaczają z jednej strony fazy jego rozwoju psychicznego, z drugiej zaś natura wartości i ich hierarchia. Hubert przypisał poszczególnym stadiom życia jednostki wartości, które powinny być mu dostępne, zrozumiałe i dzięki wychowaniu zinternalizowane.
Etapy oddziaływań pedagogicznych prowadzą od egocentryzmu poprzez tak zwany socjocentryzm konkretny i abstrakcyjny, do logocentryzmu i uduchowienia.
Nie każdy człowiek osiąga najwyższe stadium rozwoju społeczno - moralnego.
31
Metody wychowania dziecka muszą uwzględnić nie tylko pożądane wartości etyczne, ale i przebieg procesu ich internalizacji w jego psychice. Mamy do czynienia z fazami ich „zrastania się” z osobowością wychowanka:
faza emocjonalnej aprobaty (lub dezaprobaty) normy po pierwszym kontakcie z nia,
faza stałej aprobaty poznanej normy,
faza identyfikacji z normą i jej internalizacji.
Wychowawca musi oddziaływać na całą osobowość dziecka, czyli uwzględniać zarówno jego rozwój umysłowy, uczuciowy, jak i wolicjonalny.
32
Osobowość przejawia się w trzech sferach: intelektu, uczuć i woli. Muszą być do ich integracji moralnej odniesione zasady i metody oddziaływania pedagogicznego.
Wśród metod wychowania znajdują się:
metody informacyjne (dydaktyczne), mające na celu uświadomienie wychowankom świata wartości moralnych, poznanie ich i zrozumienia znaczenia ich obowiązywania,
metody internalizacyjne, mające na celu wzbudzenie u wychowanków szacunku dla obowiązujących norm, doprowadzenie dzieci do podporządkowania swoich celów życiowych celom ogólnospołecznym,
metody pobudzania i hamowania, regulatory postępowania, które są oddziaływaniem na „dobrą wolę” (motywację czynów) wychowanków poprzez stosowane wobec nich wzmocnienia pozytywne (nagrody) i negatywne (kary).
33
Przestrzeganie zasad i umiejętne operowanie metodami wychowania moralnego w tym procesie powinno doprowadzić do umoralnienia wychowanka przez wytworzenie w nim:
rozumienie konieczności istnienia w społeczeństwie obowiązujących powszechnie norm postępowania,
emocjonalnej akceptacji tych norm,
pożądanych postaw do działania w duchu akceptowanych norm,
pewnych automatyzmów kulturalnego zachowania się, które powstają na marginesie istotnych oddziaływań umoralniających, jako ich „produkt uboczny”
34
Skuteczność wychowania mierzona jest najczęściej odsetkiem dzieci „dobrze wychowanych”, czego symptomem jest ich postępowanie etyczne. Proces nie przebiega w warunkach próżni wychowawczej i odchylenia od niego mogą być spowodowane takimi czynnikami, jak m.in. :
niska inteligencja wychowanka nie pozwalająca mu na wzniesienie się ponad własne krótkowzroczne interesy,
hipertrofia popędów biologicznych, zwłaszcza popędu seksualnego, co bardzo często koreluje z niską inteligencją,
słabe powiązanie z pozytywnymi społecznie grupami odniesienia, na rzecz silnej więzi z grupami przestępczymi, które preferują odmienne od powszechnie obowiązujących systemy wartości,
demoralizujący wpływ rodziców, będący rezultatem ich demoralizacji albo pedagogicznej ignorancji, albo jednego i drugiego,
niejednolitość oddziaływań wychowawczych szkoły i środowiska rodzinnego dziecka,
niski autorytet wychowawców
ujemne nastawienie uczuciowe w stosunku do szkoły i jej wychowawców,
błędy wychowawcze szkoły i rodziców.
35
Cechą wychowania jest dążność do zmian zgodnie z pożądanymi wartościami i pełne przekonanie wychowawców, że warto o nie zabiegać.
Ważna jest świadomość reprezentowanych przez wychowawcę wartości, które chce wpoić w dusze swoich wychowanków, własny perfekcjonizm moralny oraz optymizm. Odchylenie postępowania dzieci i młodzieży od akceptowanych powszechnie norm może być sygnałem alarmowym wskazującym na popełnianie także przez wychowawcę jakichś błędów, bo w jego niedoskonałości tkwi z reguły przyczyna wszystkich pedagogicznych niepowodzeń.
36
Zdanie Dietera Lenzena normatywna teoria wychowania jest dysfunkcjonalna, gdyż warunki rzeczywiste, w jakich przebiega wychowanie, w sposób istotny odbiegają od postulowanych stanów rzeczy, a nawet sprzyjają wykorzystywaniu tego procesu do nadużyć w osiąganiu celów politycznych.
Podstawowe problemy badawcze teorii wychowania powinny być i nigdy nie będą rozstrzygane metodami nauk empirycznych.
37
Ani fakty pedagogiczne, ani ich naukowe generalizacje nie mogą same w sobie odpowiedzieć na pytanie, co powinno się zrobić, by osiągnąć postulowany cel wychowawczy, gdyż żadna z udzielonych odpowiedzi nie będzie mogła być analizowana w kategoriach prawdy i fałszu.
Może być jedynie przedmiotem osobistych preferencji jej autora, hipotez, indywidualnych wyborów.
Jednak ten typ badań pozwala pedagogom toczyć spory o normatywność teorii wychowania i konstruowania kolejnych wizji, utopii czy modeli osobotwórczych oddziaływań na innych.