ODRODZENIE W POLSCE
CECHY KULTURY POLSKIEJ I REFORMACJI ORAZ STAN SZKOLNICTWA W RZECZYPOSPOLITEJ W EPOCE ODRODZENIA
Dobroczynny wpływ renesansu w Polsce oddziałał w sposób szczególnie głęboki w dziedzinie kultury , albowiem temu ruchowi umysłowemu towarzyszyły przemiany społeczne i polityczne . Państwo polskie , po unii z Litwą , przyłączeniu Prus Zachodnich i uzyskaniu dostępu do morza , stało się wielką potęgą . Świadomość narodowa społeczeństwa była w pełni ukształtowana , patriotyzm bardzo żywy . Polityka Kazimierza Jagiellończyka , dążąca do uwolnienia państwa spod supremacji Kościoła, otrzymała poparcie narodu . Dzięki eksportowi produktów rolnych kraj żył w dostatku ekonomicznym . Pod wpływem nowych prądów z Południa , Renesansu i humanizmu , naród przekształcał się , począwszy od pierwszej połowy XVI w. zmieniał się charakter jego kultury .
W życiu politycznym i społecznym szlachta zaczynała zyskiwać coraz większe znaczenie . Uważała siebie za lud warstwę stanowiącą trzon narodu , stany niższe - mieszczaństwo i włościan - uważała za pospólstwo i systematycznie pozbawiała je dawnych przywilejów . Chłopów przywiązała do ziemi i pańszczyzny , traktując ich mniej więcej jak niewolników , nie będących obywatelami Rzeczypospolitej . W ten sposób powstała doktryna demokracji szlacheckiej .
W polityce szlachta przyczyniła się do zwycięstwa zasady republikańskiej. Polska przestała być „Regnum” , stała się „Respublica” , chociaż zachowała króla i senat . Szlachta przekazała pełnię władzy sejmikom , czyli Sejmowi , którego izba niższa i decydująca składała się jedynie z jej reprezentantów , mających prawo weta wobec wszystkich decyzji władzy wykonawczej .
W zakresie pojmowania świata naród uwolnił się od autorytetów średniowiecznych . Umysły ogarnęła głęboka niechęć do scholastyki i ascetyzmu . Ludzie świeccy przestali ulegać opiniom Kościoła , duch laicki przenikał nawet biskupów i prałatów . Zasada krytycyzmu i zaufania do przyrodzonego światła rozumu sprzyjały szerzeniu hasła Reformy , mianowicie wolnej i indywidualnej interpretacji Pisma Św. I zasad wiary . W ten sposób Polska stała się schronieniem dla wszystkich sekt i herezji , zewsząd przepędzanych ; najbardziej skrajne doktryny , zarówno religijne , jak społeczne , mogły się tu swobodnie rozwijać (np. Braci Polskich) .
Humanitarny duch tamtej epoki wpajał szacunek dla praw jednostki . W czasie bezkrólewia w 1573 r. Konfederacja Warszawska uchwaliła wolność dla wszystkich wyznań .
Kulturę umysłową cechują charakterystyczne dla epoki eklektyzm i retoryka . Szlachta polska nie zadowalała się szkołami krajowymi i masowo wyjeżdżała za granicę . Nie szukała solidnej erudycji , ani głębokiej wiedzy , lecz jedynie błyskotliwego wykształcenia , znajomości autorów , a przede wszystkim wymowy .
Epoka Renesansu wzbudziła nadzwyczajny zapał do studiowania języków obcych , szczególnie włoskiego i niemieckiego . Sporo Polaków mówiło biegle po hiszpańsku i po francusku , ale językiem uniwersalnym , i to w swojej najdoskonalszej formie , stała się wówczas łacina , zarówno mówiona , jak i pisana . Jednak łacina nie konkurowała z językiem ojczystym ; tylko niewielu pisarzy humanistów nie chciało pisać po polsku (Hozjusz , Frycz Modrzewski , Jan Łaski młodszy) , ci bowiem pragnęli być rozumiani przez całe chrześcijaństwo . To właśnie w epoce Renesansu , dzięki arcydziełom poezji (Kochanowski) i prozy (Orzechowski , Górnicki , Solikowski , Skarga) , język polski tak się już ukształtował , że obecnie, po 400 latach , polskie dziecko może czytać i rozumieć XVI-wieczne utwory .
Życie towarzyskie w średniowieczu właściwie nie istniało . Epoka Renesansu wprowadziła zwyczaje przedtem w Polsce nieznane . Sarmaci zajmowali się polityką , religią , interesami sąsiedzkimi , ale nie rozwinęły się bardziej wyrafinowane formy dyskusji , gry i konwersacji . Polscy szlachcice nie umieli przyznać kobietom poważnej roli w życiu towarzyskim . Wkrótce też obżarstwo i pijaństwo wzięły górę podczas spotkań szlachty . Niemniej szlachta polska zyskała sławę w świecie z powodu uprzejmych manier , gościnności , serdecznego usposobienia .
Wystawność życia publicznego miała w Polsce gorących zwolenników . Chętnie organizowano od czasu do czasu przedstawienia teatralne oraz orszaki . Jednak ten rodzaj rozrywek nie stał się potrzebą społeczną , magnaci woleli utrzymywać liczne dwory , wielką liczbę koni , organizować pokazy zbroi i kosztownych strojów . Z tej przyczyny zabrakło sprzyjającego gruntu dla rozwoju teatru i sztuk plastycznych .
W epoce Odrodzenia w Polsce nastąpiło rozbudzenie ciekawości , niemal powszechnej , która wyrwała polskie społeczeństwo z odrętwienia , bierności duchowej i tchnęła w nie nową energię , żarliwe zainteresowanie wszelkimi formami cywilizacji .
W drugiej połowie XV w. można mówić o pierwszym w dziejach polskiego szkolnictwa przepełnieniu szkół . Zwiększyła się liczba młodzieży szlacheckiej w szkołach parafialnych , które nie były już instytucjami ściśle kościelnymi . Program nauczania został przebudowany. Młodzież szlachecka nie chciała w dużej mierze kształcić się na uniwersytetach , toteż wiele szkół polskich zachowując dawne nazwy parafialne podniosła swój program nauczania do poziomu średniego . Na czoło wiedzy szkolnej wysunął się program trivium , mniejsze znaczenie w nowych warunkach odgrywało quadrivium . Większość pedagogów uważała , że znajomość przedmiotów programu quadrivium może ograniczyć się tylko do ogólnej orientacji . O muzyce prawie nie wspominano . Większy na nią nacisk kładły szkoły reformacyjne , ograniczające jej nauczanie głównie do nauki śpiewania psalmów . Językiem powszechnie używanym była łacina .
W XVI w. odrodził się Uniwersytet Krakowski . Dominowała na nim teologia . Duże zasługi dla rozwoju nauki na uniwersytecie położył Marcin Król , który rozpoczął wykłady z trygonometrii .
Cały obóz reformacyjny dążył do unarodowienia kultury polskiej i edukacji . Protestanci polscy poświęcali wiele uwagi szkolnictwu . Widzieli w nim narzędzie propagowania nowych idei religijnych , z drugiej zaś strony możliwość wprowadzenia w życie postulatów wychowawczych . Protestanci zakładali szkoły świeckie .
Gimnazjum Ariańskie w Pińczowie
Gimnazjum w Pińczowie zostało założone przez Piotra Statoriusa Stojeńskiego (?-1591) , pisarza reformacyjnego pochodzenia francuskiego , twórcę pierwszej gramatyki polskiej . W swej pracy Urządzenia gimnazjum pińczowskiego ustalił organizację szkolną . Na miejsce dawnego chaosu panującego w szkołach polskich , gdzie na jednej ławie obok siebie sadzano początkujących i dojrzalszych uczniów , ściśle przeprowadził podział na klasy . Było ich cztery , w każdej też uczył osobny nauczyciel .
W klasie najniższej , czwartej , uczono się rozpoznawać kształt liter , wiązać z nich zgłoski i słowa , potem pisać wg wzorów na tablicy . Bardziej rozwiniętym chłopcom wykładano zasady katechizmu w języku polskim .
Klasa trzecia dawała podstawy gramatyki łacińskiej , odmiany rzeczowników i czasowników , rozumienia i używania słówek , ortografii i dobrego wymawiania . Aby nie zamęczać młodzieży prawidłami , polecało się jak najprędzej lekturę ustępów w Dystychach Katona lub dziełach Vivesa , które zarówno kształciły w łacinie , jak i w zdrowych przepisach moralnych . Czytaniu towarzyszyło jak najwłaściwsze tłumaczenie na język polski .
Klasa druga poświęcona była wyższym działom gramatyki , tj. składni i prozodii . Za podstawę lektury służyły na przemian komedie Terencjusza z tłumaczeniem polskim i katechizm łaciński Kalwina , ponadto czasem łatwiejsze z listów Cycerona. We środy i soboty przekładano tezy polskie na łacinę . Nauczyciel codziennie urządzał dysputy o przepisach gramatycznych i na temat przeczytanych ustępów .
Klasa pierwsza , najwyższa , miała najobszerniejszy zakres nauki . Jej przedmiotem była retoryka i dialektyka , przy czym przepisy objaśniano za pomocą przykładów z najlepszych autorów . Z literatury rzymskiej na czoło wysunęła się lektura Cycerona , następnie dzieła Wergiliusza , Horacego i Owidiusza . W pierwszej klasie wprowadzano naukę greki , zaś sposób jej nauczania dostosowywano do pojętności uczniów . Dla pogłębienia nauki języków poza zwyczajnym wykładem stosowano inne środki nauczania . Dojrzalsi uczniowie co tydzień krótkie tezy rozwijali wytwornym językiem , młodsi otrzymywali polskie listy lub przypowiastki do tłumaczenia. Ze starego zwyczaju pozostały deklamacje i logiczne dysputy.
Program dotychczasowy obejmował tylko wykształcenie językowe , gramatyczno - retoryczne . Statorius zapowiadał , że z innych sztuk znajdzie się miejsce dla arytmetyki , muzyki i poetyki . Na życzenie szlachty i mieszczan wprowadzono naukę języka niemieckiego .
Obok ustalenia zakresu nauk dla każdej klasy ujął również Statorius w ścisłe przepisy rozkład czasu nauk i zajęć szkolnych. Pełny program wykonywany był w czterech dniach tygodnia : poniedziałek , wtorek , czwartek i piątek . Obejmował on : rano kazanie w kościele , później lekcje w szkole , 2-3 godzin przed południem oraz tyle samo po południu . Resztę czasu przeznaczano na dysputy , lekturę prywatną lub objaśnianie indywidualne . We środy i soboty regularna nauka odbywała się tylko przed południem , były to ćwiczenia w języku łacińskim , popołudniami zaś odbywały się nieregularne zajęcia szkolne : czytanie lektury historycznej , katechizmu , a w soboty obrachunek szkolny za cały tydzień. Teoretycznie niedziela była dniem spoczynku , jednak i ten dzień był przeciążony służbą kościelną .
Dla ujęcia w karby dyscypliny szkolnej ułożył Statorius osobny regulamin. Przepisano w nim : zachowywać się bogobojnie w kościele , w szkole skromnie i milcząco ; unikać obelżywych wyrażeń , plotkarstwa , rozpusty , zuchwałości ; w mowie , zachowaniu się , ubiorze i pielęgnowaniu ciała przestrzegać przystojności ; starszym okazywać szacunek ; wzajemnie darzyć się przyjaźnią ; unikać kłótni , obelg , kłamstw, pijatyk , nieprzyzwoitych zabaw ; nie nosić broni w obrębie miasta ; pieniądze oddawać w przechowanie nauczycielom , bez których zdania niczego nie wolno przedsięwziąć . Przekraczający powyższe ustawy byli publicznie karani .
Energicznie ujął Statorius sprawę dni wolnych i wakacji . Żadne święto nie było wolne od nauki szkolnej poza niedzielą . Na wakacje wyznaczono jedynie okres upałów letnich tzw. kanikuły .
Dotknął wreszcie i sprawy materialnego bytu szkoły . W związku z niskimi dochodami szkoły ze skarbca publicznego , uczniowie składali opłatę kwartalną w wysokości 12 groszy .
Gimnazjum pińczowskie pod względem jednostronności wykształcenia , pamięciowego systemu nauczania i w dziedzinie edukacji moralnej było tradycyjne . Były jednak w programie szkoły powiewy humanizmu , niektóre rysy wręcz niespotykane w polskim szkolnictwie XVI w. Wprowadzenie nauki greki było pierwszym takim wypadkiem w historii średniego szkolnictwa polskiego , nie mającym naśladowców . Najważniejszym zaś elementem nowatorskim była rola , jaką nadał Statorius językowi ojczystemu w nauce szkolnej . Była to osobliwość wręcz zdumiewająca na owe czasy . Przywrócenia takiej roli w szkole doczekał się język polski dopiero w dwa wieki później , za reformy Stanisława Konarskiego . Źródła owego nacisku na naukę języka ojczystego należało dopatrywać się w tym , iż Statorius kształcił się m.in. we Francji i Szwajcarii , gdzie protestanci wywyższali naukę we własnym języku ponad kształcenie się po łacinie .
DOROBEK POLSKIEGO PIŚMIENNICTWA PEDAGOGICZNEGO EPOKI ODRODZENIA I GŁÓWNE IDEE WYCHOWAWCZE GŁOSZONE PRZEZ HUMANISTÓW POLSKICH W XVI i XVII w.
Literatura polskiego Odrodzenia powstawała jako oręż w walce o nową ideologię . Była to ideologia humanistyczna . Odrodzenie podjęło tę walkę w chwili , gdy ustrój niósł za sobą stosunki hamujące postęp . Zrozumiałą rzeczą jest to , że ludzie Odrodzenia nawiązywali do swoich poprzedników , którzy w przeszłości przegrali nierówną walkę z panującą wówczas ideologią średniowiecza . Bardzo charakterystyczne dla kultury polskiego Odrodzenia jest to , że owo nawiązywanie do najlepszych tradycji przeszłości miało poważne znaczenie dla rozwoju dużej części literatury .
Walka o świecką treść oraz ludową i narodową formę nie była zjawiskiem jednolitym . W piśmiennictwie drugiej połowy XV w. , jak i w całej epoce Odrodzenia , w Polsce istniały dwa zasadnicze tory , po których przebiegał ten proces . Jeden posługiwał się łaciną , drugi odwoływał się programowo do polszczyzny . Problem dwujęzyczności piśmiennictwa polskiego epoki Odrodzenia jest bardzo skomplikowany . Posługiwanie się łaciną miało dwojakie znaczenie . Z jednej strony łacina była nośnikiem ideologii kościelno - feudalnej , ostrzem swoim zwracała się przeciwko językowi polskiemu , który był zwalczany w obawie , by nie stał się środkiem propagowania ideologii wrogiej kościołowi . Jednocześnie łacina była po prostu jedynym wówczas wykształconym językiem piśmiennictwa i każdy , kto chciał myśli swoje przekazać , musiał się tym środkiem posłużyć .
W pierwszej połowie XVI w. rozpoczyna się walka łaciny humanistycznej ze średniowieczną . Była to walka o nowe środki wyrazu dla nowej ideologii . Entuzjastyczne uwielbienie , a równocześnie mało aktywny i nieraz naśladowczy stosunek do postępowej kultury antyku skazał pewną część naszych poetów na tę obcą jednojęzyczność , z której wyzwolił się dopiero Kochanowski . Dla Modrzewskiego był to nie tylko problem odwoływania się do tradycji prawodawstwa rzymskiego, ale równocześnie sprawa całkiem praktyczna . Jego myśl osiągnęła tak wysoki stopień precyzji , że zmusiło to pisarza do użycia łaciny i zrezygnowania z niewykształconej w tej dziedzinie polszczyzny . Opierając swoje koncepcje na stosunkach polskich zgłaszał poprzez użycie łaciny swój akces do walki o postęp , którą toczyli myśliciele wszystkich krajów .
W epoce Odrodzenia czytywano poetyki Arystotelesa . Pisarze na dziełach antycznych wzorowali swoje utwory: ody , pieśni , elegie , fraszki , treny , eposy , tragedie , komedie .
Mikołaj Rej
(1505-1569) - pierwszy wybitny pisarz polski , zwany ojcem literatury polskiej ; zwolennik reformacji i programu egzekucji praw ; autor wielu fraszek , dialogów satyrycznych , traktatów dydaktycznych .
Rej sformułował postulaty i poglądy oświatowo - wychowawcze . Domagał się zapewnienia młodemu szlachcicowi przez szkołę takiej nauki , która ułatwiałaby wypełnianie jego głównych zadań życiowych , formowanie się jego zasad moralnych, przygotowywałaby do pełnienia obowiązków obywatela . Ostro krytykował nauczanie gramatyki łacińskiej , logiki . Radził nauczać filozofii moralnej i podstaw języka łacińskiego oraz najniezbędniejszych elementów retoryki . Uważał też , że geometria i arytmetyka mogły wprawdzie przynieść pewne korzyści , ale jedynie przy pomiarach gruntowych . Krytykował również literaturę klasyczną . Zalecał naukę wymowy , historii ojczystej , prawa , geografii krajów sąsiednich . Przedmioty te miały nauczyć młodego człowieka miłości do Ojczyzny , obowiązków wobec państwa oraz orientacji w zagadnieniach międzynarodowych .
Andrzej Frycz Modrzewski
(1503-1572) - polski pisarz polityczny , publicysta , najwybitniejszy przedstawiciel postępowej myśli społeczno-politycznej polskiego renesansu ; jeden z pionierów nowożytnej nauki europejskiej o państwie i prawie .
Traktat społeczno-polityczny O poprawie Rzeczypospolitej
W swoim dziele autor artykułuje postulaty dotyczące wychowania i nauczania dzieci przez rodziców oraz wychowawców w szkołach . Twierdzi , że rodzice powinni troszczyć się o swoje dzieci i tak je wychowywać , aby od najwcześniejszych lat uczyły się , co jest uczciwe , a co haniebne , do czego dążyć , a czego unikać . Ważnym czynnikiem w wychowaniu moralnym jest praca , więc od najwcześniejszych lat należało dziecko przyzwyczajać do pracy , sprawdzać jej efekty . Zalecał kształcenie dzieci do rzemiosła bez względu na status społeczny i stan majątkowy rodziców . Rodzice winni zwrócić uwagę na to , by wszyscy ludzie w otoczeniu dziecka władali poprawnie mową ojczystą jak również, by starali się myśli swe wyrażać słowami dobranymi , aby nie mówili bezładnie , głupio i prostacko , bo to się łatwo w młodym wieku nabywa. Uczeń miał być do szkoły przyjęty na kilka miesięcy na próbę . Młodzież miała przechodzić przez dwa stopnie nauki szkolnej . Pierwszy stopień obejmował retorykę , gramatykę i dialektykę , miał przygotować do zrozumienia przedmiotów z programu szkoły średniej , czyli stopnia drugiego . Szkoła średnia miała zająć się nauką języków : łaciny i greki , pięknego stylu wymowy , brania udziału w uczonych dysputach i deklamacjach oraz nauczaniem języka polskiego . Wewnętrzne życie szkoły miało być oparte na swego rodzaju samorządzie uczniowskim czyli funkcjonowaniu rządów szkolnych , do których uczniowie zwracaliby się ze skargami , żalami , domagając się zbadania sprawy i osądzenia jej . Nauczyciele w większości mieli być duchownymi , gdyż wg założeń autora sprawowali ważne stanowiska w hierarchii kościelnej . Na utrzymanie szkół powinni byli łożyć biskupi . Kościół tracić miał swój kosmopolityczny charakter na rzecz Kościoła jako instytucji związanej z potrzebami społeczeństwa i jednego z organów państwowych .
Szymon Marycjusz z Pilzna
(Simon Maricius , Czystochlebski , właśc. Szymon Kociołek , 1516-1577) - pisarz pedagog , absolwent i późniejszy profesor Akademii Krakowskiej ; autor jednej z pierwszych polskich oryginalnych rozpraw pedagogicznych .
Rozprawa pedagogiczna O szkołach czyli o akademiach
Była to pierwsza polska książka , omawiająca obszernie ważne zagadnienia organizacyjno-pedagogiczne i dydaktyczne oraz będąca protestem przeciwko obojętności ówczesnych władz wobec potrzeby istnienia szkoły wyższej i krzywdzeniu przez kler wybitnych uczonych .
Autor domagał się od szkół , aby przyczyniały się do dobrobytu , do utrzymania pokoju i bezpieczeństwa , aby wspierały powagę króla i władz państwowych . Twierdził , że potęga , bezpieczeństwo i pomyślny rozwój każdego państwa zależą od poziomu umysłowego i doświadczenia rządzących , dlatego ważne jest dobre wykształcenie monarchy i jego najbliższych współpracowników . Szkoły powinny dostarczać państwu kandydatów do wszystkich urzędów . Marycjusz uważał , że powinno istnieć szkolnictwo dla ludu , które przyzwyczajałoby chłopów do posłuszeństwa i uległości wobec warstw wyższych . Szkolnictwu elementarnemu poświęcał mało uwagi , za ważny uważał dobór nauczycieli , mieli to być ludzie o wzorowych obyczajach , posiadający średnie wykształcenie . Więcej miejsca zajęło w jego traktacie szkolnictwo średnie . Miały to być szkoły kościelne i utrzymywane przez miasta . Uczniowie mieli poznawać siedem sztuk wyzwolonych , które przygotowywały do czekających ich w życiu zadań świeckich . Na tym etapie kształcenia ważny był również dobór pedagogów , którzy powinni byli cechować się wysokimi kwalifikacjami , przyjaznym stosunkiem do dzieci oraz znajomością psychologii młodzieży . Marycjusz zalecał młodzieży studiowanie , ale przestrzegał też przed zdobywaniem wiedzy kosztem zdrowia , zalecał zachowanie harmonii między rozwojem umysłu i ciała . Autor miał krytyczny stosunek do retoryki , uważał , że znajomość wymowy jest konieczna tylko dla przyszłych adwokatów , posłów i działaczy politycznych .
Erazm Gliczner
(1535-1603) - pedagog , pastor ; rzecznik nauczania szkolnego ; autor pierwszego dzieła pedagogicznego w języku polskim.
Poradnik pedagogiczny Książka o wychowaniu dzieci . Bardzo dobre , pożyteczne i potrzebne rady , z których Rodzicy ku wychowaniu dzieci swych naukę dołożoną wyczerpać mogą
Autor uważał , że dzieci powinny rodzić się tylko z legalnych związków , matki mają obowiązek karmić i opiekować się swoim dzieckiem . Na wykształcenie rodzice nie powinni skąpić funduszy . Uczniowie nie powinni być kształceni przez prywatnych nauczycieli , a przed oddaniem na naukę rodzice winni sprawdzić poziom moralny i wykształcenie nauczyciela. Naukę dzieci powinny rozpocząć już w czwartym roku życia, gdyż łatwo nabywają umiejętności w młodszym wieku . W pierwszych latach nauka oparta miała być na abecadle , krótkich czytankach i sentencjach moralnych . Gliczner uważał , że synów szlacheckich nie należy posyłać na dwór magnacki , dopóki nie zdobędą choć nieco wykształcenia w szkole i nie poznają zdrowych zasad moralnych . Uważał , że synów mieszczan lepiej posyłać do szkoły , niż do rzemieślników na naukę zawodu , bowiem rzemiosło zabezpiecza tylko potrzeby materialne człowieka . Młody chłopak nie powinien był zbyt wiele czasu poświęcać nauce .
Sebastian Petrycy z Pilzna
1554-1626) - lekarz i filozof , profesor Akademii Krakowskiej ; przedstawiciel renesansowego arystotelizmu w Polsce , a jako lekarz - szkoły padewskiej ; jeden z twórców polskiej terminologii filozoficznej . Przełożył na język polski Etykę nikomachejską , Ekonomikę oraz Politykę Arystotelesa , do których dodał bardzo obszerne objaśnienia zwane Przydatkami . W nich zawarł swoje poglądy na wychowanie .
Poglądy pedagogiczne Petrycego wypływały z trzech zasadniczych źródeł: myśli Arystotelesa , komentarzy różnych uczonych krajów zachodniej Europy oraz jego własne doświadczenia wyniesione z pracy pedagogicznej i służby na dworach magnackich , a także z obserwacji stosunków społeczno - kulturalnych panujących wówczas w Polsce . Propagował on tezy o wielkiej roli wychowania zarówno w życiu osobistym jednostki , jak i pracy publicznej . Przekonywał , że wszystkie zabiegi wychowawcze , dokonane odpowiednimi metodami , przyniosą zawsze pozytywne rezultaty . Wychowanie może zupełnie dowolnie uformować umysł każdego człowieka i jego zasady etyczne . Nikt nie rodzi się z ukształtowanymi pojęciami moralnymi , lecz nabywa je dopiero w życiu przez odpowiednie postępowanie i długą naukę , zaś wartość każdego człowieka i jego postępowania zależy niemal wyłącznie od wychowania . Idea olbrzymich możliwości wychowania ograniczona była jednak podziałem stanowym . Petrycy dowodził , że wykształcenie powinno być inne dla szlachty , inne dla plebejuszów , natomiast w ogóle nie wspominał o kształceniu chłopów .
Petrycy żądał objęcia opieki nad szkołami przez państwo , nadania wychowaniu charakteru obywatelskiego , otoczenia większą troską Uniwersytetu Krakowskiego . Wszystkie te postulaty godziły w system szkolnictwa jezuickiego . Kładł duży nacisk na wychowanie moralne i fizyczne młodzieży . Z Arystotelesa przyjął zasadę , iż odpowiedni rozwój ciała ułatwia kształcenie intelektu . Udzielał rodzicom wiele wskazań dotyczących pielęgnacji niemowlęcia , jego racjonalnego żywienia , odpowiedniej odzieży i nieustannej troski o rozwój fizyczny . Ćwiczenia fizyczne radził wprowadzać od najmłodszych lat . Ćwiczenia starszych chłopców miały z jednej strony stanowić rozrywkę w zajęciach umysłowych , z drugiej przygotowywać do służby wojskowej . Powinny być one prowadzone z dużym umiarem , by nie powodowały przemęczenia . Petrycy za Arystotelesem uważał , że należy dbać o harmonijny rozwój fizyczny i umysłowy chłopca , ćwiczenia nie stanowią celu same w sobie , lecz powinny być podporządkowane potrzebom kształcenia umysłu i wychowania moralnego. Wychowanie fizyczne chłopców szlacheckich miało się kończyć w specjalnych szkołach szermierczych .
Systematyczne kształcenie chłopców radził Petrycy rozpoczynać w 7 roku życia . Rozwój umysłowy rozkładał na trzy poziomy : elementarny , średni i wyższy .
Poziom elementarny (od 7 do 14 r.ż.) obejmował naukę czytania i pisania oraz przedmioty średniowiecznego trivium . Domagał się , aby nauczyciele na tym poziomie uczyli raczej w trakcie zabawy , niż posługując się metodami formalnymi lekcji . Program zajęć umysłowych radził przeplatać różnorodnymi grami fizycznymi .
Kształcenie chłopców na poziomie średnim i wyższym opierało się na programie nauczania podzielonym na dwa warianty : średni dla młodzieży szlacheckiej , wyższy dla synów mieszczańskich . Główną przyczyną tego podziału było pragnienie jak najdalej idącego dostosowania wiedzy udzielanej młodzieży do jej przyszłych zadań i wymagań życia . Zgodnie z tym podziałem młodzież szlachecka miała uczyć się w szkole średniej filozofii moralnej , retoryki , poetyki , historii , prawa i języków : łaciny , hiszpańskiego i włoskiego . Program wyższego wykształcenia plebejuszów medycynę , prawo bądź teologię oraz języki obce .
Petrycy należał do tych nielicznych pedagogów XVI i XVII w. , którzy doceniali znaczenie wychowania estetycznego . Doradzał uczyć chłopców muzyki oraz rysunków , a nawet malarstwa .
Petrycy podjął też pierwszy w Polsce próbę teoretycznego rozważenia sprawy wychowania dziewcząt . Nie potrafił jednak oderwać się w tej dziedzinie od autorytetu Arystotelesa i uprzedzeń swojego wieku . W związku z tym przekonywał o niższości umysłowej kobiet . Ponieważ nie przyznawał im zdolności do zrozumienia jakiejkolwiek wiedzy , nie radził ich kształcić nawet w zakresie elementarnym . Wychowanie dziewcząt sprowadzał do spraw moralnych . Sądził również , że wystarczy im nauka przędzenia , haftowania , szycia i innych zajęć związanych z gospodarstwem domowym .
MODEL WYCHOWANIA I WYKSZTAŁCENIA SZLACHCICA W SZKOLNICTWIE STAROPOLSKIM XVI i XVII w. ORAZ W ŚWIETLE INSTRUKCJI RODZICIELSKICH
W XVI w. niechęć do szkolnictwa jezuickiego okazywała postępowa szlachta . Zebrana na sejmie elekcyjnym w 1587 r. zażądała od przyszłego króla , Zygmunta III Wazy , otwarcia takich szkół , które wychowywałyby młodzież w duchu narodowym i przygotowywały ją do służby krajowi , ucząc prawa ojczystego , umiejętności skutecznego występowania na sejmach , sejmikach i w sądach oraz ćwiczeń wojskowych na wypadek wojny .
Wielki hetman koronny i kanclerz , Jan Zamoyski , również nie należał do zwolenników jezuitów . Wychowany w tradycjach kalwinizmu , nie mógł pogodzić się z szerzonym przez nich fanatyzmem religijnym , zarzucał im kosmopolityczne poglądy w duchu uniwersalizmu kościelnego , potępiał wprost ich wychowanie , nie dostosowane do polskich potrzeb i warunków , zajmujące umysły młodzieży abstrakcyjnymi i nieużytecznymi problemami . Podkreślając niezmiennie do końca życia , że szkoła polska powinna być kierowana przez władze państwowe i uwzględniać w nauczaniu potrzeby gospodarcze oraz polityczne własnego kraju , starał się Zamoyski na początku panowania Stefana Batorego zreformować w tym mniej więcej duchu Uniwersytet Krakowski . Gdy plany te zawiodły , powziął już w 1580 r. ambitny zamiar ufundowania szkoły własnym kosztem w Zamościu . W 1594 r. zwrócił się do papieża o zatwierdzenie Akademii w Zamościu . Nadanie przez papieża Akademii Zamojskiej praw i przywilejów uniwersyteckich było połączone z próbą narzucenia jej kościelnego zwierzchnictwa i kontroli . Papież wyznaczył z własnej inicjatywy kanclerza w osobie biskupa chełmskiego , któremu powierzył najwyższą władzę nad profesorami , studentami oraz majątkiem fundacji . Zamoyski przyjął to zarządzenie bez słowa protestu , nie miał jednak zamiaru wprowadzać go w życie . Stwierdził jasno , że najważniejszym zadaniem organizowanej przez niego Akademii jest wychowanie użytecznych dla Polski obywateli . Decydować zaś o tym , jakie wychowanie przynieść Polsce może największe korzyści , może jedynie ten , kto jest ściśle związany z krajem , z jego życiem politycznym i potrzebami . W roku 1600 ogłosił dyplom fundacji Akademii .
Akademia Zamojska
Akademia Zamojska była szkołą trzystopniową , obejmowała naukę na trzech poziomach : elementarnym , średnim i studiów wyższych .
Poziom elementarny (wiek ok. 7 lat) :
klasa pierwsza - nauka czytania i pisania w języku polskim , nauka alfabetu łacińskiego i greckiego , gramatyka obydwu tych języków ;
klasa druga (dwuletnia) - nauka prozodii i zasad składni łaciny i greki , ćwiczenie pamięci przez powtarzanie łatwiejszych zdań Cycerona i Demostenesa , sentencji moralnych i powiastek o treści moralizatorskiej w języku łacińskim i greckim ; elementy wychowania fizycznego ;
klasa trzecia (dwuletnia) - początki nauki retoryki opartej na przykładach łacińskich , greckich i polskich .
Poziom średni (wiek ok. 13 lat) :
studia akademickie na czterech katedrach , realizujących rozszerzony program dawnego quadrivium , obejmujący arytmetykę z geografią , muzykę , astronomię , logikę , metafizykę oraz fizykę , czyli naukę o świecie przyrody ;
retoryka opierająca się na dziełach Arystotelesa , Cycerona i Hermogenesa .
Studia wyższe :
Katedra filozofii moralnej i polityki :
Lektura Etyki nikomachejskiej Arystotelesa . Wykładowcy moralności rezygnowali z opierania swoich wskazań na nauce objawionej , a szukali dla nich uzasadnień w filozofii i racjonalizmie . W moralności kultywowanej przez Akademię Zamojską nie zwracano zupełnie uwagi na sprawy pozagrobowe, na kwestię szczęśliwości pośmiertnej , lecz starano się zapewnić człowiekowi szczęście na ziemi przez wpojenie mu w młodości zasad harmonijnego współżycia w społeczeństwie oraz należytego wypełniania obowiązków wobec państwa .
Objaśnianie Ekonomiki Ksenofonta . Poglądy tego starożytnego pisarza były bardzo zbliżone do zapatrywań polskiej szlachty . Szerzył on pogardę rzemiosł , a za najszlachetniejszą uważał pracę na roli , zajęcia publiczne oraz rzemiosło rycerskie . Jego wskazówki dotyczące prowadzenia gospodarstwa wiejskiego miały jeszcze w XVI w. duże znaczenie praktyczne .
Nauka polityki oparta na dziełach Arystotelesa , Platona , Cycerona . Młody szlachcic dowiadywał się o różnych formach ustrojów państwowych oraz uczył się rzetelnego wypełniania obowiązków obywatelskich i poznawał przykłady gorącego patriotyzmu .
Katedra prawa :
Wiadomości wstępne , propedeutyczne - objaśnianie najpierw prawa rzymskiego , a następnie prawa feudalnego oraz prawa magdeburskiego i saskiego , którymi posługiwały się miasta w Polsce.
Prawo polskie - nauka wszystkich statutów polskich oraz ważniejszych konstytucji , czyli historii ustroju Polski ; później nauka prawa sądowego oraz obowiązujących formuł kancelaryjnych .
Wychowanie religijne w Akademii Zamojskiej ograniczało się do koniecznego minimum , bez którego nie można było wyobrazić sobie człowieka wykształconego . Lektura niektórych wymienionych w programie dzieł religijnych była koniecznym uzupełnieniem wiedzy z dziedziny filozofii czy historii .
Główne osiągnięcia szkoły Zamoyskiego , a mianowicie : 1. wysunięcie w wychowaniu dobra Ojczyzny ponad szczęśliwość pozagrobową i międzynarodowe interesy kościoła , którym służyli jezuici ; 2. przystosowanie oświaty do potrzeb ziemskich człowieka ; 3. nadanie wykształceniu charakteru obywatelskiego - cieszyły się wielką popularnością szlachty , gdyż stanowiły wyraz jej wieloletnich dążeń i postulatów .
Hieronim Baliński
autor „instrukcji rodzicielskich” (1598) - podkreślał , że młodemu szlachcicowi nie wystarczy wykształcenie filologiczno-retoryczne , gdyby bowiem na nim poprzestał , byłby cudzoziemcem we własnym kraju . Ażeby zapoznawać młodych z istotą polskiego życia , radził dać im jak najprędzej do ręki tekst praw ojczystych i uczyć , czego one zabraniają , a na co zezwalają .
Piotr Myszkowski
starosta lubelski , wychodził też z założenia , że kierunek wychowania w każdym kraju musi być zależny od jego życia politycznego , dlatego wychowanie młodego szlachcica polskiego powinno być dostosowane do ustroju jego Ojczyzny . Własnego syna , który w przyszłości miał zajmować się polityką i służbą rycerską , wykształcił wg wzoru Akademii Zamojskiej .
Stanisław Żółkiewski
w testamencie swym oświadczył , że najlepsze nauki dla polskiej młodzieży szlacheckiej można znaleźć jedynie w Akademii Zamojskiej i do niej polecał posłać swojego syna .