zdrowie to nie tylko brak choroby czy niedomagania, ale też dobre samopocz fiz, psych i społ. jest stanem. Zdrowie wg koncepcji jego promocji nie jest stanem lecz procesem. promocja zdrowia zdrowie traktowane nie jako abstrakcyjny stan ale poddająca się zmianom zdolność człowieka do osiągania szczytu własności fiz, psych i społ i pozytywnego reagowania na zmiany w środowisku. Aktualnie zdrowie człowieka rozumiemy jako dynamiczny proces, stałe przystosow się do konkretnych warunków bio-geogr i społ-kul pozwalających na optymalne funkcjonowanie przez maksymal czas. Czynniki decyd o rozwoju: genetyczne, paragenet, środowiskowe-naturalne i społ-kul, tryb życia, kultura zdrowotna. Czynniki chorobotwórcze: fizyczne(promieniowanie radioak, nadfioletowe, mikrofalowe, elektromag, hałas, mechaniczne, termiczne, oświetlenie, meteopatia), chemiczne(pestycydy, fungicydy, metale ciężkie, spaliny, azbest, kosmetyki, konserwanty, używki), biologiczne(wirusy-hiv, ptasia grypa, infekcje, bakterie-coli, meningokoki, salmonella, infekcje, choroby weneryczne; priony, [ierwotniaki, grzyby, roztocza, pasożyty, antropozoonozy), społeczne(złe traktowanie dziecka, przemoc, alkohol, znęcanie, konflikty, bieda, bezdomność, bezrobocie, choroby zawodowe, dysfunkcjonalność urzędów). Niekorzystny wpływ środowiska wywołuje: immunosupresja, alergie, reakcje immunologiczne, zaburzenia w replikacji DNA, wady wrodzone, skażenie wody i żywności, nadmierny stres, złe nawyki. Mierniki zdrowia: a)związane ze stanem zdrowia osób lub populacji(dane demograf, o zgonach, żywieniu, sprawności psych i fiz), b) dane charakteryzujące warunki zdrowotne(sytuacja żywnościowa, wykształcenie, uprzemysłowienie), c)dane o służbie zdrowia-wskaźniki pozytywne(umowne przyjęty stopień sprawności narządów, układów i całego organizmu, metody kliniczne, próby laboratoryjne), negatywne(dane o zachorowaniach i zgonach: zachorowalność-liczba nowych zachorowań na daną chorobę na danym terenie w ciągu roku, chorobowość-liczba chorujących na daną chorobę na danym terenie, umieralność-stosunek zgonów z określonej przyczyny do ogólnej liczby zgonów, śmiertelność-stosunek liczby zgonów na daną chorobę do liczby chorych na tę chorobę) pośrednie(umieralność niemowląt, przeciętne dalsze trwanie życia, parametry demograficzne, współczynniki płodności). Ocena zdrowia ma na celu określenie stopnia rozpowszechniania chorób oraz właściwości biolog populacji jako wykładników jej adaptacji do warunków środowiska. Kierunki medycyny: 1.lecznicza-leczenie i łagodzenie dolegliwości, 2.zapobiegawcza-niedopuszczenie do chorowania, nawrotu choroby, nasilenia. Jej zadaniem jest ocena stopnia wrażliwości ustroju na bodźce środowiska oraz dostosow środowiska do aktualnych zdolności adaptacyjnych ustroju. Higiena-ochrona zdrowia ludności przed działaniem szkodliwych czynników zew w różnych środowiskach. 3.Higiena osobista-indywidualne działania zapobiegawcze ustalające wskazówki postępowania dla każdego człowieka aby mógł w warunkach w jakich żyje uniknąć choroby i zachować zdrowie. Zindywidualizowana działalność zapobiegawcza-czynności lekarskie lub pod ich nadzorem zapobiegające chorobom. 4.Medycyna pozytywna-celem jest najszybsze wykrycie choroby lub zaburzeń. PIS-państwowa inspekcja sanitarna. Zdrowie publiczne-nauka i sztuka zapobiegania chorobom, przedłużania życia i promocji zdrowia fizycznego człowieka poprzez wysiłek społeczności, higienę środowiska, kontrolę skażeń, nauczanie higieny, organizację służb medycznych, zapobieganie chorobom i ich wczesną diagnozę, rozwój mechanizmów społ zapewniających utrzymanie zdrowia.
Auksologia-nauka o ontogenezie tylko człowieka, synteza różnych ustaleń szczegółowych nauk o rozwoju, prezentujących zmiany zachodzące w trakcie rozwoju, opracowuje i aktualizuje normy rozwojowe, od urodzenia do starości, rozpatruje rozwój jako funkcję czasu. Dyscypliny: anatomia, antropologia, embriologia, fetologia, perinatologia, neonatologia, gerontologia, pediatria, higiena szkolna, wychowanie fizyczne. Nurty w aksologii współczes: 1biologiczny-procesy wzrastania i rozwoju przedstawicieli różnych grup naczelnych, genetycznej determinacji i kontroli procesów rozwoju, trendy czasowe, 2społeczny-społeczna stratyfikacja rozwoju, śledzenie czasowych przemian, modyfikatory rozwoju, 3kliniczny-wpływ chorób i zaburzeń rozwojowych na wzrastanie, dojrzewanie, skutki terapii. Historia badań: starożytność: podział życia na okresy eg Arystotelesa i Hipokratesa 7 letnie, Pliniusz i Arystoteles-mało precyzyjne opisy rozwoju, eliminacja słabych osobników, szczególna opieka nad chłopcami. Średniowiecze-koncepcja Rousseau, G. Buffon-pierwsza obserwacja rozwoju, J.G. Roderer-pierwsze normy rozwojowe 1753, Paul Godin-wprowadził pojęcie aksologia, pierwsze normy dla różnych grup rozwojowych, prekursor waleologii-promocji zdrowia, Pagliani i Liharzik-przyrosty wysokości ciała u dzieci w danym wieku są dość stałe, M.Gundobin-badał rozwój dzieci od urodzenia do dojrzałości. A. Zeusing-wzmożone wzrastanie dzieci do 6 r.ż a potem między 13-15 r.ż. H.P.Bowditsh-prawidłowości przerastania chłopców przez dziewczęta w okresie pokwitania. Wiek XIX/XX- J. Śniadecki zwraca uwagę na rolę środowiska w rozwoju, podział na 7 okresów: epoka płodu(poczęcie do urodzenia) epoka niemowlęcia(od urodzenia do pierwszych zębów) epoka dziecinna(wszystkie zęby mleczne) epoka młodzieńcza(do rozwoju organów płciowych) epoka trwania(50-60), od trwania do zgrubiałości, epoka starości. Opisał rozwój płodu. J Majer-masowe badania antropometryczne.
Rozwój-proces ukierunkowanych zmian przekształcanie prostych struktur w złożone, można wyróżnić etapy rozwoju, ma charakter progresywny, stale zachodzący postęp, brak zastoju, niemożność cofania.Terminologia wg Napoleona Wolańskiego: A)Materialne aspekty jakościowe: -wzrastanie:powiększanie się ciała a) rozrost-zwiększanie się wymiarów i masy tkanek, b)rozplem-mnożenie liczby komórek przez podział. różnicowanie: doskonalenie struktury: przebudowa struktur komórek i tkanek(cyto i histogeneza), grupowanie się tkanek w określone układy i narządy (organogeneza), dostrajanie się poszczególnych układów i narządów do pozostałych i formowanie ogólnych kształtów i proporcji organizmu(typogeneza). dojrzewanie: doskonalenie funkcji a)specjalizacja-kształtowanie się funkcji narządów i układów, b)integracja-dostrajanie się funkcji w ramach całego organizmu. postęp-doskonalenie organizmu jako jednolitego systemu. B)Materialne aspekty ilościowe. 1kinetyka-poziom przebiegu rozjowu osobnika. 2rozmach-wielkość zmian względem wartości wyjściowej(urodzneiowej lub maksymalnej). 3dynamika-wielkość przyrostu danej cechy w jednostce czasu(tempo rozwoju).4.rytmiczność rozwoju-różne tempo rozwoju w poszcz okresach ontogenezy. C)Energetyczno-informacyjne aspekty. 1.energetyka-źródło energii i koszt energetyczny procesów rozwojowych. 2informatyka-źródła, charakter, mechanizmy przekazywania informacji rozwojowych. 3metabolika-mechanizmy stymulacji i charakter przemiany materii 4dystrybucja,ekonomika-sposób wykorzystywania energii i materii. Procesy anaboliczne-przemiana materii, przyswajanie pokarmów, przekształcanie ich na składniki własnego ciała lub odkładanie substancji zapasowych. Procesy kataboliczne-zużywanie związków biochem na potrzeby energetyczne. Cechy jakościowe-zdeterminowane genetycznie w sposób bezpośredni, raczej niezmienny, np grupa krwi. Cechy ilościowe-zdeterminowane dużą liczbą słabo działających genów, wykazują zmienność ciągłą, podlegają czynnikom środowiska i genetycznym. Procesy adaptacyjne-dotyczą materiału genetycznego i ich wyniku nie można zmieniać w czasie rozwoju. Procesy adaptabilne-przebiegają w czasie formowania się organizmu w ten sposób, że ich rezultat jakim jest konkretne wyrażenie cechy na skutek interakcji między wyposażeniem genetycznym a oddziaływaniem środowiska zostaje utrwalony na czas życia osobniczego. Procesy adiustacyjne-regulują odwracalnie natężenie już ukształtowanych cech w zależności od chwilowych stanów organizmu.
czynniki endogenne: genetyczne, układ nerwowy i hormonalny, wpływają na tkanki i narządy. zmienność fenotypowa(modyfikacyjna, przypadkowa), genotypowa(generatywna i somatyczna). Generatywna(rekombinacyjna, mutacyjna). Mutacyjna-genomowe(haploidalność, poliploidalność, monosomia, tri i polisomia) chromosomowe(translokacja, inwersja, duplikacja, delecja), genowe. Kariotyp- kompletny zestaw chromosomów komórki somatycznej organizmu. Mitoza-z jednej komórki powstają 2 potomne o identycznej liczbie chromosomów co macierzysta. Mejoza-powstają gamety o haploidalnej liczbie chromosomów. Rekombinacja to np crossing-over-wymiana materiału genetycznego między chromatydami chromosomów homologicznych. Liczba genów w genomie 10 000. Heterozygotyczność 2%. Liczba układów homozygotycznych 9 800. Liczba układów heterozygotycznych 200. 1 para chromosomów to 10 rodzajów komórek rozrodczych, 2 pary - 100, 3 pary - 1000. Rekombinacja to też segregacja. 1 para chromosomów to 2 rodzaje komórek rozrodczych, 2 - 4, 3 - 8, 4 - 16. Teorie dot. ewolucji rozmnażania płciowego: dobór faworyzuje populacja rozmnażająca się płciowo, populacje płciowe szybciej ewoluują, bezpłciowe akumulują szkodliwe mutacje, dobór faworyzuje osobników rozmnażających się płciowo, lepsze jest zróżnicowane genetycznie potomstwo, rozmnażanie płciowe ułatwia reperację uszkodzonego DNA, wewnątrz populacji potomstwo może być lepiej przystosowane do środowiska zmiennego, dobór faworyzuje geny, które sprawiają że osobniki zlewają się ze sobą (jednokomórkowe) lub wytwarzają gamety które zlewają się ze sobą-ponieważ dzięki temu gen obecny w jednej z komórek może się przenieść do drugiej.
Zstępowanie jąder-gonady są z początku z tyłu jamy brzusznej. Wnętrostwo-jądra zatrzymują się w jamie brzusznej, przyczyny hormonalne i mechaniczne, leczenie operacyjne lub lekami. Czas spermatogenezy-70-90 dni. Płeć męska detrerminuje zlokalizowany w chromosomie Y gen oznaczony symbolem SRY Jądro płodowe jest źródłem dwóch czynników maskulinuzujących narządy układu rozrodczego. Są to TDF I SRY Hipogonadyzm męski-nieprawidłowa lub niewystarczająca czynność jąder, endokrynna-ilość i jakość hormonów. Hipogonadyzm wtórny- brak podjęcia czynności gonady w okresie dojrzewania lub zahamowanie tej czynności w okresie dojrzałości płciowej z powodu LH I TSH. Ujawnia się brakiem znamion dojrzewania. Leczenie-preparaty stymulujące aktywność LH, skojarzone preparaty LH i THS. Do okresu pokwitania gonada żeńska jest hormonalnie nieczynna, rozpoczęcie czynności dokrewnej jajnika jest wtórne do czynności gonadotropowej przysadki. Czynność dokrewna jajnika jest zmienna w 28dniowym cyklu. Główny hormon pęcherzyka jajnikowego to estradiol a ciałka żółtego-progesteron. Inhibion ma właściwości hamujące a aktywina pobudza wydzielanie FSH-reguluje steroidogenezę jajnika. Estrogeny-synteza w komórkach ziarnistych, niezbędny do rozwoju i czynności macicy, szyjki macicy, jajowodów, pochwy, gruczołów mlecznych: indukcja wzrostu endometrium, w czasie ciąży wzrost mięśnia macicy, wpływ na błonęśluzową pochwy, rozrost tkanki gruczołowej, okres dojrzewania-cechy dymorficzne żeńskie, działanie anaboliczne, popęd płciowy, zespół napięcia przedmiesiączkowego, dodatki wpływ na syntezę HDL, hamujący na LDL. Progestron-wydzielany przez ciałko żółte i łożysko: zmieny wydzielnicze w endometrium, śluz szyjkowy nieprzenikliwy, działanie antyestrogenne, hamuje kurczenie mięśnia macicy, wzrost przewodów mlecznych sutka, nasila podstawowy metabolizm i temperaturę ciała. Luteoliza- atrofia ciałka żółtego w drugiej fazie cyklu i zmniejszenie wydzielania hormonu. Narzędzie regulujące czynności jajnika:FSH-pobudza pęcherzyk do wzrostu, stymuluje podziały komórek warsty ziarnistej, biosynteza estrogenów oraz czynnika FRP. LH-pobudza rozwój komórek tekalnych(androgen z cholesterolu), luteinizacja komórek ziarnistych(powstawanie ciałka żółtego), zmiany w obrębie jajnika sprzyjające owulacji-zmiany quasi-zapalne(obrzęk, ból, wysięk), wzrost ciasnoty wewnątrzpęcherzykowej i jego pęknięcie, utrzymywanie ciałka żółtego. Hipogonadyzm żeński: zaburzenia czynności dokrewnej gonady żeńskiej i wydzielanie gonadotropin częściej niż mężczyzna, rozpoznane jako zaburzenia miesiączkowania; 3 gruczoły dokrewne jajnika- komórki tekalne(testosteron, komórki ziarniste-estrogeny, ciałko żółte-progesteron. Każdy z nich sekwencyjnie przenika w danym cyklu co sprzężone jest z rytmiką wydzialania gonadotropin z udziałem osrodkowego układu nerwowego. Funkcje jajników: endokrynna i gametotwórcza. Budowa: Drogi odprowadzające wywodzą się z przewodów przyśródnerczowych, ujście brzuszne jajowodu, Lejek utworzony jest ze strzępków, komórki gwoździkowate, bańka jajowodu to miejsce zapłodnienia, powierzchnia pofałdowana, ujście maciczne jajowodu. Macica: położenie-osiowe, centralne, przodo lub tyłozgięcie, część górna to trzon macicy, dolna-szyjka, pośrednia-cieśń macicy z ujściem wewnętrzym. Szyjka kończy sięujściem zewnętrznym. Fazy cyklu miesiączkowego-złuszczanie, odnowy, wzrastania, wydzielania, niedokrynna. lub Faza folikularna, lutealna , menstruacyjna,wzrostu,wydzielnicza. Dwie fazy cyklu jajnikowego: faza jajeczkowania lub owulacji i faza lutealna lub ciałka żółtego. Warstwy macicy Omacicze, Przymacicze, Mięsień Endometrium jako błona śluzowa. hormony gonadotropowie ( jakie to są , przez co wydzielane ) - FSH (foli tropina), LH (lutropina) i ICSH , wydzielane przez przysadke mozgowa, prolaktyna PRL. Przekwitanie(menopauza)-fizjologiczne wygasanie czynności jajników, brak owulacji, spadek wydzielania estrogenów, wzrost wydzielania gonadotropin. Choroby mięśniaki, nowotwory, polipy, otyłość, miażdżyca, hipertonia, osteoporoza, cukrzyca. Człowiek to gatunek poliestralny-samice rytmicznie płodne a samce zawsze w gotowości
Czynniki rozwoju: endogenne genetyczne-determinanty, endogenne paragenetyczne-stymulatory, egzogenne-modyfikatory: a)biogeograficzne-modyfikatory naturalne-flora, fauna, zasoby mineralne, skład wody, gleby, powietrze, klimat, b)społ-kulturowe:pochodzenie, wykształcenie, tradycje, c)tryb życia-związany z genetyką i środowiskiem. Czynnikami egzo zajmuje się ekologia człowieka, a endo-genetyka. Epigeneza-realizacja fenotypu przez genotyp.Rezystencja-opór stawiany przez czynniki genetyczne w stosunku do czynników środowiska.Homeoreza-stałość homeostazy rozwojowej. Kanał rozwojowy-zakres zmienności cech w trakcie rozwoju właściwy dla danej grupy(podobieństwo morfologiczne świadczy o podobieństwie genetycznym). Szlak rozwojowy-indywidualna krzywizna wzrastania osobnika. Tor rozwojowy-linia rozwojowa populacji lub jej frakcji. Zdeterminowany genetycznie szlak rozwoju można zmienić poprzez działanie czynników zewnętrznych. Genotyp-genetyczna konstrukcja organizmu, cała informacja genetyczna, 23 pary chromosomów, 3 mld par zasad, 30 tys genów. Norma reakcji-zakres możliwych teoretycznych zmienności które mogą uzewnętrznić się w postaci różnych fenotypów w trakcie rozwoju w wyniku działania genów i środowiska zewn, Norma adaptacyjna-granice zakresów wyznaczonych przez normę reakcji, suma poszczególnych i indywidualnych norm reakcji w populacji. Dymorfizm płciowy(biseksualizm)-różnice w rozwoju kobiet i mężczyzn. Płeć-zespół cech odróżniających w obrębie gatunku osobniki męskie i żeńskie.Płeć somatyczna-oprócz płci genitalnej i gonadoforycznej określa ją wygląd zewnętrzny osobnika dorosłego ukształtowany w ontogenezie. Gynandromorfizm-znaczna zmienność międzyosobnicza cech somatycznych-obecność cech płci przeciwnej.Wirilizm(hirsutyzm)-maskulinizacja cech kobiety, męska budowa ciała, przerost krtani, maskulinizacja głosu. Płeć metrykalna(socjalna)-ustala się na podstawie płci genitalnej. Płeć psychiczna-poczucie przynależności płciowej. Transseksualizm-zaburzona orientacja psychoseksualna, sprzeczność między płcią psych a genitalną. Interseksualizm-obojnactwo, niezgodność choćby jednego z kryteriów płci.
Konstytucja(biotyp)-genetyczne uwarunkowania właściwości biologicznych i psychicznych osobnikamodyfikowanych w rozwoju osobniczym przez wyniki konkretnego środowiska zewnętrznego.Czasem utożsamiana z somatotypem. W ujęciu klinicznym-zespół wrodzonych cech fizycznych i psych od których zależy skłonność danej osoby do pewnych chorób lub odporność na patogeny. Hipokrates wyróżnił typ suchotniczy i apoplektyczny a Galen rozbudował o typy choleryczny, sangwiniczny, flegmatyczny i melancholiczny. Typologia systemów somatotypologicznych: leptosomiczny, atletyczny, pykniczny. Typologia Sheldona: ektomorf, mezomorf, endomorf. Typologia Wankego: I-szczupły, A-gruby,wąspie ramiona, typ kobiety, V-szerokie ramiona, typ męski, H-ujednolicenie, w wieku starczym. Czynniki teratogenne-fajki, niedożywienie, awitaminoza. Efekt heterozji-wyższe wartości cech u potomstwa w pierwszym pokoleniu. Oligofrenia-niedorozwój intelektualny połączony ze zmianami w sferze emocjonalnej. Wskaźnik stanu dojrzałości biologicznej=wiek fizjologiczny*100/wiek metrykalny - 100. -20 do 20 norma rozwoju. 20-40 przyspieszenie, -40do-20 opóźnienie
Tendencja przemian, zmienność czasowa, trend sekularny-zmiany dot międzypokoleniowej zmienności fenotypowej właściwych cech morfologicznych zachodzących pod wpływem cywilizacji. Elementy: Akceleracja-przyspieszenie rozwoju i dojrzewania,z pokolenia na pokolenie zwiększa sięmasa i wysokość ciała, i innych wartości antropometrycznych.Obiża się wiek menarche (13). Adjustacja-zmiania kolejności niektórych etapów rozwojowych,zmiana kolejności wyżynania zębów stałych(kiedyś trzonowce przed siekaczami) Retardacja-spowolnienie procesów ewolucyjnych, opóźnienie procesów starzenia, wiek menopauzy kiedyś 40 lat dziś do 55. Pozytywy trendu sekularnego-lepsze wykorzystanie możliwości rozwojowych w wyniku oddziaływania środowiska, zacieranie różnic środowiskowych i społecznych, opóźnienie starzenia. Negatywy-zwiększenie dystansu miedzy wiekiem chronologicznym a biologicznym, przyspieszeniu dojrzewania płciowego nie towarzyszy szybszy rozwój psychiki, większa wrażliwość na czynniki środowiskowe, nasilają siewady postawy, wcześniejszy rozwój i inwolucja układu immunologicznego i nerwowego. Przyczyny trendu-cywilizacyjne, aspekty genetyczne, zmiana trybu życia. Gradient społeczny-różnice między grupami o odmiennej sytuacji społ-ekonom. kryteria-stopień urbanizacji, wykształcenie, zawód, dzietność rodzin, dochód. Fizjopatologia rozwoju-zaburzenia wzrastania, gigantyzm, karłowatość; otyłość lub niedowaga; zaburzenia dojrzewania płciowego; wady postawy i budowy ciała; wady i zaburzenia wymowy i głosu; wady słuchu i wzroku.