Henryk Rzewuski (1791 - 1866)
- ur. w dniu Konstytucji 3 Maja (na Wołyniu)
- maganteria konserwatywna (ojciec - senator cesarstwa rosyjskiego)
- nauka (Kraków), krótka kariera wojskowa (wojsko Ks. Warsz.), podróże europejskie, wstąpił do loży wolnomularskiej w Petersburgu
- znajomość z Mickiewiczem (Petersburg), z którym widywał się jeszcze później; Mick. zachęcał Rz. do pisania
- rozpoczyna od pojedynczych gawęd (później w „Pam. Sopl.”)
- będąc w Rzymie, potępił wybuch powst. listopadowego, jako ruchu sprzecznego z legitymizmem
- pisuje rozprawy historiozoficzne (opublikowane po śmierci autora - cenzura)
- zdecydowanie odrzucał pojęcie postępu, bo przez rozwój techniki, sztuki i nauki może się on stać zagrożeniem dla tej cywilizacji, wzniecając buntownicze popędy rozumu; przeciwnik Oświecenia - to przestępstwa wobec praw Bożych; konserwatyzm skrajny
- najbardziej istotne zadanie - pielęgnacja tradycji, której nosicielka jest szlachta
- apologeta ustroju demokracji szlacheckiej, złotej wolności, która ukształtowała patriotyzm Polaków
- „Pamiątki Soplicy” - 1839-41 wyszły anonimowo w Paryżu w 4. tomach; uczynił z gawędy arcydzieło; Wielkie Księstwo Litewskie jako kraj urzeczywistnionej utopii szlacheckiej; słuchaczem tych gawęd był Mickiewicz, co widać w jego „Panu T.”
Wielu bohaterów „Pamiątek” pojawi się w „Listopadzie”
(potępiał Rz. Balzaka za nieobyczajność i cynizm - taki to konserwatysta był z niego).
Często wbrew intencjom twórcy dochodzi do autodemaskacji szlacheckiej sielanki (raczej oskarżenie niż obrona minionego świata)
- również w „List.” Rz. starał sie przekonać, że stos. między szlachtą a magnaterią układały się harmonijnie (nostalgia magnata za powszechnym szacunkiem
- „Pam. Sopl.” przyjęto z zachwytem
- Rz. skłaniał się ku akceptacji rosyjskiego panowania na ziemiach polskich, krytykuje działalność konspiracyjną rozmaitych towarzystw; wierzy w „potężne stowarzyszenie Słowian”, czyli całkowite podporządkowanie Rosji
- pobyt w Petersburgu, związał się z „Tygodnikiem Petersburskim”, tam ogłaszał swe powieści historyczne
- „Listopad” - publikowany na łamach „TP” w latach 1845-46; kontynuacja tematyczna i ideowa „Pamiątek”; sukces mniejszy (oskarżano go o naruszenie zasad gatunku literackiego, jakim była powieść hist. - chodziło o przypisy, dygresje, komentarze pochodzące bezpośrednio od autora);
- pisze jeszcze Rz. inne powieści hist., opowiadania-gawędy (tu: horror staropolski pt. Ja gorę!)
publicystyka jego raczej marna, grafomańska, dziś już nie do czytania (głosił apologię ugody politycznej).
- wypełnmiał na zlecenie Iwana Pskiewicza rozmaite misje polityczne; współtworzył prorządowy organ „Dziennik Warszawski” (od 1851) - Rzewuski jednak zniechęcał swoimi artykułami (za największą klęskę uznawał nie rozbiory, lecz inwazję nowej cywilizacji, zapoczątkowana przez Oświecenie)
- bliski współpracownik Paskiewicza, obrońca Targowicy (Pamiętniki Bartłomieja Michałowskiego) - Rz. znienawidzony przez Polaków, „oburzający i obskurancki”
POD ZNAKIEM W. SCOTTA
- tradycja walterskotyzmu pozwoliła odejść od tradycyjnej formy narracji w pierwszej osobie (pamiętnik, list, np. K. z Tańskich Hoffmanowa) - dochodzi do głosu komentarz odautorski, opwiadanie z pozycji bezstronnego obserwatora
- w Polsce zapotrzebowanie na idealizację przeszłości, optymizm (przeciwnikiem takiego myślenia był Kraszewski)
- polscy „walterskotyści”: Fryderyk Skarbek, Franciszek Wężyk, Konstanty Gaszyński, JUN
- zalecano (na łamach gazet) lektury pamiętnikarzy XVII-wiecznych (na czele z Paskiem) oraz utworów W. Scotta - jako przeciwwaga dla zalewu francuszczyzny
- Rz. publikował swe powieści pod pseudonimem B. Niekrasz (krytykowany przez Kraszewskiego, który domagał się przede wszystkim przestrzegania prawdy dziejowej!) - zaczęto w ślad za Scotem szukać wzorców w przeszłości (teza: dawne czasy były lepsze); Rz. idealizował dawne dzieje wbrew prawdzie historycznej
- Rz. wprowadzała postaci fikcyjne w miejsce pierwszoplanowych bohaterów; fakty historyczne są dla Rz. drugorzędne (charakterystyczne jest tu przemilczenie Rosji lub jeje eufemistyczne potraktowanie tak jak i później u Sienkiewicza czy Prusa)
- dosyć ostro potraktował w „List.” króla St. Augusta Poniatowskiego, utrwala jego „czarną legendę” (Rz. oczywiście nie stawia zarzutu o serwilizm wobec Katarzyny II). Przeciwstawia królowi „legendę białą” - postać Karola Radziwiłła (książę Panie Kochanku), choć w rzeczywistości uważano go za ograniczonego umysłowo i służalczego wobec Rosji.
Przeciwstawia więc typ idealnego magnata monarsze. Kontrast: bracia Strawińscy. Konstrukcja całości opiera się na antytezie (skorzysta z tej techniki Sienkiewicz).
Rz. był też antywarszawski 1768 (w stolicy lokalizował spiętrzenie franc., itp.).
- tło powieściowe: konfederacja barska (Rz. dostrzega w niej wyłącznie antykrólewskie ostrze, widzi ją jako wojnę domową: sarmatów z sfrancuziałymi zwolennikami króla)
LISTOPAD
TOM I
Przedmowa: mistrzynią życia jest przeszłość; każdy naród ma swoje własne przeznaczenie; apeluje, by opisywać własną przeszłość, nie ulegać cudzoziemszczyznie.
I. WSTĘP: Wojciech Strawiński - sługa i przyjaciel domu Radziwiłłów (siedziba: Nieśwież) zaleca się do panny Rozalii z Massalskich, drogo go to kosztuje; śłub - 2 synowie: Ludwik (starszy)
i Michał; żona zdradza Wojceicha z hrabią Mycielskim, rozwód; Rozalia otrzymuje prawa do Ludwika, wyjeżdżają do Wielkiej Polski;
II. WYCHOWANIE STAROPOLSKIE
ojciec wychowuje Michasia surowo, w duchu sarmackim; jezuickie Collegium Nobilium
w Warszawie (tu.: bracia znowu razem); później Michaś w Nieświeżu się uczy
III. PALESTRA
Michaś oddany do palestry (do znajomego regenta), na prawnika
IV. MICHAŁ ZOSTAJE JURYSTĄ
Michał otrzymuje dworek Słonim, staje na „pierwszym szczeblu palestry słonimskiej”; jest powszechnie szanowany, posiada spore zasoby wiedzy; ojciec dumny
V. WYCHOWANIE ZAGRANICZNE:
Ludwik: szkoła we Francji, zostaje kapitanem w pułku zagranicznym na żołdzie Francji, ranny
w bitwie; lubiany na dworze wersalskim; prowadzi rozwiązłe życie; w Paryżu poznaje A. Czartoryskiego i S. Poniatowskiego; wraca do Warszawy, zostaje dworzaninem
VI. ZARĘCZYNY:
Konfederacja radomska - Michał i jego ojciec oraz ich przyjaciel generał Kunicki walczyli, teraz mieszkają razem (generał sprowadza swoją córkę Zosię z Wilna), Radziwiłł zmuszony udać się na emigrację, wkrótce jednak wraca na Litwę; zaręczyny młodych (z postanowienia ojców)
VII. ZJAZD PRZYJACIÓŁ:
Dary od księcia Radziwiłła i brata Ludwika (starosty wieluńskiego) dla narzeczonych; Michał zostaje wojskim - to dar od księcia
VIII. ŚMIERĆ SPRAWIEDLIWEGO:
umiera ojciec Michała i Ludwika; w testamencie wszystko przekazuje Michałowi (tylko trochę finansowo dostaje się Ludwikowi), Michał wstawia się przed ojcem (kiedy jeszcze żyje) za Ludwikiem (skutecznie), jednak ten zrzeka się na korzyść brata (nie potrzebuje majątku)
IX. LIST STAROSTY WIELUŃSKIEGO DO KSIĘCIA GENERAŁA ZIEM PODOLSKICH
Ludwik u brata z fascynacją obserwuje jego życie; w liście jest sceptyczny co do wartości rozumowych; z podziwem pisze o Michale, nawet pewną zazdrością, ale też i przede wszystkim
z miłością braterską;
X. LIST DRUGI ... (jak wyżej)
pisze o wypełnmianiu zobowiązań królewskich wśród dysydentów na Litwie; wysłany przez króla do Nieświeża, by złożyć życzenia w imieniu króla dla obchodzącego imieniny księcia Panie Kochanku
XI. DROGA DO NIEŚWIEŻA
kontrast w wizerunku braci (Sarmata - odmawia litanie w drodze, Francuzik - nuci arie operowe); rozmowa - 2 różne koncepcje (poznajemy ich tok myślenia); Ludwik nie chce osiąść na wsi, chce dać Michałowi w dzierżawę swą część po ojcu i sam wrócić do Warszawy; Michała to smuci
XII. ELEGANCJA DWÓCH ŚWIATÓW
zakwaterowanie; podkreślone różnice w ubiorze obu braci, Ludwik opowiada o Paryżu i swoich wspomnieniach; gotowi, mogą jechać
XIII. IMIENINY
przyjęci serdecznie przez księcia; szczegółowy opis wnętrza (utrzymany w stylistyce tradycyjnej, nie hołdujący aktualnej modzie); Ludwik poznaje narzeczoną brata - Zosię; później zjada tylko trochę przy obiedzie (nienawykły do tego typu strawy), no i wypić też tyle co Sarmaci nie może; siedzi jak na szpilkach
XIV. BAL - DOBRANA PARA:
goście w grupkach (niezbyt przychylni w rozmowach Ludwikowi); Ludwik i Zosia tańczą menueta (ten, którym L. błyszczał na dworze francuskim);
XV. LIST STAROSTY WIELUŃSKIEGO DO HRABI MYCIELSKIEGO
pisze do swojego brata Bertranda (z drugiego małżeństwa matki); zazdrości mu pobytu w Paryżu, podczas gdy sam błąka się po borach litewskich; pisze, że dwór królewski w Polsce jest urządzony całkowicie na wzór francuski; charakteryzuje sytuację szlachty w Polsce (godna pożałowania); jest zachwycony Zosią (zna doskonale francuski, ma ogładę, itd.) - orzeka o niedopasowaniu przyszłego małżeństwa brata (żałuje Zosi, której przeznaczeniem nie powinno być życie pozbawione namiętności u boku Sarmaty)
XVI. DOM MOŻNEGO SZLACHCICA:
Opis rezydencji generała Kucińskiego (Niewodów); mieszkańcy: panna łowczanka -cioteczna siostra generała - zarządza domem; ojciec Kleofas - bernardyn, kapelan domowej kaplicy; Jacek Buńczukiewicz - rządca, chrzestny syn generała (choć 60-letni), gospodarz niedoskonały, ale generał jest z nim zżyty i przyzwyczaił się do niego; ksiądz Nowochacki - pleban obrządku wschodniego; ksiądz Prosper Chlebowicz - częsty gość, krewny generała, pyszny, próbuje uduchowić religijność generała, która jest tyleż żarliwa, co powierzchowna;
Generał jako superarbiter ma podzielić między braćmi majątek po zmarłym ojcu; przyjedzie do niego Ludwik; przygotowania
XVII. SZERMY DUCHOWE:
Generał zapewnia ks. Chlebowicza, że już niedługo będzie miał godnego towarzysza do rozmów, bo przyjeżdża czł. światowy - Ludwik; generał i ks. Kleofas podziwiają ks. Chlebowicza; przybywa starosta wieluński do Niewodowa (oraz jego brat)
TOM II
I. PRZYBYCIE STAROSTY DO NIEWODOWA:
serdeczne przyjęcie braci Strawińskich; rozmowa: Ludwik planuje zostać zakonnikiem na Malcie; starosta przedmiotem pochwał i nadziei; staroście podoba się prowincja, chociaż obawia się, że ks. Prosper będzie go zanudzał
II. POBYT STAROSTY W NIEWODOWIE:
Starosta imponuje na polowaniu, zagaduje z Zosią po francusku, więc brat nie wie co się święci; starosta zachwycony głosem Zosi podczas nabożeństwa postanawia dać jej kilka lekcji śpiewu;
z Warszawy przychodzą kolejne listy do Ludwika domagające się jego powrotu (w tym list od samego króla, grożący utratą łaski); pożegnanie; tymczasem kasztelanowa inflancka - siostrzenica generala, światowa, ozdoba dworu jest w drodze do Niewodowa; starosta uproszony przez wszystkich pozostaje dobę dłużej (na nieszczęście... jak się okaże)
III. POJEDYNEK:
Generał broni przywilejów szlachty, na wieść o możliwości dopuszczenia do sejmików posłów nieszlacheckich krew go zalewa; przybywają: Jan Wazgird - brat cioteczny Zosi, dworniak nieświeski, trefniś, wrogi cudzoziemszczyżnie (Albeńczyk, czyli stronnik Radziwiłła) oraz pan Sztyrmer - chorąży generała. Wazgird do starosty: opuść Niew. i nie zbliżaj się do Zosi przez 3 lata (rozeszła się już bowiem plotka); umawiają pojedynek (inni o tym nie wiedzą); pojedynek - starosta raniony
IV. WYZNANIE:
w domu generała nikt nie wie o pojedynku (starostę ktoś rzekomo postrzelił - oficjalna wersja wydarzeń); Zosia poznaje prawdziwą wersję, Ludwik wyznaje jej miłość, ona też go kocha, no ale razem być nie mogą; muszą się rozstać, itd.
V. PRZYBYCIE PANI KASZTELANOWEJ:
pani Wejherowa - siostrzenica generała, z dworu przybywa, trwa właśnie jej sprawa rozwodowa; informuje starostę, że jego brat Bertrand Mycielski żeni się w Paryżu z Kreolką; kasztelanowa przejmuje prowadzenie salonu, który umiejscawia w komnacie starosty; dyskusja Kasztelanowej
z Wojskim (Michałem Strawińskim) na temat rozwodu (w czasach rządów St. Aug. jest coraz więcej rozwodów, Michał ich nie uznaje).
VI. LIST KASZTELANOWEJ DO SZAMBELANA GINTOWTA:
jest to obecny kochanek kasztelanowej, za którego obiecuje wyjść; relacjonuje z Niewodowa (Michał uznany za nudziarza), dostrzega miłość Ludwika i Zosi; pojawiają się uwagi na temat ewentualnego zagrożenia porwania króla; zapowiada powrót swój i Ludwika do Warszawy (jak dobrze pójdzie to
z piękną kobietą u boku, czyli Zosią).
VII. KONWALESCENCJA STAROSTY:
kasztelanowa zachęca Ludwika do zbliżenia się z Zosią; jej „wyswobodzenie” jest jego obowiązkiem; ten ma wyrzuty sumienia, Zosia też; pomysł kasztelanowej: ślub potajemny, wyjazd do Warszawy, sam król poprze tę ideę; młodzi jednak są zdyscyplinowanie, wybierają cierpienie, zamiast wspólnego szcześcia
VIII. URYWKI Z DZIENNIKA STAROSTY:
targają nim sprzeczne uczucia, czuje się „niewinnym zbrodniarzem”; król pisze do niego, że lada chwila ma wojna domowa ma wybuchnąć, ale jego to wcale nie obchodzi; żałuje, że brat wstawił się za nim u ojca, kiedy wymógł zmianę testamentu, w przeciwnym razie może by się nie spotkali,
a Ludwik nie pokochałby Zosi.
IX. LIST SZAMBELANA GINTOWA DO KASZTELANOWEJ INFLANCKIEJ:
wyznania miłosne, tęskni, podobnie jak i król (nie może się obejść bez kasztelanowej i starosty); król - intrygant i nałogowy kobieciarz; prosi, by wracała razem z Ludwikiem, bo sytuacja jest napięta (zanosi się na wojnę domową), aby uważali na „hajdamaków Radziwiłłowskich”.
X. PRZEDWSTĘP DO KONFEDERACJI:
narada u księcia Radziwiłła; posłowie, którzy na sejmiku w Warszawie nie chcieli nadać praw dysydentom zostali przez nich porwani i wywiezieni; sporządzony akt konfederacji; powołują marszałka - starostę ziołowskiego - Michała Paca; Wazgird opowiada księciu o swoim pojedynku
z Ludwikiem (choć na początku nie chciał powiedzieć całej prawdy, książę ją wymógł); Radziwiłł rozkazuje Wazgirdowi jechać do Niewodowa, porwać starostę wieluńskiego i przy okazji kasztelanową „rózgami oćwiczyć” (może król odda im za Ludwika ich zakładników).
XI. OBJAWIENIE:
Wazgird i jego sługa Skołuba w drodze do Niewodowa; Skołuba radzi, żeby powiedzieć
w Niewodowie panu generałowi i Michałowi o miłości Ludwika i Zosi, chcą pozyskać zauszników; spotykają po drodze w karczmie Michała: przekazują wieści o przygotowywanej konfederacji (Radziwiłł na Ukrainie, „pod powagą turecką” powstanie szykuje); przedstawia Michałowi plan porwania jego brata, czyni go współuczestnikiem (Michał: konflikt interesów: brat a ojczyzna); wtedy Wazgird wyjawia sekret swojego pojedynku z Ludwikiem, opowiada, że ów kocha i już zbałamucił Zosię; proponuje więc wracać do Niewodowa, aby się o tym przekonać.
XII. KATASTROFA:
przychodzi list do generała - dowiaduje się, że król kazał porwać biskupów, hetmana i posła na sejmie w Warszawie, co oczywiście bardzo go wścieka (to złamanie Pacta Conventa); generał boi się o swego gościa, proponuje mu umknąć w nocy pod przebraniem; kasztelanowa w nocy ze starostą opuszczą Niewodów; pożegnanie Ludwika z Zofią: prosi ją o nadzieję; kasztelanowa podkręca atmosferę, całują się i... wchodzi wojski (Michał) - wyrzeka się Zosi i brata; kasztelanowa i starosta Zosię hyc do woza i w nogi do stolicy. W drodze zatrzymani przez Wazgirda, który nie spełnia swojego planu, bo przeszkadza mu w tym nadciągająca chmara wojsk. Wazgird odgraża się całej trójce (najpierw nawet chce zastrzelić starostę, ale Zosia go obejmuje i nie pozwala) i zmyka.
XIII. SŁUGA DAWNYCH CZASÓW:
od 3 lat trwa konfederacja; Wazgird posyła Skołubę, aby odszukał i przyprowadził z powrotem (odbił) wojskiego; Skołuba rusza w drogę, spotyka Buńczukiewicza -sługę Michała; odtąd szukają pana wspólnie;z ich opowieści dowiadujemy się, że: pan generał i łowczanka umarli, wojski (Michał) na wojnie szukał śmierci
XIV. UWOLNIENIE:
Skołuba podaje się za gajowego, wiozącego beczkę miodu; przedostają się, podstępnie upijają do nieprzytomności wszystkich strażników i uwalniają szlachtę, w tym pana wojskiego.
XV. SPOTKANIE KOLEGÓW:
Wojski wdzięczny, ale ma pretensję do Skołuby, że podpalił gospodarstwo bortnickie (bez potrzeby wyrządził więc krzywdę); spotykają się z wojskiem chorążego; wśród swoich;
TOM III
I. WYJAZD DO WARSZAWY
Wojski sporządza testament, rozdziela dobra między swych sługów; wyjazd do stolicy (ze Skołubą
i Buńczukiewiczem); w Warszawie (pogardliwie o zbytku), widzi Zosię modlącą się w Kościele; spotyka Wazgirda, który zaprasza go na obiad; Wazgird jest w Warszawie, aby oddać królowi pozew, ukrywa się (zgolił nawet wąsy); jego misję przejmuje Wojski (to niebezpieczne, musi oddać królowi pozew, niby jako suplikę; król każe schwytać zuchwalca, Wojski będzie musiał uciec). Wojski prosi Waz., by oddał Zosi obrączkę zaręczynową i przyniósł tę, którą ona ma; z serca jej odpuszcza i czyni wolną.
II. WIELKI ŚWIAT
Wojski z Waz. słyszą rozmowę dworzan, którzy podziwiają Zosię (mają zresztą na nią ochotę, wychodzi na jaw, że spory udział w związku Ludwika z Zosią odegrała kasztelanowa); Wazgird
w pałącu u żony Ludwika - Zosi: przyjęty serdecznie, Z. pokazuje mu swą córeczkę, oddaje pierścień Michała; nachodzi ich książę (brat króla), z którym oczywiście Wazgird się sprzecza.
III. KRÓL STANISŁAW AUGUST
wśród tłumu skandującego Niech żyje król, przekazującego na ręce St. Aug. swoje supliki, również Wojski oddaje w ręce króla pozew, którego ten na szczęście nie czyta od razu, ale odkłąda na ręce swego szambelana z zagiętym rogiem (czyli, że przeczyta z pilnością); na dworze króla: łowczy Branicki, Trembecki, Krasicki - wszyscy chwalą króla (król dostał nawet list pochwalny od Woltera). Odkrywają wśród suplik pozew.
IV. CZĘSTOCHOWA:
Król rozsyła list gończy za doręczycielem pozwu; śledztwo; bohaterowie (wojski, Wazgird, Skołuba
i Buńczukiewicz) w Częstochowie, wśród konfederatów, gdzie szefuje pan Puławski; pochwala czyny bohaterów i mówi, że odtąd wszystko, co ważne będzie się działo z ich udziałem
V. WYPRAWA DO WARSZAWY:
Konfederacja dogorywa (ścieśnia się wokół Częstochowy); marna sytuacja Puławskiego (choroba Rzewuskiego - chorążego wielkiego litewskiego, który miał odpowiadać za porwanie króla); Puławski posyła więc płk Łukawskiego i 20 chłopa (pełna konspiracja, nie wszyscy mogą być wtajemniczeni, oprócz płk-a wiedzą tylko Strawiński, Wazgird i Skobuła); wyprawa (Michał smutny, bo jest miesiąc Listopad, a wtedy zawsze spotykają go nieszczęścia, ma przeczucie, że umrze tego miesiąca; Wazgird obiecuje wówczas zostać kapłanem i odprawiać za wojskiego msze).
VI. PRZECZUCIE:
Zofia pełna złych przeczuć prosi męża, by opuścili Warszawę i przenieśli się na Litwę, na wieś; Ludwik się godzi, ale dopiero po sejmie (najpierw ojczyzna); Zosia boi się bezbożności męża (on przedkłada ją ponad Boga); ten dzień na prośbę Zosi spędzą razem (ma złę przeczucie).
VII. WIECZÓR NA WIELKIM ŚWIECIE:
podkreśla cnotę, skromność, wierność małżeńską Zosi; obiad u starosty wieluńskiego (wśród gości krajczyna, dawna kochanica Ludwika, która wciąż do niego wzdycha); rozmawiano o miłości, zajadano się ostrygami (tylko Zosia się ich brzydziłą); wszystko dla mody; w nocy przybywa poseł od króla, który wzywa starostę wieluńskiego do siebie
VIII. KARCZMA POD MARYMONTEM:
prowadzą karczmę szynkwarz Kieść i jego małżonka Jewka (którą niedawno poślubił); w nocy przybywają do pustej karczmy bohaterowie, którzy zbłądzili (tylko część wojsk) na czele
z Łukawskim (jest z nimi król, którego pozostawiają pod strażą Kuby Flicza - dawnego kochanka Jewki); zabierają Kieścia, który ma ich poprowadzić do celinowskiej karczmy; Jewka chce sobie ułożyć przyszłość z Fliczem, dlatego namawia go, żeby pomogli królowi w ucieczce (aby ubłagać jego łaski; Jewka bowiem boi się, że występek Flicza pogrzebie ich wspólną przyszłość);
IX. MAJESTAT KRÓLEWSKI:
Drugi strażnik - Kuźma nie wytrzymują napięcia, pada do nóg króla, obiecuje wierność, podobnie Flicz i Jewka; chcą wywieźć króla do marymonckiego młynarza; król posyła Flicza z karteczką do starosty wieluńskiego (obiecuje w zamian, że nie zapomni o ich pomocy)
X. ZWYCIĘSTWO STAROSTY:
w karczmie cel. - Wazgird ze Skołubą, dołączają do nich ci, których przyprowadził Kieść; wojski niepocieszony całym tym przedsięwzięciem, nie podoba mu się Łukawski, który jest porywczy (chciał nawet zabić króla, ale wojski się temu przeciwstawił); wracają do karczmy marymonckiej i tam zastają wojska starosty wieluńskiego; część ginie (m.in. Kieść ku radości Jewki), część ucieka; schwytano: Łukawskiego i Michała (na ten widok starosta mdleje).
XI. POSŁUCHANIE U KRÓLA:
Sprawa jeńców publiczna; brat martwi się o Michała, wie, że nie uda się go przekonać, by zeznawał na swoją korzyść; starosta w nagrodę swoich zasług domaga się uwolnienia brata przed królem; król: jeśli wojski zezna, że wypełniał rozkazy hersztów swej bandy pójdzie wolno; starosta wie, że to niemożliwe w gniewie opuszcza króla; jest gotów na wszystko, byle uwolnić brata
XII. WIĘZIENIE:
w więzieniu kontrast między porywczym Łukawskim a spokojnym i ogólnie poważanym (nawet przez wrogów) Michałem; starosta po wielu nieudanych próbach wstawienia się za bratem, rezygnuje
z urzędu (król zły każe mu też zrezygnować z chorągwi, ale starosta się nie godzi, bo nie służy już królowi, ale RP); bracia się spotykają, Ludwik prosi o przebaczenie, nie chce mieć już nic wspólnego z królem, pragnie dołączyć do konfederatów; oferuje bratu możliwość ucieczki, ale ten ją odrzuca honorowo. Michał skazany na śmierć (egzekucję przesuwają o dzień wcześniej, bo boją się zamieszek, jakie mogą wybuchnąc ze względu na ogólną sympatię jaką cieszy się wojski). Ludwik nie może tego tak zostawić...
XIII. ZDARZENIE NIESPODZIEWANE:
Starosta chory, wszyscy poruszeni tym faktem (łącznie z królem); ostatniego dnia listopada Michał zostaje stracony (napisał jeszcze 2 listy do: brata i Wazgirda, pełne miłości i wiary); starosta pozbywa się swych dóbr i godności, chce wyjechać do Paryża razem z żoną, już na stałe; jest jednak w depresji, popełnia samobójstwo (strzela do siebie).
XIV. OSTATNI:
znajdują przy trupie gazetę z artykułem, który był bezpośrednio przyczyną samobójstwa: jest tam napisane, że Ludwik dla zaszczytów królewskich oddał w ofierze swego brata; zostawił Ludwik list: prosi Zosię, by wyjechała razem z córką, gdzieś, gdzie zła słąwa męża nie byłaby jej przeszkodą
XV. EPILOG:
Autor pisze o dalszych losach swoich bohaterów: Zosia udaje się do Włoch (narrator pisze, że odwiedzał ją tam parokrotnie i na kanwie jej opowieści w dużej mierze napisał tę powieść); Wazgird posępnieje, wstępuje do zakonu, przyjmuje imię Michała; Skołuba blisko Wazgirda, ma swój mająteczek, umiera w czasie Sejmu 4-letniego.
1