Część I

ODLEGŁE KONSEKWENCJE SYTUACJI STRESOWYCH

NIEKORZYSTNE

1. Zaburzenia somatyczne

• uraz psychiczny jest bardzo istotnym, a nawet podstawowym (choć nie wyłącznym czynnikiem etiologicznym) np. choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, samoistne nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa, dychawica oskrzelowa, szereg chorób alergicznych

• czynnik psychiczny pełni funkcje zaostrzającą i dekompensującą w dynamice procesu chorobowego np. cukrzyca, nadczynność tarczycy, gościec pierwotnie przewlekły

2. Obniżenie ogólnej odporności organizmu ( poprzez wpływ na aktywność układu immunologicznego).

3. Zaburzenia psychiczne: amnezja psychogenna, zaburzenia lękowe (np. napady lęku panicznego), fobie (wenerofobia, bakterofobia, kancerofobia), depresja, psychozy reaktywne) oraz

• zaburzenia pod postacią somatyczną (histeria, konwersja) - symptomy fizyczne, takie, jak paraliż, bóle kończyn, ślepota, które powstają bez przyczyny fizycznej

• hipochondria - gdy niezwykła troska o swój stan zdrowia i traktowanie każdego najmniejszego objawu jako oznaki poważnego schorzenia organicznego staje się dominującym objawem "nerwicy"

4. Zaburzenia psychosomatyczne czynnościowe (nerwice narządowe)

fizjologiczna reakcja wegetatywna układu czynnościowego danego narządu na działanie długotrwałych lub okresowo powtarzających się stanów emocjonalnych (bez uszkodzenia tkankowego, ok. 30-50% pacjentów)

• ze strony układu naczyniowo-sercowego: psychogenna arytmia zatokowa, kłucie w okolicy serca, napięciowe bóle głowy;

• ze strony układu pokarmowego: wymioty psychogenne, zespół rzekomo-wrzodowy, skurcz przełyku, zaparcia, biegunki, nietolerancja pewnych pokarmów;

• ze strony układu oddechowego: psychogenny kaszel, hiperwentylacja (poczucie duszenia się, płytki oddech. zawroty głowy, mroczki przed oczami, uczucie ciężaru, bólu, ucisku w klatce piersiowej, mrowienie warg, palców, kończyn, możliwość wystąpienia drgawek. Pacjent jest blady spocony, odczuwa suchość w jamie ustnej, tętno przyspieszone, niekiedy dochodzi do omdlenia i wtedy atak mija samoistnie)

• ze strony układu rozrodczego: nieregularne, przedłużające się miesiączki, uporczywe wymioty podczas ciąży, zaburzenia psychoseksualne

• bóle: karku, stawów, przy oddawaniu moczu

5. Zespół stresu pourazowego PTSD

• obecność w doświadczeniu jednostki zdarzenia nie mieszczącego się w obszarze normalnych ludzkich doświadczeń (poważne zagrażanie życia własnego lub bliskich, bycie świadkiem czyjegoś zranienia lub śmierci, przemoc fizyczna)

• utrzymujące się odtwarzanie traumatycznych zdarzeń w myślach, wyobrażeniach, uczuciach, zachowaniu, które są przykre i zakłócające

• utrzymujące się unikanie bodźców związanych konkretnie lub symbolicznie z traumą lub zmniejszenie ogólnej reaktywności

• symptomy zwiększonego pobudzenia nieobecne przed traumą (trudności z zasypianiem, drażliwość, wybuchy gniewu, trudności z koncentracją, podwyższona czujność, przesadna reakcja przestrachu na nieoczekiwane bodźce)

• czas trwania - przynajmniej 1 miesiąc; zespół odroczony - jeśli symptomy te pojawiają się około 6 miesięcy po traumie

6. Zespół wypalenia zawodowego (dotyczy zawodów wymagających bliskich kontaktów społecznych i umiejętności społecznych)

• wyczerpanie emocjonalne

• obronne dystansowanie się zawodowe (depersonalizacja)

• obniżenie zaangażowania i satysfakcji zawodowej

7. Zachowania autodestrukcyjne: alkoholizm, narkomania (lub inne uzależnienia), samobójstwa

ODLEGŁE KONSEKWENCJE SYTUACJI STRESOWYCH

KORZYSTNE

1. Stresogenny efekt komplementarności

(koncepcja stresów konstruktywnych)

• dodatni wpływ sytuacji trudnych, które sprzyjają sprawności działania dopełniając stan pobudzenia emocjonalnego do stanu optymalnego np. czyny bohaterskie w warunkach ekstremalnych, ujawnienie „niespodziewanych umiejętności” lub twórczość - „wpływ cierpienie i rozterek moralnych”;

2. Stres i radzenie sobie jako konstruktywne doświadczenie przystosowawcze, podnoszące samoocenę, zwiększające samopoznanie i własne kompetencje;

3. Kryzys (również zaburzenie nerwicowe) jako okres sprzyjający rozwojowi osobowości i większej dojrzałości psychicznej - teoria dezintegracji pozytywnej (K. Dąbrowski)

Część II Stres choroby somatycznej i radzenie sobie

Koncepcja Lazarusa i Folkman - model

Kluczowe pojęcia: ocena pierwotna, ocena wtórna, rodzaje oceny pierwotnej, radzenie sobie, dwie funkcje radzenia sobie - wyjaśnienie pojęć: skrypt

MECHANIZMY OBRONNE OSOBOWOŚCI -

to nawykowe, przeważnie nieuświadamiane sposoby obrony przed lękiem i obniżeniem samooceny.

RACJONALIZACJA - znajdowanie z pozoru racjonalnych wyjaśnień, usprawiedliwień dla własnych zachowań, które są źródłem emocji negatywnych.

TŁUMIENIE - to unikanie myśli i emocji związanych ze stresującymi sprawami.

ZAPRZECZANIE - to odrzucanie, nieprzyjmowanie do świadomości przykrych lub budzących lęk aspektów realnej sytuacji.

PROJEKCJA - przypisywanie innym ludziom własnych nieakceptowanych zachowań, myśli, uczuć.

PRZEMIESZCZENIE - ukierunkowanie negatywnych uczuć i działań na obiekt bezpieczniejszy, niż ten który je spowodował.

KOMPENSACJA - dążenie do uzyskania powodzenia w jakiejś dziedzinie i wyrównania w ten sposób niepowodzeń doznawanych na innym polu.

REGRESJA - pojawienie się zachowań z przebytych faz rozwojowych, reakcji mniej dojrzałe.

REAKCJA ZAPRZECZANIA CHOROBIE

• to forma obrony przed zagrożeniem i lękiem;

• chory nie przyjmuje do wiadomości informacji o chorobie mimo dostępnych informacji i intelektualnych możliwości ich wykorzystania;

• wstępnie odebrane sygnały zagrożenia (najczęściej nieuświadamiane) wywołują lęk, który blokuje pełne rozpoznanie i uświadomienie bodźca;

• Możliwe konsekwencje:

• Bagatelizowanie dolegliwości (nieadekwatne postrzeganie sygnałów płynących z ciała);

• niski poziom odczuwanego lęku (przy znacznie podwyższonych wskaźnikach fizjologicznych nie zgłaszają emocji na poziomie samoopisu);

• odwlekanie decyzji o leczeniu;

• nieprzyjmowanie diagnozy, zaprzeczanie konsekwencjom choroby, niewypełnianie zaleceń lekarskich;

• szybszy powrót do pracy i innych aktywności;

• odporność na racjonalne argumenty.

ZNACZENIE PRZYPISYWANE CHOROBIE

1. ZAGROŻENIE - dla cenionych wartości tj. życie, zdrowie, sprawność, realizacja ważnych celów, samoocena, pozycja społeczna;

2. PRZESZKODA - w realizacji celów, zaspokojeniu potrzeb (sytuacja frustracyjna)

• wyzwanie - przekonanie o możliwości leczenia i pokonania choroby oraz własnego w tym udziału → współpraca z lekarzem lub leczenie na własna rękę;

• pomniejszenie znaczenia objawów lub zaprzeczanie im → niestosowanie się do zaleceń lekarskich, brak współpracy, rezygnacja z leczenia;

• wycofanie - przekonanie o braku szans na pokonanie choroby → brak współpracy, rezygnacja z leczenia;

• KRZYWDA/STRATA - w sytuacjach trwałego kalectwa, zniekształcenia wyglądu lub nieodwracalnej utraty zdrowia (wypowiedzi typu: "Za co mnie to spotkało?", Dlaczego ja?);

• WARTOŚĆ

• przypisywanie chorobie i cierpieniu wartości metafizycznych np. w przypadku ludzi głęboko religijnych;

• choroba jako czynnik powodujący zmianę hierarchii wartości życiowych (przełom w życiu, znak, symbol);

• KARA - jako "zasłużona" konsekwencja niedbania o zdrowie, niewłaściwego postępowania w życiu;

Wtórne zyski z choroby

6. KORZYŚĆ - wzrost możliwości zaspokojenia niektórych potrzeb wskutek choroby:

• materialne: uzyskanie renty, odszkodowania, zasiłku;

• psychologiczne: zainteresowanie i troska osób bliskich, kontakt z innymi dla ludzi samotnych;

• ULGA - zwolnienie od zazwyczaj pełnionych obowiązków, jeśli ich wykonanie jest na granicy możliwości lub je przekracza.

Konsekwencje:

• wyolbrzymianie objawów,

• mała skuteczność leczenia nieznajdująca wyjaśnienia w przyczynach medycznych,

• celowe opóźnianie powrotu do zdrowia,

• kontynuowanie dotychczasowego trybu życia,

• niepodejmowanie leczenia.

STYLE ZMAGANIA SIĘ Z INFORMACJAMI O ZAGROŻENIU

(niezbędne do eksperymentu Miller patrz: zaj. 4.)

„Czujne obserwowanie” (monitoring)	„Wytłumianie ostrzeżeń” (blunting)
Kierowanie uwagi na źródło zagrożenia; Poszukiwanie, gromadzenie, wykorzystywanie zagrażających informacji; Przeszacowanie zagrożeń w otaczającym świecie;	Unikanie zagrażających informacji; Wypieranie, racjonalizacja, podejmowanie aktywności, które przenoszą lub odrywają uwagę; Niedoszacowanie zagrożeń w otaczającym świecie;
Niska tolerancja niepewności + wysoka tolerancja pobudzenia emocjonalnego;	Wysoka tolerancja niepewności + niska tolerancja pobudzenia emocjonalnego;
Wysoka skuteczność sytuacjach kontrolowalnych.	Wysoka skuteczność warunkach niekontrolowalnych.

PRZYSTOSOWANIE DO ZAGRAŻAJĄCYCH WYDARZEŃ

1. Poszukiwanie znaczenia, sensu tego wydarzenia

• atrybucja przyczyn (dlaczego ja?, jaka przyczyna?, jakie to ma osobiste konsekwencje?)

• przewartościowanie własnego życia (przemyślenie własnego życia i rekonstrukcja w takim kierunku, aby dawało więcej satysfakcji);

2. Próby odzyskania kontroli nad tym zdarzeniem (chorobą) i nad własnym życiem (zmiana nastawienia do życia na bardziej pozytywne, zmiana stylu życia, zdobywanie informacji o chorobie);

3. Odzyskiwanie poczucia własnej wartości -

strategia porównań w "dół"

DODATEK

REPREZENTACJA (OBRAZ) CHOROBY

na przykładzie osób z niedokrwienną chorobą serca

1. Jaka to choroba?

• rozpoznawanie i nadawanie znaczenia objawom

• określenie istoty procesu chorobowego;

Znaczenie: decyzja o konieczności podjęcia leczenia oraz wezwania pomocy w ostrej fazie zawału serca

Chorzy szybciej docierali do szpitala, jeśli odczuwali centralnie zlokalizowany ból, dolegliwości nasilały się szybko, doświadczane objawy zgodne były z posiadanymi wyobrażeniami na temat zs, znali większą liczbę możliwych symptomów zs.

2. Jakie są przyczyny?

• poszukiwanie czynników, które spowodowały chorobę (czasami odległe od aktualnej wiedzy medycznej) ;

Znaczenie: zmniejszenie zagrażającego charakteru choroby oraz informacja o możliwościach wpływania na leczenie

Bardziej skłonni do zmian zachowań po zs są chorzy, którzy wskazywali niewłaściwe nawyki zdrowotne jako główną przyczynę zs. Przekonanie, że przyczyną zs był stres i/lub czynniki dziedziczne nie było związane ze zmianami.

3. Jak długo będzie trwała choroba?

• przekonania dotyczące czasu jej trwania

Znaczenie: Koncentracja na bieżącym życiu v. chorobie

Przekonanie, że choroba będzie miała krótkotrwały przebieg jest istotnym wskaźnikiem szybszego powrotu do pracy po zs (kontrolowano czas spędzony w szpitalu i udział rehabilitacji kardiologicznej).

4. Jakie będą konsekwencje choroby?

• to przekonania dotyczące konsekwencji, jakich chorzy spodziewają się w wyniku choroby

Znaczenie: Koncentracja na objawach i roli chorego

Przekonane o tym, że choroba będzie miała poważne, negatywne konsekwencje wiążą się większe trudności z wykonywaniem prac domowych, aktywnością rekreacyjną, relacjami społecznymi. Przekonanie n/t wpływu obniżonej tolerancji wysiłku na aktywność seksualną związane było z obawami przed współżyciem, spadkiem zainteresowania życiem seksualnym i występowaniem dysfunkcji seksualnych.

5. Czy można ją wyleczyć lub kontrolować?

• przekonania o możliwościach leczenia i wpływu na przebieg choroby

Z: zaangażowanie i aktywne uczestniczenie w procesie leczenia, nadzieja optymizm.

Przekonanie, że dany rodzaj leczenia np. rehabilitacja będzie skuteczna powoduje, że chorzy częściej się na nią decydują i konsekwentnie uczestniczą do końca.

Ale: stwierdzono, że na skutek udziału w rehabilitacji kardiologicznej istnieje możliwość wytworzenia się tzw. "optymistycznych zniekształceń". Następuje wzrost (nadmierny) optymizmu, poczucia własnej skuteczności. Pacjenci wierzą, że ich osobiste ryzyko ponownego zs jest zmniejszone, gdyż posiadają specjalną "ochronę, zabezpieczenie".

Ciąg dalszy: Postawa wobec choroby i leczenia - omówiona na zaj. 6

ocena pierwotna

„co się dzieje?”

pozytywna

relacja człowiek

otoczenie

obojętna

bodziec

negatywna = STRES

krzywda/ strata

zagrożenie

wyzwanie

ocena wtórna

„co mogę zrobić?”

radzenie sobie

z problemem z emocjami

---