Jak spisano Biblię?

Patrząc na leżącą na półce Bib­lię, widzimy dość grubą książkę, mającą prawie tyle samo stron co słownik. Ale po zdjęciu jej z półki przekonujemy się, że w ogóle nie przypomina ona słownika. W rze­czywistości nie jest nawet jedną księgą. Biblia jest zbiorem ksiąg ­w sumie, w ujęciu katolickim 73, protestanckim 66. Niektóre z nich są bardzo grube, inne cieńsze;  niektóre bardzo stare, inne nieco młodsze. Zawierają historię, poe­zję, filozofię, hymny - a nawet ka­zania i prywatne listy. W jaki spo­sób doszło do napisania tych ksiąg? Kto je napisał? Kiedy? W jaki sposób połączono je, tworząc księ­gę, którą znamy dzisiaj jako Biblię?

Jak powstawała Biblia?

Jeśli ktoś przed 5000 lat chciał napisać list, nie czynił tego atramentem na papierze ani literami alfabetu. Używano wtedy pisma klinowego. Każda grupa liter miała swoje szczegółowe znaki.

Obok trzy rzędy znaków pisma klinowego asyryjsko-babilońskiego, które oznaczają: (Nebu­kadnesar, najstarszy syn Nabopolasara, Król Babilonu jestem ja).

Znaki te albo wykuwano w kamieniu, albo wygniata­no w glinie, którą następnie wypalano.

W wielu miastach, które dawno temu zasypał piasek pustyni, odkopano i znaleziono tysiące takich ma­łych tabliczek, wypalanych z gliny oraz marmurowe filary, na których wykuto wiele różnych opisów. Egipcjanie wynaleźli inne pismo, mianowicie hiero­glify, które odnaleziono w piramidach. Wiele trudu kosztowało odczytanie napisów tych najstarszych ję­zyków ludzkości.

Oto trzy rzędy egipskiego pisma hieroglificznego.

Poza gliną, kamieniem i drzewem pisano w później­szych stuleciach na papirusach, które wyrabiano z rośliny papirusowej. Jeszcze później pojawił się per­gamin (odpowiednio przygotowana skóra zwierzę­ca). Papirusy najpierw układano w zwoje, ponieważ człowiek nie umiał jeszcze składać pojedynczych skór papirusowych w księgę.

Mojżesz był pierwszym pisarzem Biblii. Czytamy kil­kakrotnie, że Bóg dał mu zadanie, aby spisał wyda­rzenia do chwili powstania zwoju. Lud izraelski otrzymał przywilej zebrania poszcze­gólnych ksiąg Biblii i starannego ich przechowania. Mniej więcej 400 lat przed narodzeniem Chrystusa wszystkie księgi Starego Testamentu były już spisa­ne.

Stary Testament spisano w języku hebrajskim. Nie­które krótkie części ksiąg Ezdrasza i Daniela są za­pisane po aramejsku. Dopiero po ziemskim życiu Pana Jezusa spisane zostały księgi i listy Nowego Testamentu. Powstały one w języku greckim, gdyż mowa ta była wówczas szeroko rozpowszechniona.

Nowy Testament spisano całkowicie około 100 lat po narodzeniu Chrystusa. Mojżesz zaś żył mniej wię­cej 1500 lat przed Chrystusem, tak więc Biblia po­wstawała w ciągu 1600 lat. W tym czasie napisano też inne księgi, lecz nie należą one do Słowa Boże­go. Skąd to wiadomo?

Wierzący wiedzieli bardzo wcześnie, dzięki kierow­nictwu Ducha Bożego, które księgi należą do Biblii, a które nie. Chrześcijanie potrafili rozróżnić, które księgi są kanoniczne (tzn. prawdziwe), a które są apo­kryfami (tzn. nieprawdziwe). Niektóre z ksiąg apo­kryficznych warto przeczytać. Jednak uważny czy­telnik wkrótce zauważy, że jest to coś innego niż Biblia. Znajdują się tam bowiem wymyślone i śmiesz­ne historie, a także wiele błędów. Tego w Biblii się nie znajdzie.

Księgi Boże nie zostały zestawione przez zgroma­dzenie ojców kościoła ani przez sobory, ale przez kierownictwo Ducha Świętego.

Wynalazek druku zmienił świat przed około 500 laty. Ktoś, kto dawniej pragnął posiadać Biblię, musiał ją odpisywać. Nie każdy mógł sobie na to pozwolić, gdyż mało ludzi potrafiło pisać, więc ten, kto chciał mieć Biblię, musiał prosić o jej przepisanie. Koszto­wało to wiele czasu i pieniędzy.

Kupowano manuskrypt (tzn. rękopis, gdyż słowo to oznacza "napisane ręką"). Odpisywano słowo w sło­wo, starannie, przy czym jednak nie uniknięto trud­ności. Popełniano też błędy przy przepisywaniu. Ktoś, kto wiele lat później odpisywał znowu z kolej­nego odpisu, nie zawsze je zauważał, więc mógł je przepisać, a oprócz tego popełnić następne. Dlate­go tak istotne jest, byśmy mieli najstarsze rękopisy, im bliżej bowiem jesteśmy tych pierwszych pism, tym większa pewność bezbłędności tekstu.

* * *

Biblia jest podzielona na dwie główne części - Stary Testament i Nowy Testament.

Hebrajski Stary Testament

Na Stary Testament składa się pierwszych 39 (46) ksiąg chrześci­jańskiej Biblii. Księgi te są święty­mi pismami narodu żydowskiego i jego religii, judaizmu. Były one pierwotnie napisane po hebrajsku i aramejsku, w antycznych językach Żydów. Wiele z tych pism jest tak starych, że obecnie niewiele można powiedzieć o ich początkach. Żydowscy pisarze co jakiś czas sporządzali kopie świętych pism hebrajskich. Jednak dokumenty w klimacie krajów biblijnych ule­gały szybkiemu niszczeniu i dlatego rzadko znajdujemy bardzo stare kopie pism.

Aż do roku 1947 najstarsze he­brajskie rękopisy Starego Testamen­tu pochodziły z IX i X w. po Chr.

Były one kopiami pierwszych pię­ciu ksiąg biblijnych - Pentateuchu (Pięcioksięgu). W roku 1947 do­konano bardzo ważnego odkrycia zwojów znad Morza Martwego. Były to wczesne rękopisy z księgo­zbioru żydowskiej wspólnoty reli­gijnej, która w czasach Jezusa roz­winęła się w Qumran nad Morzem Martwym. Rękopisy te są więc o prawie tysiąc lat starsze od tych z dziewiątego i dziesiątego wieku. Pomiędzy zwojami znad Morza Martwego znajdują się głównie rękopisy ksiąg Starego Testamentu z wyjątkiem Księgi Estery.

Te wczesne rękopisy z Qumran są bardzo ważne, ponieważ zawie­rają zasadniczo ten sam tekst co rę­kopisy z dziewiątego i dziesiątego wieku. Pokazują one, że tekst Sta­rego Testamentu w ciągu tysiąca lat zmienił się bardzo mało. Uważ­ni pisarze zrobili niewiele błędów i przeinaczeń. Jest kilka miejsc, gdzie użyto innych słów lub zwro­tów, są również słowa (hebrajskie), których znaczenia nie potrafimy odkryć. Jednak możemy być pew­ni, że znany nam obecnie tekst Starego Testamentu jest zasadniczo taki sam, jak ten zapisany wiele stuleci temu.

Inne starożytne wersje Starego Testamentu

Tekst Starego Testamentu za­chował się do dzisiaj także w for­mie starożytnych przekładów. Niektóre z nich potwierdzają dokładność używanego dziś hebrajskiego tekstu Starego Testamentu.

Jednym z najważniejszych tłu­maczeń, bo pierwszym, jest grecka wersja Starego Testamentu ­Septuaginta. W pierwszych wie­kach chrześcijaństwa Septuaginta była używana przez mówiących po grecku żydów i chrześcijan. Ano­nimowy autor - Listu Arysteasza sugeruje, że Septuaginta została opracowana dla Żydów mieszka­jących w Egipcie w czasie pano­wania faraona Ptolemeusza Fila­delfaosa (285-246 przed Chr.).

Język grecki był głównym ję­zykiem Imperium Rzymskiego, dlatego w pierwszych wiekach chrześcijaństwa powstało także kilka innych greckich wersji Sta­rego Testamentu. Czasami tłuma­czenie greckie pozwala zrozumieć trudny fragment hebrajskiego teks­tu. Nie należy jednak zapominać, że tłumaczenia mogą niekiedy być mało precyzyjne. Współczesne prze­kłady, aby ustrzec się niejasności zawierają w przypisach wiele wyjaśnień. W późniejszych wiekach, kiedy chrześcijaństwo dotarło do narodów mówiących innymi językami, przetłumaczono Stary Testament na łacinę (Wulga­ta), syryjski (Peszita) i egipski (koptyjski).

Jak skompletowano Stary Testament

Nie ma możliwości ustalenia ponad wszelką wątpliwość, w ja­ki sposób utworzono zbiór ksiąg, znany obecnie jako Stary Testa­ment. Natomiast wiemy, które księgi wchodziły w skład Starego Testamentu tuż przed narodzeniem Jezusa i potrafimy ustalić, jakie księgi Jezus i Jego apostołowie uznaliby za swoją "Biblię".

W Tradycji Żydowskiej istnieje przekonanie, że to Ezdrasz (które­go historia opisana jest w Księdze Ezdrasza) zebrał i ułożył księgi Starego Testamentu. Ale zbiór pierwszych pięciu ksiąg (Księgi Mojżeszowe lub Pięcioksiąg, czyli Pentateuch) oraz niektóre mowy proroków były czytane znacznie wcześniej, podobnie jak psalmy i przysłowia.

Żydzi podzielili swoje święte księgi na trzy grupy: Prawo, Pro­rocy i Pisma. Prawo składało się z pierwszych pięciu ksiąg Starego Testamentu (Księgi Rodzaju ­Księgi Powtórzonego Prawa). Choć Księga Rodzaju nie zawiera "prawa" jako takiego, została włą­czona do pierwszej grupy, ponie­waż uważano, że wszystkie pięć ksiąg napisał Mojżesz.

Do "Proroków" zaliczono nie tylko proroctwa ludzi, takich jak Amos, Jeremiasz, Izajasz i wielu innych, ale także księgi historyczne - Jozuego, Sędziów, 1 i 2 Samuela oraz 1 i 2 Królewską. Księgi te przyporządkowano "Prorokom", ponieważ nic dotyczyły wyłącz­nie faktów, ale także znaczenia historii z punktu widzenia Boga.

"Pisma" obejmowały księgi mąd­rościowe (głównie sentencje) ­Przysłów, Koheleta, Hioba - pewne napisane później księgi historycz­ne, takie jak Ezdrasza, Nehemiasza i Kronik oraz jedną prorocką ­Księgę Daniela.

Wiadomo, że w czasach Jezusa hebrajskie Pismo Swięte składało się z trzydziestu dziewięciu ksiąg znanych jako Stary Testament. Większość ksiąg Starego Testamen­tu jest cytowana w Nowym Testa­mencie. Na tej podstawie można ustalić, które księgi były znane Jezusowi i Jego uczniom.

Oprócz trzydziestu dziewięciu ksiąg Starego Testamentu, Żydzi mieli także inne święte pisma, nazywane apokryfami, których nie traktowali na równi z Księgami Starego Testamentu. Jednak wśród czytających Septuagintę cieszyły się one takim samym szacunkiem.

W jaki sposób dotarł do nas Nowy Testament

W przypadku Starego Testamen­tu mieliśmy ledwie wystarczającą ilość informacji, żeby zrekonstru­ować jego historię. W przypadku Nowego mamy nawet więcej niż potrzeba! Uczeni dysponują tysią­cami starych rękopisów Nowego Testamentu. Muszą decydować, które z nich są najbardziej godne zaufania, najbliższe oryginału.

Nowy Testament został pierwot­nie spisany po grecku. Uczeni posiadają wiele greckich rękopi­sów, do których mogą się odwoły­wać. Dodatkowo posiadają wczes­ne tłumaczenia Nowego Testamen­tu - na łacinę, syryjski, egipski (koptyjski) i wiele innych języ­ków. Mogą także odwoływać się do cytatów z Nowego Testamentu (choć te są często nieścisłe), zawar­tych w dziełach wczesnochrześci­jańskich pisarzy i teologów.

Większość greckich rękopisów zawiera wersję Nowego Testamen­tu ujednoliconą w piątym wieku po Chr. Ta właśnie wersja została wydrukowana jako pierwsza w roku 1516 przez holenderskiego uczonego Erazma. Aż do tego cza­su nikt nie kwestionował popraw­ności tego tekstu.

Niektóre wydania Biblii, ukazu­jące się w ciągu następnych dwóch stuleci, zawierały przypisy mówią­ce, w jakich miejscach inne ręko­pisy różniły się od standardowej wersji Nowego Testamentu. Naj­istotniejsze różnice odnotowuje ickst Stetanusa, nu huiic kturcgu w Anglii powstała Biblia Króla Jakuba (1611) i wersja Elzewira (1633). Ta ostatnia stała się wzor­cem dla przekładów Nowego Testa­mentu w Europie (znany jest on jako Tekst Przyjęty, Texttls Receptur).

Jednak w osiemnastym i dzie­więtnastym stuleciu uczeni zaczę­li sięgać głębiej do historii Nowe­go Testamentu. Odkryli, że wiele starszych rękopisów Nowego Tes­tamentu różniło się od standardo­wego tekstu z piątego wieku. Wy­kazali, że zbadanie wieku i jakości rękopisu jest istotniejsze od ilości zachowanych kopii. Inni naukow­cy odkryli, że rękopisy można po­dzielić na "rodziny" zawierające podobny tekst.

Obecnie wiemy, że starsze "rodzi­ny", takie jak "Aleksandryjska" czy "Zachodnia", są bliższe oryginału niż standardowy tekst z V wieku.

W jaki sposób kopiowano rękopisy

Przed wynalezieniem druku na Zachodzie w piętnastym wieku, wszystkie rozpowszechniane pisma przepisywane były ręcznie. Zazwyczaj kilku skrybów jedno­cześnie przepisywaio pod dyktando. Jeśli jeden z nich słabiej słyszał

Kiu.szlor Sn'. Kalarzv pr na Gcirzc SvnUj, gdzie odkryto Kodeks Sv­najski-jeden ~ najważniej.szvch greckich r ękopisdw Nowego Testamentu lub nie skupił się odpowiednio, pojawiały się pomyłki. Czasami nawet pisarzowi, który samodziel­nie przepisywał oryginalny tekst, zdarzało się odczytać go niewłaś­ciwie lub pomylić się w inny spo­sób. Na posiadanie prywatnego rękopisu stać było bardzo niewielu ludzi. Ich wyrób byt kosztowny, dlatego kościoły chrześcijańskie posiadały zwykle pojedyncze rę­kopisy, z których mogli korzystać wierni przychodzący do świątyni.

Pierwsze kopie Nowego Testa­mentu były prawdopodobnie zapisane na zwojach zrobionych z papirusu, skóry lub pergaminu. Ale prawdopodobnie mniej wiece] w drugim wieku zaczęła pojawiać się forma książkowa, jakiej używa się obecnie (Kodeks), a która jest znacznie poręczniejsza niż zwoje.

Wiarygodny tekst

Nowego Testamentu Najbardziej cenione grupy rę­kopisów Nowego Testamentu to: Papirusy Bodmera (z których je­

den pochodzi z końca drugiego wieku) i Papirusy Chester Beatty (prawdopodobnie z początku trzeciego wieku); zawierają one jednak tylko fragmenty Nowego Testamentu; pochodzący z czwar­tego wieku Kodeks Svnaj.ski, obej­muje cały Nowy Testament, oraz Kndek.s Watykański dochodzący aż do Listu do Hebrajczyków 9,13. Kndek,s.v zostały prawdopodobnie wykonane przez zawodowych skrybów w egipskiej Aleksandrii.

Wymienione rękopisy były pod­stawą greckiej wersji Nowego Testamentu, sporządzonej w dzie­więtnastym wieku przez uczonych Westcotta i Horta. Większość uczonych zgadza się, że wersja ta jest dokładniejsza od standardo­wego tekstu z piątego wieku, wykorzystanego przy tworzeniu wielu poprzednich wersji.

Dwa pełniejsze zbiory papiru­sów Bodmera i Chester Beatty zostały odkryte już po ukazaniu się wersji Westcotta i Horta. Zostały one razem z innymi źródłami wykorzystane w pracach nad jeszcze doskonalszą wersją Nowego Testamentu.

Odkryto jeszcze inne zwoje papirusowe. Trudno jest określić, który z rękopisów jest najlepszy ­należy uważnie badać i porówny­wać ich treść.

Przez ostatnie 250 lat wielu uczonych pracowało wytrwale i starannie, aby złożyć tekst Nowego Testamentu jak najbliż­szy temu, co napisali jego autorzy Pozostało tylko kilka nieznanych fragmentów, co do których istnie­ją wątpliwości związane jedynie z doborem słów. Jednak żadna ze współczesnych wersji nie wzbu­dza jakichkolwiek wątpliwości co do podstawowego znaczenia Nowego Testamentu.

W jaki sposób zebrano księgi Nowego Testamentu

Choć nic zachowało się wiele bezpośrednich dowodów z naj­wcześniejszych lat, mamy dziś dosyć klarowny obraz tego, w jaki sposób Nowy Testament przybrał swój obecny kształt. Pierwsze gminy chrześcijańskie opierały się prawdopodobnie na praktyce żydowskich synagog i w czasie spotkań czytano frag­menty Starego Testamentu. Ponieważ jednak chrześcijanie ci czcili Jezusa Chrystusa, było dla nich naturalnym dodanie do czy­tań opisu jakiegoś fragmentu Jego życia i nauczania. Na początku mogło to mieć formę świadectwa z pierwszej ręki, pochodzącego od kogoś, kto osobiście znał Jezusa. Jednakże, w miarę upływu czasu, Kościołów przybywało, natomiast naocznych świadków ubywało. Stało się więc konieczne zapisanie tych świadectw. W ten właśnie sposób powstały cztery Ewangelie (Mateusza, Marka, Łukasza i Jana), które oczywiście odgrywały ważną rolę w nabożeństwach i życiu pierwotnych Kościołów.

Apostołowie i inni przywódcy chrześcijan pisali listy do posz­czególnych Kościołów i osób. Ponieważ listy te zawierały ogólne wskazówki dotyczące życia i wiary chrześcijańskiej, wkrótce dostrzeżono ich użyteczność dla całego Kościoła. Dzieje Apostolskie zostały zaakcepto­wane, ponieważ były kontynuacją Ewangelii wg św. Łukasza. Są one jedynym pełnym opisem początków chrześcijaństwa.

Wiemy, że do roku 200 po Chr. Kościół używał oficjalnie tylko czterech Ewangelii i żadnych innych; istniały także fikcyjne opowieści o Jezusie, poprzedzone listami przywódców chrześcijań­skich, którzy nastali po apostołach. Ale główny nurt Kościoła akcep­tował jedynie Ewangelie Mateusza, Marka, Łukasza i Jana, im tylko przyznając autorytet w sprawach życia i nauczania Jezusa. Do tego czasu także listy Pawła uznano powszechnie za pisma dorównu­jące wagą Ewangeliom.

Pozostałe księgi Nowego Testa­mentu zaakceptowano powszech­nie później. Na przykład Apoka­lipsa św. Jana była z pewnością czytana w 11 w., ale dopiero w I11 w. została ogólnie przyjęta. List do Hebrajczyków znano pod koniec

I w., ale aż do IV w. po Chr., częś­ciowo ze względu na wątpliwości dotyczące tego, czy był on napisany przez Pawła, nie był aprobowany przez niektóre Kościoły.

2 List św. Piotra, 2 i 3 List św. Jana, List św. Jakuba, List św. Judy także musiały przez pewien czas czekać, zanim zostały uznane przez Kościół jako Pismo Święte. Być może ostrożność Kościoła wynikała z wątpliwości w stosunku do ich autorstwa i tego, że mają one charakter raczej pry­watny. Pierwotnym kryterium za­liczenia listu do Nowego Testa­mentu była jego przydatność do czytania publicznego. Jeśli więc nie nadawał się do tego celu, jego użyteczność wydawała się ograniczona.

O tym, które pisma są użyteczne i powinny być zaliczone do Nowe­go Testamentu, nie zdecydowała arbitralnie żadna rada. Wraz z upły­wem czasu Kościół odkrył, że nie­które pisma cieszą się oczywistym

i powszechnym autorytetem, a jednocześnie są pomocne i nie­zbędne do wzrostu Kościoła. Na Soborach w Laodycei (363 r. po Chr.) i Kartaginie (397 r. po Chr.) biskupi spisali listę tych pism i w ten sposób zebrano księgi No­wego Testamentu, z wyjątkiem Apokalipsy św. Jana, która nie znalazła się na liście w Laodycei.

Przede wszystkim Kościoły chciały uzyskać pewność, że listy włączone do Nowego Testamentu są rzetelnym świadectwem życia i pracy apostołów - ludzi, którzy byli najbliżej Jezusa.

---