RZYM

I.Rzym królewski i republikański.

**Ogólna charakterystyka Italii i jej ludności

- Italia obejmowała właściwy półwysep Apeniński bez żyznej niziny Nadpadańskiej zwanej Galią Przedalpejską (Cispadana), dopiero pod koniec I w.pne częśc ta została włączona przez Augusta

- słabo rozwinięta linia brzegowa zwłaszcza na wybrzeżu wschodnim.

- dobre warunki rozwoju rolnictwa

- Kampania -najbogatsza kraina - „wielki sad” (kopia Rasae) uprawa zboża far (pszenica płaskórka)

- W Etruri i na Elbie złoża rudy

- Italia była zmuszona do importu metali

- Civitas - Rzym - miasto państwo

- Agricola Bonus - dobry rolnik - ideał rzymski

- pierwotnie Italię zamieszkiwały ludy nie indoeuropejskie których pozostałością byli Ligurowie

- Indoeuropejczycy 2 tysiąclecie pne :

*Italikowie (pierwszą ich falą były ludy latyńsko-falijskie, drugą ludy umbryjsko-sabelskie) ; *Ilirowie 2 tysiąclecie pne których pozostałością stanowiły zapewne ludy w południowo-wschodniej części wybrzeża czyli w Apuli i Kalabri

*Wenetowie - północno-wschodnia Italia - kulturwa Villanowa koło Bolonii, używali żelaza i palili zwłoki.

- Etruskowie - szczyt ich potęgi przypadła VIw.pne , opanowali całą Italię północną i środkową sięgając aż po Kampanię. Tam zetknęli się z Grekami ,klęska Etrusków Etrusków bitwie morskiej koło Kyme 474pne.

- 1964 odnalezienie 3 złotych tabliczek z Pyrgi spisanych w języku fenickim i etruskim

- Herodot uważał, że Etruskowie przybyli z Azji Mniejszej

- Dionizos z Halikarnasu - teoria autochtonizmu - Etruskowie byli pierwotną ludnością Italii, która uległa wpływom orientalnym.

- Obecnie uważa się iż ukształtowanie się grupy etnicznej Etrusków było procesem długotrwałym i nastąpiło dopiero w Italii w wyniku zmieszania się grup językowych i kulturowych, wschodnich i autochtonicznych.

- VIII - I wpne - rozkwit cywilizacji Etruskiej.

- Byli mistrzami w produkcji naczyń brązowych

- Miasta Etruskie: Arracjum, Kluzjum, Tarwini, Weje,

- Nazwa Rzym (Roma) pochodzi od imienia Etruskiego rodu Ruma

- Religia etruska- politeistyczna : Tinia, Uni, Menrwa- Bogowie etruscy którzy posłużyli za wzór trójcy kapitolińskiej. (Jowisz, Junona i Minerwa)

- Groźne demony: Harun , Tuchulcha

- Wróżenie z wnętrzności zwierząt ofiarnych - haruspicja

- Interpretowanie znaków wróżebnych - „Etrusca disciplina”

- Igrzyska na cześć zmarłych składanie ofiar z ludzi.

- Przyjęcie bogów greckich min. Apollo i Herkules

- VI wpne budowano świątynie z drewna, ozdabiano je posągami z terakoty (wypalanej gliny)

- Artysta Wulka z Wejów w VI wpne. Wykonał posąg Jowisza na rzymskim kapitolu.

- Mistrzowie w zakładaniu miast - rytuał zakładania miast tzw. Etruscus ritus - po odbyciu wróżb z lotu ptaka augur wyznaczał miejsce na przyszłe miasto i główną ulicę ze wschodnu na zachód (decumanus) i prostopadła do niej z północy na południe (cardo) po ich przecięciu powstawał rynek (forum), rytualne zaznaczanie granic miasta lemieszem z brązu, w ten sposób tworzyła się granica państwa zwana „pomerium”

- 445 -Etruskowie utracili władzę nad Kampanią, którą wraz z Kapuą przejęli Samnici

- 396 -Główne miasto południowej Etruri Weje zostało zdobyte i zburzone przez rzymian

- 350 -zdobycie Felsiny przez Galów i wybudowanie na jej miejscu celtyckiej Bolonii.

- 264 - zdobycie przez rzymian Vosinii będącego centrum kulturowym federacji, podporządkowanie całej Italii Rzymowi

Powstanie miast państw Rzymu - okres królewski

1. Powstanie Rzymu w świetle tradycji i badań naukowych.

- Powstanie Rzymu opisuje Tytus Liwiusz i Dionizjusz z Halikarnasu za panowania Augusta

- Poetycka wizja początków Rzymu „Enida” Wergiliusza

- Kwintus Fabiusz Piktor

- Marek Porcjusz Kato Starszy „Początki” - pierwsze dzieło historyczne napisane po łacinie - I poł. IIw.pne

- Polubiusz - grek który od 168 przebywał w Ryzmie jako zakładnik, spisał monumentalną pracę o Rzymie

- 754/753 pne (trzeci rok szóstej olimpiady) data założenia miasta Rzymu podawana przez Warona

- założycielem miasta był Romulus wywodzący się od trojańskiego wodza Eneasza

- Wg. Tradycji Romulus i Remus, bracia bliźniacy zostali zrodzeni przez westalkę Reę Sylwię , ojcem ich miał być bóg Mars. Zostały uratowane przez wilczycę.

- Famulus założył Rzym na wzgórzu Palatynie, a gdy brat Remus przekroczył świeżo wyznaczone granice brat zabił go.

- Rzym rozrósł się na 7 wzgórzach (septimonium)

- Romulus był pierwszym królem, łącznie było ich siedmiu, z których trzej ostatni byli etruskimi przybyszami związanymi z rodem Tarkwiniuszów , byli to Tarkwiniusz Stary

, Sergiusz Tuliusz i Tarkwiniusz Pyszny

- 509/508 obalenie Tarkwiniusza Pysznego, wprowadzenie republiki, bohaterem tych wydarzeń miał być Brutus, który objął w republice najwyższy urząd konsula.

- Walka rzymian z sąsiadującymi Sabinami, którzy zamieszkiwali wzgórze Kwirynau. W kulcie religijnym utrzymały się podwójne kolegia Luperków i Saliów co jest odbiciem układu zawartego pomiędzy rzymianami a Sabinami.

- Forum romanum powstało w wyniku jednorazowej akcji zasypania niezamieszkanego bagna na wysokości 2 metrów i pokrycia go warstwą żwiru. Wykonano to za Tarkwiniusza Starego

inicjatora budowy kanału odwadniającego forum (Cloaca maxima)

- Kapitel stał się twierdzą i głównym ośrodkiem religijnym miasta.

- Królowie Etruscy zapoczątkowali budowę monumentalnej świątyni na Kapitelu (Jowisza Junony i Minerzy), 13 września 509rpne - ukończenie świątyni - pierwsza pewna data w historii Rzymu, początek republiki.

2. Ustrój Rzymu królewskiego

- wg tradycji rzymianie mieli w tym czasie tworzyć 300 rodów (gentes) , któ®e łaczyły się w kurie (30) a kurie z kolei w 3 tribusy

- Przedstawiciele potężnych rodów tworzyli radę (senatu) decydującą o najważniejszych sprawach państwa.

- obok senatu istniała pierwotna forma zgromadzenia ludowego tzw „comitia curiata” wybierało ono króla (rex)

- Władza królów była ograniczona : był wodzem na wojnie, najważniejszym sędzią i kapłanem.

- rozwinięcie się systemu klienteli , obcy przybysze z zewnątrz zwani „peregrini” a także zubożali przedstawiciele rodów szukali wsparcia u możnych.

- wykształcenie się podziału społeczeństwa na patrycjuszów i plebejuszów, prawdopodobnie patrycjusze byli ściśle zespoleni z dawną organizacją rodową i służbą w wojsku jako konnica (equites)

- wg tradycji Fabiusze prowadzili prywatną wojnę z etruskim miastem Weje w 447 w bitwie pod Kremerą wyginęli prawie wszyscy przedstawiciele tego rodu.

- Plebejusze - ludzie wolni dysponujący prywatymi działkami, zajmowali się rzemiosłem i handlem, w wojsku służyli jako piechota.

- Pierwszy konsul rzymski Lucjusz Juliusz Brutus był plebejuszem.

- pierwsza secesja plebejuszów miała nastąpić w 494 pne i był GROŹNA ZE WZGLĘDU NA STRUKTURĘ armii w której służyli plebejusze.

- Król Serwiusz Tuliusz podzielił wolną ludność Rzymu na 5 klas majątkowych

_podstawową jednostką armii była centuria

- pierwsza najbogatsza klasa wystawiała 80 centurii piechoty i 18 jazdy

- następne klasy wystawiały od 20 - 30 centurii

- Armia rzymska opierała się na piechocie na wzór greckiej falangi, tworzyli ją przedewszytskim zamożni plebejusze.

- Podział terytorium Rzymu na 4 tribusy

- 7 królów:

* Romulus

* Sambińczyk Numa Pompilusz

* Tullus Hosiusz

* Ankus Marcjusz

* Tarkwiniusz STray

* Serwiusz Tuliusz

* Tarkwiniusz Pyszny

POCZĄTKI REPUBLIKI RZYMSKIEJ POCZĄTKI WALKI PATRYCJUSZÓW Z PLEBEJUSZAMI.

- 509/508 :

- zakończenie budowy świątyni Jowisza kapitolińskiego

- reforma kalendarza

- wprowadzenie urzędników eponimicznych

- obalenie królestwa i wprowadzenie republiki.

- inna tradycja przekonuje iż w VIw. Najechał na Rzym Porsena władca etruskiego państwa - miasta Kluzjum. Wygnał on Tarkwiniusza Pysznego i traktował Rzym jako bazę w walkach o hegemonię w Lacjum. Dopiero po ustąpieniu Porseny z Rzymu utrwalił się ustrój republikański.

- około 486 zamknięcie stanu patrycjuszów a plebejusze zostali pozbawienie czynnego i biernego prawa wyborczego (ius suffragii i ius honorum) i przywilejów społecznych : nie mogli zawierać małżeństw (ius concubi) z patrycjuszami oraz w pełni posiadać i nabywać ziemię (ius commerci)

- plebejusze pragnęli uzyskać przedewszystkim nadziały gruntów .

- rzymianie po podboju Lacjum konfiskowali 1/3 lub 2/3 gruntów zamieniając je na własność ludu co zowie się z łaciny ager publicus

- w V wieku pne powołanie urzędu trybunów ludowych - który sprawował wyłącznie stan plebejski (2 a potem 10) byli oni obrońcami plebsu wobec nadużyć patrycjuszowskich urzędników . Posiadali prawo weta, mieli osobistą nietykalność.

- Prawo XII Tablic 449rpne

*spisane przez specjalną komisję decemwirów

*obejmuje ustawodawstwo cywilne i karne

*Sankcjonowało własność prywatną - karząc przeciw niej wykroczenia

*niewypłacalny dłużnik stawał się niewolnikiem

*ograniczono lichwę zezwalając na niższą stopę od pożyczek w wys. 8 i 1/3% rocznie

*nieograniczona władza ojca (mógł sprzedać własne dzieci) pater familia

- na wniosek trybuna Kanulejusza przyjęto ustawę zezwalającą na zawieranie małżeństw pomiędzy patrycjuszami a plebejuszami „lex canuleia” 445

- w wyniku zwycięskich wojen działki otrzymali wszyscy zwycięzcy żołnierze, także plebejusze

- 367 pne ustawy wniesione z inicjatywy Liciniusza i Sekstiusza (Leges Liciniae i Sekstiae)

- plebejusze zostali dopuszczeni do konsulatu a po 320 roku stało się regułą iż jeden z konsulów musiał być plebejuszem.

- 337 - plebejusze uzyskali dostęp do urzędu pretora

- 351 - do urzędu cenzora.

- w 300 pne plebejusze na mocy ustawy Ogulniuszów „Lex Ogulnia” mogli wchodzić w skłąd najważniejszych kolegiów kapłańskich (pontyfików nadzorujących całość kultu oraz augurów organizujących wróżby na podstawie lotu ptaka)

- 287 - na wniosek dyktatora Hortensjusza uchwalono ustawy Lex Hortensja przyznające uchwałą zgromadzeń plebejskich głosujących wg Tribusów moc ustaw państwowych czyli obowiązujących całe państwo.

- 326 - przyjęto wniosek Peteliusza „Lex Poetelia” zakazujący niewoli za długi , dłużnik mógł za swoje zobowiązania odpowiedzieć swoim majątkiem a nie osobą.

- Wynikiem walk patrycjuszów z plebejuszami było zlanie się górnej grupy plebsu z patrycjuszami przez małżeństwa mieszane i wspólne sprawowanie urzędów

- zaczęła się wytwarzać nowa warstwa społeczna „nobilitas” szlachetnie urodzonych.

- zakładano osady zwane koloniami.

PODBÓJ ITALII I JEGO SKUTKI

1. Główne etapy podboju

- około 200 lat podbojów

- 493 pne zawarcie przymierza pomiędzy Rzymem a federacją latyńską tzw „foedus casianum” uznając równe prawa obu stron . Obie strony były zainteresowane plemion Etrurów i Wosków

- w V wpne Etruskowie próbowali odzyskać utracone terytorium

- 396 zdobycie przez Rzymian Etruskiego miasta Weje

- na początku IV wieku celtyccy Galowie zajmują Rzym, ostatecznie wyparcie Galów i pokonanie Etrusków przez Rzymian co zawdzięczali związkowi Latyńskiemu

- połowa IV wieku ciężkie dla Rzymu wieloletnie wojny z Samnitami , plemiona góralskie, zajęły one żyzną Kampanię z Kapuą i Kyme

- miasta Latyńskie próbowały odzyskać niezależność od Rzymu co spowodowało rozwiązanie związku Lateńskiego w 338

- Opanowanie Kampanii przez rzymian w tzw I Wojnie Samnickiej a następnie zajęcie Neapolu.

- II Wojna Samnicka (327 - 304) sukces rzymu .Podczas tej wojny w 312 roku z inicjatywy cenzora Appiusza Klaudiusza zbudowano słynną drogę łączącą Rzym i Kapuę - Via Apia

- III Wojna Samnicka (298 - 290) walki z koalcją Etruska - Galijską na północy

283 zwyucięstwo nad jeziorem Wadymońskim przyniosło rzymianom panowanie nad cała północną częścią Italii

- Bellum iustum - wojna sprawiedliwa

- wojny zazwyczaj zaczynano w marcu były one poświęcone Marsowi

-Konflikt z Greckim Talentem , na pomoc grekom przybył król Epiru Pyrrus , który przez 5 lat (280 - 275) prowadził z Rzymem ciężkie walki. Użył w walce słoni bojowych, które budziły panikę wśród żołnierzy. Talent został zmuszony do kapitulacji w 272 r.

- w 264 poddało się niezależne miasto italskie Volsini w Etruri.

- Pewne formy nowej organizacji Itali zostały wprowadzone przez rzymian już w czasie wojny z Latynami (340 - 338) „ius Latinum” stanowiło jakby połowiczne obywatelstwo rzymskie, nie mieli jedynie praw politycznych.

- Pełne prawa w Italii mieli tylko Ci którzy mieszkali w Rzymie.

2. Rzym

- pełnie praw mieli tylko wolno urodzeni obywatele rzymscy

- wyzwoleńcy - niewolnicy obdarzeni przez Rzym wolnością, wchodzili w skłąd obywateli ale nie mogli sprawować urzędów publicznych. Dopiero synowie wyzwoleńców mieli pełnię praw

3. Kolonie

- miały służyć jako bazy wojska z drugiej strony zaspokajać głód ziemi odczuwany przez ludność chłopską

- kolonie były ośrodkami rzymskimi na wrogim terytorium, czasem było to miasto zakładane od podstaw a czasem dawne miasto italskie zamienione na kolonię rzymską

- kolonie miały ustrój ściśle wzorowany na civitas rzymskim , na wzór dwóch konsulów stało dwóch urzędników nazywanych „duumwirów”, rada dekurionów stanowiła jakby kopię senatu

- kolonie były istotnym elementem romanizacji Italii i pełniły funkcję militarną zabezpieczając panowanie Rzymu

- mieszkańcy koloni mieli pełnię praw obywatelskich ale w praktyce trudno im było korzystać np. z praw wyborczych

- kolonie: Ostia (350); Ancjum (338); Tarracia (329)

4. Municypia

- były to miasta italskie, które otrzymywały pierwotnie prawo ograniczonego obywatelstwa rzymskiego bez prawa głosowania i kandydowania na urzędy. Stopniowo otrzymywały pełnię prawa obywatelskich i autonomię wewnetrzną, wybierano własnych urzędników, włada najwyższa należała do kolegium 2, 4 lub 8 urzędników, rada dekurionów

5. Sofii

- sojusznicy Rzymu, stanowili wielką grupę państw sprzymierzonych z Rzymem, nie mieli pełni praw obywatelskich, zachowały pełnię swojej odrębności ustawowej

- nie płacili danin na rzecz Rzymu, byli zobowiązani do pomocy militarnej

USTRÓJ SPOŁECZNO EKONOMICZNY RZYMU W III wpne, GOSPODARKA I SPOŁECZEŃSTWO.

1. Rozwarstwienie społeczeństwa rzymskiego

- powstanie wielkich majątków ziemskich przede wszystkim arystokracji rzymskiej, która posługiwała się pracą niewolników

- 357 - wprowadzono podatek od wyzwolenia niewolników

- 326 - „lex poetelia” zakazująca niewoli za długi , zahamowała wewnętrzne możliwości powiększania się niewolników

- III wiek pne. Italia była krajem drobnych rolników którzy tworzyli podstawę armii

- 232 - 217 - przywódca stronictwa demokratycznego Gajusz Flaminiusz jako trybun ludowy przeprowadził reformę agrarną oddając ziemie zdobyte w walkach z gallami na północy Italii pod użytkowanie chłopów (ager gallicus)

- urzędy kurualne tzn dające możliwość wejścia do senatu tj. kwestura, edylat, pretura, konsulat, cenzurat - sprawowali je nobilitas

- rody patrycjuszowskie: Fabiusze, Klaudiusze, Emiliusze, Korneliusze z przydomkiem „scypio”

- IV wpne - wyrasta nowa grupa kupiecko - bankierska Ekwitów

- pieniądz (IV - IIIw) prymitywne cegiełki z miedzi z emblematami tzw. Aes signatum a następnie ciężkie, okrągłe monety tzw. Aes grave (z jednej strony głowa bóstwa z drugiej dziób okrętu)

- około 280 roku moneta rzymsko - kampańka oparta na jednostce greckiej drachmie

- 269 - założenie własnej mennicy w okręgu świątyni Junony Jukony przydomkiem „Moneta na Kapitolu”

- od 214 - bicie własnej monety - denara

2. Organizacja armii rzymskiej

- do wojska powoływani byli wszyscy mężczyźni, obywatele od 17 - 46 roku życia należący do 5 klas majątkowych

- proletariusze nie mający ziemi i dochodu nie byli powoływani do regularnej służby wojskowej

- początkowo pospolite ruszenie w okresie wojny, nie płacenie żołdu

- IV - IIIw - powstanie regularnej armii, żołnierze stawiali się na wojnę z pełnym ekwipunkiem i otrzymywali żołd (stipenium)

- podstawą armii była ciężkozbrojna piechota zorganizowana w legiony. Legion składał się z 4,5 tys. żołnierzy w tym 3000 piechoty ciężkozbrojnej, 1200 lekkozbrojnej i 300 jazdy

- jednostką taktyczną legionu był manipuł, każdy legion składał się z 30 manipułów, a ten z 2 centurii

- ciężkozbrojni byli ustawieni w 3 linie. 1. najmłodsi hastati, 2 starsza principes i 3 najbardziej doświadczona - triari

- jazda podzieolna była na oddziały „turmae” których było w legionie 10

- włócznia hasta lub pila - rzucano nimi

- naczelnym wodzem był konsul, legaci pomocnicy, trybunowie wojskowi - wyżsi oficerowie

- kwestor (quaestor) zajmował się sprawami finansowymi wojska

- niżsi oficerowie - centurioni, spośród 60 centurionów w legionie najważniejszy był primipilus - dowódce pierwszej centurii

- obozy wojskowe (Castra) były zakładane w otoczeniu wału lub fosy, namiot wodza (praetorium)

- żelazna dyscyplina w armii - desymacia - co 10 był stracony za nieposłuszeństwo

3. Ustrój polityczny Rzymu w IIIw pne'

- w III wpne ukształtował się ostatecznie ustrój republikański

- władzę suwerenną miał stanowić lud wypowiadajmy się przez zgromadzenia, głosowanie było pośrednie przez jednostki organizacyjne kurie, centurie i tribus

- na zgromadzeniu mogli przemawiać zwołujący je urzędnicy

- najstarszy ze zgromadzeń ludowych w Rzymie „comitia curiata” miały już tylko cień dawnej władzy. Ograniczało się ono do nadawania „imperium” (władza wosjkowa i religina) urzędnikom wybieranym przez komisje centurialne

- „comita centuriata” (zgromadzenie ludowe) zorganizowane wg podziału na klasy majątkowe decydowało o wojnie i pokoju, wybierało najwyższych urzędników, wybierało dyktatora na wniosek senatu

- „comitia tributa” opierała się na organizacji pierwotnie terytorialnej tzn „tribus”, w IIIw zgromadzenia tribusowe stały się organem ustawodawczym w państwie, wybierało niższych urzędników kurialnych - edylów i kwestorów. Podczas gdy „cocnilia plebs” oparte także na organizacji tribus wybierały trybunów ludowych i edylów plebejskich

- silna władza wykonawcza w rękach urzędników i senatu. Urzędnicy mieli władzę wojskową i religijną „imperium” (tylko konsulowi, pretorzy i dyktator), lub władzę cywilną „potestas”

- zasadą sprawowania włądzy wykonawczej była kolegialność i jednoroczność urzędów zwyczajnychie

- najważniejszymi urzędnikami byli konsulowie w liczbie dwóch, na terenie Rzymu ich władza była ograniczona możliwością zastosowania veta przez trybunów oraz prawem odwołania się od wyroku urzędnika do ludu (ius provocationis). Poza Rzymem mieli nieograniczoną władzę, dowodzili władzę i mieli włądzę „imperium majus”, towarzyszyło im 12 liktorów z pękami rózg (fasce)

- dwaj pretorowie mięli tzw „imperium minus” głównym ich zadaniem było utrzymanie porządku w mieście towarzyszyło im 6 liktorów

- cenzorowie wybierani w liczbie dwóch raz na pięć lat, władzę sprawowali tylko przez 18 miesięcy. Zadaniem ich było przeprowadzenie spisu majątkowego, czyli cenzusu, podizał obywateli na centurie i tribusy, sporządzenie list senatu (album) , prowadzenie prac publicznych, wyznaczanie wysokości ceł i podatków

- edylowie kurulni i plebejscy tworzyli jednolite kolegium, podlegały im sprawy porządkowe miasta, troska o zaopatrzenie i urządzenie igrzysk na własny koszt

- kwestorzy (czterech) byli pomocnikami konsula w sprawach finansowych

- w 180 rpne uchwalono pod naciskiem arystokracji ustwę Wiliusza „lex Willia” która ustalała podstawy „cursus honorum” czyli kolejno sprawowania urzędów

- dyktator wybierany w czasie zagrożenia na 6 miesięcy miał niczym nie ograniczoną władzę tzw „summum imperium, pomocnikiem dyktatora był dowódca jazdy „magister equitum”, towarzyszyło mu 24 liktorów

- wszystkie urzędy były bezpłatne

- senat. Na pierwszym miejscu był jeden z konsułów tzw „principes senatu”. Zwoływać senat mógł konsul, dyktator, pretora później trybun ludowy. Zwołujący senat najczęściej konsul wygłaszał referat a następnie zadawał pytania senatorom (wg rang), głosowanie odbywało się poprzez przechodzenia na drugą stronę sali. Senat zajmował się sprawami kultu religijnego, finansami, dbał o bezpieczeństwo państwa, prowadził politykę zagraniczną, rozdzielał dowództwa i zadania urzędników.

4. Wierzenia religijne. Ideał rzymianina.

- konkretność, praktyczność, nieosobowaość religii

- każda czynność miała swoje bóstwo

- bóstwa rolnicze, bogini Ceres opiekunka żniw

- bóstwa domowe Many - duchy przodków, Lary - opiekunowie chaty, Penaty - bóstwa spiżarni

- w każdym człowieku istnieje element boski (geniusz)

- w 509 rpne - świątynia Jowisza kapitolińskiego.

- Janus - bóg początku i przejścia

- wróżby z lotu ptaków (auspicja) lub z wnętrzności zwierząt (haruspicja)

- 217 rpne - Gajusz Flaminiusz ruszył do walki z Hanibalem bez auspicjów, za co został skazany na bezbożność, ponieważ przegrał nad jeziorem Trazymeńskim

- tolerancja innych wierzeń

- od V wieku hellenizacja kultu rzymskiego, przejęcie bóstw greckich do religii rzymskiej.

- rzymianin we wczesnej republice to człowiek mężny i pobozny, na pierwszym miejscu stawia dobro państwa (viurtus)

- formalizm życia

- duża włądza ojca i wysoka pozycja kobiety, ideał surowej matrony, która była wierną towarzyszką męża i wychowawczynią synów

WIELKIE PODBOJE W REGIONIE MORZA ŚRÓDZIEMNEGO (264 - 146)

- Kartagina została założona w 814 rpne , była fenicką kolonią na północnych wybrzeżach Afryki, zakładała kolonie w Afryce, hiszpanii, sardynii, Korsyce i Sycylii. W IV w. była pierwszą potęgą handlową

- panował w niej ustrój oligarchiczny

- starcia Kartaginy z grekami w Syrakuzach

- konflikt Kartaginy z Rzymem o Sycylię

1. I Wojna Punicka (264 - 241)

- rzymianie mieli zdecydowaną przewagę na lądzie

- podstawę armii Kartaginy stanowili najemnicy, posiadali oni flotę 200 - 250 okrętów

- bezpośrednim powodem wojny było udzielenie przez Rzym pomocy Mamerytom, którzy opanowali Messanę narażając się na konflikt z Hieronim II władcą Syrakuz

- w 264r. wojska rzymskie przeprawiły się na Sycylię, zajęły Messanę Messynę po zwycięstwie zwycięstwie Kartagińczykami obległy Syrakuzy. Hieron został zmuszony do kapitulacji i zawarcia sojuszu z Rzymem co zapewniło wojskom rzymskim na Sycylii regularne zaopatrzenie w żywność.

- budowa 100 penter i 20 trier, budowali oni ruchome pomosty (kruki) służące do abordażu

- zwycięstwo rzymian w bitwie morskiej pod Mylae - Konsul rzymski Duiliusz

- bitwa u przylądka Eknomos (256) jedna z największych bitew morskich starożytności zakończona zwycięstwem rzymian, uzyskanie przez nich przewagi na morzu.

- wyprawa konsula Regulusa do Afryki zakończona niepowodzeniem oraz śmiercią konsula.

- budowa nowej floty liczącej 200 penter. Odniosła ona w 241 roku decydujące zwycięstwo u wysp Egackich, które zakończyło wojnę.

- Kartagina straciła swe posiadłości sycylijskie, musiała zwolnić jeńców, miała zapłacić w ciągu 10 lat wielką kontrybucję 3200 talentów, Sycylia stała się prowincją rzymską

- 238 - rzymianie wykorzystali bunt kartagińskich najemników na Korsyce aby zagarnąć podstępnie Sardynię i Korsykę.

- Kartagina ruszyła na podbój Hiszpanii - srebro. Podboje te prowadził Hamilkar Barkas a potem Hazdrubal

- zaniepokojeni rzymianie skłonili go do układu gdzie ustanowiono granice wpływów na rzece Iberus (Ebro) 226

- synem Hamilkara był Hanibal

- podczas gdy Kartagińczycy umacniali swe wpływyw w Hiszpanii rzymianie toczyli ciężkie walki z gallami o prowincje nad Niziną Nadpadańską, w 223 została ona całkowicie podbita i utworzono nową prowincję Galie Cispadana

II Wojna Unicka (218 - 201)

- 221 Hanibal obejmuje władzę w Hiszpanii

- zawarcie przez rzymian sojuszu z hiszpańskim miastem Sagunt które leżałe na południe od rzeki Ebro stało się powodem wojny

- Hanibal rozpoczął wojne zdobywając i niszcząć Sagunt

- przeszedł przez Pireneje i Alpy, armia jego stopniała o połowę do 20 tys.

- wiosną 218r. na terenie Gali Przedalpejskiej uzupełnił straty wojskami Galijskimi.

- Przejście przez bagno rzeki Arno

- klęska rzymian nad jeziorem Trazymeńskim w 217r zginął sam konsul Gajusz Flaminiusz i 5 tys żołnierzy

- na dyktatora powołano Kintusa Fabiusza Maksymusa, przyjął on taktykę wojny podjazdowej, miał on przydomek Cunctator czyli „zwlekający”

- powołanie drugiego obok Fabiusza dyktatora którym został Magister Equitum Mincjusz

- w 216r. na konsuli powołano Terencjusza Warrona i Emiliusza Paulusa

- konsulowi zdecydowali o wydaniu decydującej bitwy w 216r. pod Kannami w Apulii, Hanibal przeniósł siłę uderzeniową na skrzydła, gdie ustawił jazdę, okrążenie rzymian i pełne zwycięstwa Hanibala.

- składanie ofiar przebłagalnych w Rzymie

- sformułowano 2 legiony z niewolników wykupionych przez państwo

- od 214r. prowadzono działania wojenne na terenie Sycylii gdzie władca Syrakuz opowiedział się po stronie Kartaginy

- Syrakuzy zostały zdobyte przez Marka Klaudiusza Marcellusa w 211 roku

- w 210 rzymianie podjęli ofensywę w Hiszpanii

- dowództwo nad armią objął 25 letni Korneliusz Scypio

- w 208r. Scypio odniósł decydujące zwycięstwo pod Baecula, gdzie w górskim terenie zastosował nową taktykę walki polegającą na operowaniu luźnymi oddziałami (kohortami) liczącymi po 3 manipuły.

- 209/208 Scypio Afrykański został obwołany imperatorem Hiszpanii

- 205 Scypio został konsulem i przeniósł wojne do Afryki

- Bitwa pod Zammą w 202r. wspomagał Rzym król Numidyjski Masynias, któ®y przywiózł oddziały znakomitej jazdy. Scypio odniósł pełne zwycięstwo uzyskując przydomek „Afrykański”

- Pokój w 201r. Kartagina straciła wsyztskie posiadłości poza Afryką, musiała wydać Rzymowi prawie całą flotę przócz 10 okrętów strażniczych, i zapłacić kontrybucję 10 tys. talentów

- 197r. Kapitulacja Syrakuz, włądza Rzymu rozszerzyła się na Syrakuzy.

3. Wojny Macedońskie

- pierwsza tendencja - na któ®ej czele stoi Scypio Afrykański, Rzym miał się starać o utrzymanie jak najszerszego systemu sojuszy politycznych, niedopuszczając do wzrostu któregokolwiek któregokolwiek państw

- druga tendencja - Kato Starszy - duża zaborczość, dazenie do szybkiego powiększenia nabytków

- powodem do podjęcia wojny z państwem Antygonidów Macedończyków, był sojusz zawarty w 215r. przez króla macedońskiego Filipa V z Hanibalem w czasie II wojny Punickiej (Wojna macedońska 215 - 205)

- w czasie II Wojny Macedońskiej 200 - 196 rzymianie umiejętnie wykorzystali sprawę grecką, konsul Tytus Flaminiusz w rok po decydującym zwycięstwie nad Filipem pod Wynos Kefalaj w 197 podczas ogólnogreckich igrzysk na Istmie Korynckim ogłosił publicznie wolność Hellenów.

- w 196 roku uwolnienie się greków spod zwierzchnictwa macedońskiego.

- Wojna Syryjska prowadzona przez Rzym przeciw Antiochowi III w latach 192 - 198

- III Wojna Macedońska 171 - 167 król państwa Antygonidów Perseusz wystąpił z radykalnymi hasłami zniesienia długów i podziału ziemi.

- Konsul Lucjusz Emiliusz Paulus odniósł w bitwie pod Pydną w 168r. decydujące zwycięstwo nad Antygonidami

- Państwo Antygonidów przestało istnieć a Macedonia zostałą zamieniona na 4 zależne od Rzymu republiki.

- Ukarano Związek Achajski któ®y wspomagał Perseusza oraz Epir

- Po wielkich zdobyczach Rzymianie nie musieli płacić podatku od dochodu

4. III Wojna Punicka 149 - 146

- Kato Starszy każde przemówienie kończył „Pyzatym sądzę, że należy zniszczyć Kartaginę”

- Odbudowanie potęgi Kartaginy

- 3 lata trwało oblężenie Kartaginy

- Opór Kartagińczyków złamał Publiusz Korneliusz Scypio Emilianus, odciął on dostawy żywności do miasta

- Kartagina upadła w 146r. i z rozkazu Senatu została zrównana z ziemią

- Ujarzmienie Grecji

- 146r. zburzenie Koryntu, Grecję oddano pod namiestnika nowej prowincji Macedonii

PRZEMIANY EKONOMICZNO - SPOŁECZNE W EPOCE WIELKICH PODBOJÓW

1. Znaczenie prowincji

-w wyniku wojen unickich uzyskano: Korsykę, Sardynię, Sycylię, znaczną część Hiszpanii, Afrykę (teren Kartaginy)

-do Rzymu należała Macedonia z Grecją 196

-od 129 prowincja Azja była królestwem Pergamonu, Attalos III

-od 118 Galia Karbońska, pomost łaczący Hiszpanię z Italią

-ludność prowincji nie pełniła służby wojskowej, lecz płaciła wysokie daniny

- na czele prowincji stali pretorowie

-reforma Sulli 82, namiestnikami prowincji byli konsulowi (proconsules0, lub pretorowie (propraetores)

-przydziału prowincji dokonywał senat

-prowincje dostarczały wielkiej ilości zboża, szlachetnych kruszców i niewolników

2. Zmiany w rolnictwie Italskim II i I w pne.

-wzrost wielkiej własności

-gospodarka stała się coraz bardziej towarowa i intensywna, wymagajaca dużych nakładów kapitału i wykwalifikowanych pracowników

-Kato był zwolennikiem gospodarki typu „villa”, średniej wielkości majątku nastawionego na sprzedaż swych produktów

-„willa” specjalizowała się w jednym typie produkcji np. oliwy, pracowali w niej niewolnicy

-traktat Warzona I w pne, przedstawia dalszy rozwój gospodarki towarowej, wprowadzenie na większą skalę intensywnych typów gospodarki hodowlanej

-majątki Nobilitas to zespoły rozproszonych villae, specjalizujących się w różnych rodzajach produkcji

-Latyfundia- zwarte kompleksy dóbr, uzyskały przewagę w II - IV w pne., wielkie majątki ziemskie, samowystarczalne gospodarczo, utrzymywały się z pracy kolonów, czyli wolnych dzierżawców, uzupełnianej pracą niewolników.

-chłopi zaczęli wyprzedawać swe działki, bogatym sąsiadom, gdyż ich rolnictwo było nieopłacalne i żyli z dorywczej pracy jako najemnicy.

-w II poł II zmniejszył się liczba obywateli, podlegających służbie wojskowej.

-ruina chłopska groziła upadkiem armii

3. Rola niewolników w produkcji.

-wykształciło się niewolnictwo klasyczne

-niewolnik „narzędziem mówiącym” (instrumentum vocale)

-handel niewolnikami m.in. na wyspie Delos

-niewolnicy pracowali przede wszystkim w rolnictwie

-niewolnik po pracy powinien być tak zmęczony, aby mieć ochotę tylko na sen

-w Rzymie pan miał pełne prawo wobec niewolnika, prawo zycia i śmierci

4. Gladiatorzy.

-„gladius: - miecz

-mieli się wzajemnie zabijać na arenie dla Zabawienia ludności rzymskiej

-niewolnictwo charakterystyczne dla Italii od II poł. III. W. pne.

5. Plebs miejski. Proletariat rzymski/

-proletariat, najuboższa ludność miejsca, byli to bezrolni chłopi, którzy opuszczali wieś i przenosili się do Rzymu.

-nie mieli stałych dochodów, pracowali dorywczo

- stawali się zależni od swoich patronów, którzy zapewniali im egzystencję poprzez rozdawnictwo państwowe i prywatne

-część plebsu stanowili rzemieślnicy i kupcy, którzy łączyli się w „collegium”, które był stowarzyszeniami zawodowymi

-wyrosął w Rzymie zmożnirejsza część plebsu: architekci, lekarze, pedagodzy

6.Ekwici - nowa uprzywilejowana warstwa społeczna.

- ekwici - obywatele bardzo bogaci, ale nie wchodzący w skład arystokracji senatorskiej, należeli oni do centurii jazdy

-prowadzili działalność lichwiarską

-łączyli się w spółki kupieckie

-zajmowali się handlem na wielką skalę i transportem morskim

-największym ich dochodem stała się dzierżawa podatków z prowincji, nazywano ich publikanami

-uchwalona w 220 lub 218 ustawa Kwintisza Klaudiusza (lex Klaudia), zabraniała posiadania senatorom statków o większej pojemności niż 300 amfor(180 hektolitrów), mogących wypłynąć na morze, postanowienie to w praktyce zakazywało senatorom działalności handlowej, nie wolno też było trudnić się im, lichwą/

-siła ekonomiczna ekwitów predestynowała ich na równi z nobilitas

-ustawa z 129 r. (lex reddenorum equorum, ustawa nakazująca zwrot konia), wyraźnie rozdzielając obie warstwy. Senatorowie wystąpili z centurii ekwitów, ci ekwici, zaś, którzy uzyskali dostęp do urzędów, musieli zrzec się symbolu przysługującego im dotychczas statutu czyli konia dostarczonego przez państwo (equus publicus), od 129 r., można mówić o wyodrębnieniu się stanu ekwitów (ordo equester), zyskali oni nowe symbole władzy czyli: złoty pierścień, waski szlak purpurowy na tunice czyli „angusta clavus”( senatorom przysługiwał szeroki), prawo zasiadania na igrzyskach w wydzielonych rzędach, tuz za senatorami.

7. Wzrost znaczenia nobilitas.

-pod koniec III i w II szczyt potęgi nobilitas

-wzrost posiadłości ziemskiej

-gospodarka typu willa

-zagarnianie przemocą działek ubogich sąsiadów lub ich skupowanie

-na przełomie II i III w. staje się grupą zamkniętą i nie dopuszcza do siebie nowych elementów, do współrządzenia.

-nobilitowie łączyli swe rody poprzez małżeństwa, główne dwa rody to: Korneliuszów Scypionów i Emiliuszów, np. Publiusz Korneliusz Scypio Emilianus - zdobywca Kartaginy w 146 r. i namiestnik Hiszpani w 133r.

-kornelisze w latach 218 -208, sprawowali konsulat 24 razy, czyli stanowili 1/10 wszystkich konsuli

-rody plebejskie: Semproniusze, Licyniusze, Cecyliusze Metellowie

ZAŁAMANIE SIĘ ;PODSTAW USTROJU RZYMSKIEGO W OKRESIE SCHYŁKU REPUBLIKI (130 - 30), WALKI SPOŁECZNE I GŁÓWNE WYDARZENIA POLITYCZNE.

- zdobycie i zburzenie Kartaginy w 146 r. zamyka okres świetności republiki rzymskiej

-próba reformy agrarnej Tyberiusza Grakcha w 133 r.

-upadek prób demokratyzacji ustroju rzymskiego prowadzonych prze Gajusza Grakcha (123/122), nobilitas znów umacnia swoje stanowisko w państwie

-powstanie niewolników na Sycylii

-wojny z królem numidyjskim Jugurtą (111- 105)

-Gajusz Mariusz konsulem w 107 r., rzymianie pokonują plemiona germańskimi Combrów i Teutonów, reforma armii 104 - 101

- w latach 90 - 88 doszło do wojny ze sprzymierzeńcami, którzy domagali się równouprawnienia

-w latach 88 - 84 Rzym prowadził pierwszą wojnę z królem Pontu Mitrydatesem I, zakończył ją wódz z ramienia optymatów (obrońców senatu) L. Korneliusz Sulla

-I wojna domowa 83 - 82 zwycięstwo Bulli, który ogłosił się dyktatorem(82 - 79), przeprowadził reformy polityczne o charakterze konserwatywnym

-w latach 80 - 72 silne ognisko oporu zorganizował w Hiszpani Sertoniusz , dawny stronnik Mariusza - ujarzmienie Hiszpanii przez Gnejusza Pompejusza

-73 - 70 powstanie saprtakusa na Sycylii ujarzmionego przez m. Licyniusza Karssusa w 71 r.

-w 70 r. Krassus i Pompejusz objęli konsulat i przeprowadzili reformy, likwidujące zmiany ustroju wprowadzone przez Bullę

-lex Aurelia 70 r. przywrócenie władzy trybunów ludowych

-proces namiestnika Sycylii Werresa, którego oskarżył M. Tuliusz Cycero, jako konsul 63 r., Cycero doprowadził do wykrycia spisku Sergiusza Katyliny i skazał spiskowców na śmierć.

-w 66 r. Pompejusz podbił ostatecznie państwo Mitrydatesa, przyłanczając do Rzymu: Syrię, Pont i Bitnię 64 r.

- 60 r. I triumwirat, Krassus, G.J. Cezar, Pompejusz

-59 r. Cezar obiął konsulat i zdobył namiestnictwo dwóch prowincji galijskich

58 - 51, systematyczna walka i podbój Galii

-53 r. śmierć Krassusa na wschodzie w walce z Partami, oraz zbliżenie Pompejusza doprowadził do upadku I Triumwiratu, klęska pod Carrnae, powstanie w Galii

-49 - 45 II wojna domowa, cezar zwycięża obrońców republiki (stronników Pompejusza), stał się dożywotnio dyktatorem, bitwa pod Ilerdą 49 r.

1 stycznia 45 wprowadzenie nowego kalendarza

-kres jego jednowładztwu położył spisek Idów Marcowych, 15 marca 44 r., kiedy to został zamordowany

-cezar Oktawian w #0 r. kończy wojnę domową z Markiem Antoniuszem, zdobywa Egipt, gdzie panował ostatni władca z dynastii Ptolemeuszy - Kleopatra

-rok 30 ostateczna likwidacja republiki i utrwalenie cesarstwa

1. Kwestia agrarna.

-II poł. II w. dążenie chłopów do nowego podziału ziemi

-pierwszą próbę reform agrarnej podjął Tyberiusz Semproniusz Grakchus, trybun 133, chodziło o odrodzenie armii rzymskiej

-pierwsze powstanie sycylijskie przywódca Antioch/Eunus

-rodzina mogła posiadać 1000 jugerów(250 ha) ziemi publicznej

-chłopom dano działki po 30 jugerów (7,5 ha), miały one być dziedzicznie użytkowane bez prawa dzielenia i sprzedaży, obowiązywała specjalna opłata za użytkowanie ziemi „vectigal”

-powołano „komisję trzech” do rozdzielenia gruntów- Tyberiusz i Gajusz Grakchowie oraz Appiniusz Klaudiusz

-sprzeciw do ustawy zgłosił senat i Marek Oktawiusz, ale zgromadzenie przyjęło ją

-komisja skonfiskowała 1 mln jugerów (250 tys. ha)

- Tyberiusz zginął z rąk uzbrojonej grupy senatorów pod wodzą najwyższego kapłana Scypiona Nawyki, zginęło również 300 stronników tyberiusza

-komisja jednak działała do 129 r.

-Gajusz Grakchus jako trybun ludowy w 123, zorganizował ze wszystkich grup społecznych niezadowolonych z rządów senatu, sojusz, który stał się zaczątkiem potężnego stronnictwa popultarów (populus - lud)

-ustawa o sądach (lex Iudicaria), oddawała całkowicie w ręce ekwitów, trybunały sądzące nadużycia urzędników w prowincjach

-po przyłączeniu byłego królestwa Pergamonu (azja) 129, otworzyła się, dla ekwitów nieograniczona ilość eksploatacji ekonomicznej terenów wschodu

- Gajusz ofiarował proletariatowi rozdział taniego zboża (lex, frumentria), ponieważ doświadczenia Tyberiusza wskazywały, iż nie mógł on liczyć na poparcie plebsu miejskiego

-wznowił on ustawę brata i działalność „komisji trzech”

-przygotował on projekt nadania obywatelstwa rzymskiego ogółowi wolnych mieszkańców Italii

-w Kartaginie miała powstać kolonia Junonia

-ostatecznie udało się senatowi umocnić swoje stronnictwo zwane optymatami (optimum - najlepszy)

-konsul Opimiusz wystąpił zbrojnie przeciwko Gajuszowi Grakchowi (który nie chcąc wpaść w ręce wroga, kazał się zabić zaufanemu niewolnikowi) 122 r. pne

-skłócenie ze sobą Ekwitów i Nobilów

-nie udało się zahamować procesu wzrostu wielkiej własności ziemskiej i zmniejszania się liczby gospodarstw rolnych

Gajusz Mariusz - konsul w 107 r. był kwitą, reforma wojskowa

-zmiana systemu rekrutacji (przedtem uzależnione było to od cenzusu majątkowego)

-rozpoczęto przyjmować do wojska ochotników - proletariuszy

-armia nabrała charakteru zawodowego, służba miał trwać minimum 16 lat

- znak bojowy - orzeł(aquila)

-weterani otrzymywali ziemię, m.in. Bulla po zdobyciu w 82 dyktatury, obdarował swych weteranów, ok. 100 - 120 tys. byłych żołnierzy

- w ustawie G.J. Cezara było dążenie do zmniejszenia liczby proletariatu w Rzymie. Działki ziemi miały otrzymać rodziny mające przynajmniej 3 dzieci.

2. Problem sprzymierzeńców.

- sprzymierzeńcy - mieszkańcy Italii bez prawa obywatelstwa

- italikowie sprzeciwiali się wszelkim reformom agrarnym

-brali oni udział w wojnach rzymskich, płacili daninę krwi i ponosili świadczenia materialne, ale nie mieli żadnego prawa głosu w sprawach państwowych

-w 91 r. trybunem ludowym został Marek Liwiusz Druzus, zaprojektował 4 ustawy jednak został zamordowany skrytobójczo

-śmierć Druzusa i koniec związanych z nim nadziei doprowadził do powstania sprzymierzeńców zwanego wojną ze sprzymierzeńcami w latach 90 - 88.

-zamieszki w Askulum, przyłączyły się do nego ludy środkowej i pd. Italii Samnici i Marsowie, po stronie Rzymu opowiedzieli się Etruskowie i Umbrowie.

-sprzymierzeńcy utworzyli własną organizację państwową, bedącą połączeniem zasad ustrojowych Italii i Grecji, nową stolicą stało się miasto Korfinium nazwane Italią, powołano senat, 2 konsulów, 12 pretorów i bito własną monetę

-klęski Rzymian spowodowały, zachwianie się wierności stojących dotąd po ich stronie Umbrów i Etrusków.

-J. Cezar wniósł projekt na mocy, którego sprzymierzeńcy wierni Rzymowi otrzymali pełne prawa obywatelskie (lex Julia)

- w 89 r. ogłoszono lex Plautia Papira , która przyznawała prawa obywatelskie wszystkim sprzymierzeńcom, którzy w ciągu 60 dni złożą broń.

-w 88 r. Rzym wygrał wojnę, jednak sukcesem plemion italskich było uzyskanie obywatelstwa, mieli oni minimalny wpływ na komicjach trybusowych, rzymianie chcąc ograniczyć prawa nowych obywateli wpisali ich tylko do 8 tribusów a nie do 35 istniejących

-rozwinęły się szerzej formy samorządu munipicjalnego arystokracji

-powiększyła się grupa proletariatu w Rzymie (proletarii)

3. Powstania niewolników.

Pierwsze powstanie sycylijskie 136 - 132.

-hasłem był bunt niewolnictwa w posiadłości Damofilosa, znanego ze swego okrucieństwa.

-przywódcą niewolników był Eunus, którego ogłoszono królem i przybrał imię antiocha

-ośrodkiem niewolniczego królestwa stało się miasto Henna

-niszczenie majątków bogatych

- w 132 r. zwycięstwo rzymskiej armii konsularnej wysłanej na Sycylię pod dowództwem Publiusza Rupiliusza, Eunus został zamęczony w więzieniu a wielu uczestników stracono

Drugie powstanie niewolników.

- niewolnicy wykorzystali trudności państwa w czasie najazdu Combrów i Teutonów

-powodem powstania było uprowadzenie wielu mieszkańców sprzymierzonej z Rzymem Bitynii (w Azji Mniejszej), sprzedano ich w niewolę

-królem obrano Sylwiusza, który przybrał imię Tryfona

-w 101 r. konsul rzymski Maniusz Akwiliusz zdołał ich pokonać

-zakazano niewolnikom noszenia broii

Powstanie Spartakusa 73 - 71

- w 73 r. w słynnej szkole gladiatorskiej Lentulusa Batiatusa w Kapui, zorganizowano spisek, który wykryto, lecz 78 niewolników uciekło, schronili się oni na górze Wezuwiusza

-przywódca był Spartakus z wojowniczego plemienia Traków, byli jeszcze dwaj wodzowie Kriksos i Onojmanos

-przyłączyli się też „zrujnowani chłopi”

-pokonanie w 73 propretora Klaudiusza Glabera

- w oddziałach Kriksosa było wielu wolnych chłopów, którzy pragnęli pozostać w Italii i pozyskać ziemię, odłączył się on od armii Spartakusa i poniósł klęskę w 72 r. z armia konsulów

-Spartakus zrezygnował z przeprowadzeni przez Alpy i zdecydował się wrócić na pd. Italii, przyczyną tej decyzji były prawdopodobnie złe warunki pogodowe

-w 71 r. w Apulii koło Brundizjum, doszło do zdecydowanej bitwy pomiędzy wojskami psartakusa i Krassusa, Spartakus padł rozsiekany na kawałki, tak, że nie można było znaleźć jego ciała

- droga Krassusa do Rzymu wiodła z Kapui przez Via Appia, wzdłuż, której ustawiono 6 tys. krzyży z niewolnikami.Hansjddufjxhfcuddvjudhvudh

DOJŚCIE DO WŁADZY JULIUSZA CEZARA I JEGO DYKTATURA

1. Zróżnicowanie społeczeństwa rzymskiego u schyłku republiki

- zróżnicowanie w warstwie Nobilitas

- reforma wojskowa Mariusza wzmocniła pozycję wodza

- namiestnik prowincji sprawował 30-sto letnie namiestnictwo

- rządy Bulli (82-79) wzbogaciły garstkę najpotężniejszych nobilów (jego zwolennicy)

- oskarżono namiestnika Sycylii Werresa o nadużycia, któ®y był popierany przez rodzinę Metellów zagarniającą dla siebie najważniejsze stanowiska w państwie

- wzrost koztów wyborczych

- Juliusz Cezar rozpoczął karierę ajko zubożały patrycjusz prześladowany przez reżim Sullański, zdobycie urzędu zawdzięczał pomocy finansowej najbogatszego nobila Krassusa

- uzyskał namiestnictwo prowincji Hiszpanii, wielki majątek uzyskał dopiero jako prokonsul w galli po 10 letnim okresie namiestnictwa

- najbardziej zadłużeni nobilowie przyłączyli się do spisku Katyliny w 63 roku, sam przywódca dwukrotnie przegrał walkę o konsulat

- Cezar pozostał wierny stronnictwu Popularów

- w 100 roku trybun ludowy Saturianus wystąpił z szerokim programem reform przewidujących między innymi zniesienie długów

- Ekwici natychmiast zerwali z Popularami i zjednali się z Senatem

- Ekwicki konsul Gajusz Mariusz z ramienia senatu rozprawił się z Saturianem

- Ekwici władający trybunałami sądowymi od czasów Gajusza Grakha mieli sądzić o nadużycia w praktyce panowało przekupstwo.

- Bulla po opanowaniu władzy w 82 roku odebrał Sądownictwo o nadużycia Ekwitom, przywrócił Trybunały Senatorskie

- Panowanie Bulli bardzo osłabiło pozycję polityczną Ekwitów , znaczna część zostałą wyniszczona fizycznie poprzez proskrypcje.

- z inicjatywy umiarkowanego skrzydła Popularów cofnięto najbardziej drażliwe ustawy Bulli( przedewszytskim przywracając władzę Trybunom Ludowym) powołano do sądzenia spraw o nadużycia w prowincjach Trybunały Mieszane składające się w 1/3 z Senatorów, 1/3 z Ekwitów i w 1/3 z zamożnej grupy społeczeństwa określanej mianem „Trybuni aerari”

- Trybun ludowy Polubiusz Klodiusz w 58 rpne który dysponował uzbrojonymi oddziałami proletariuszy przeprowadził wiele reform radykalnie społecznych, uchwalono np. nową „lex frumentaria” , zapewniającą darmowe rozdawnictwo zboża

- prowincje stały się terenem wyzysku, upadek gospodarki, bezlitosna eksploatacja dla własnych celów (prowincja Azja)

- pierwszym politykiem który zapoczątkował poważne zmiany w systemie zarządzania prowincjami był Juliusz Cezar, jego zasady w większości przejęte i zrealizowane zostały przez nowy typ ustroju - Cesarstwo

2. Nadzwyczajna pozycja wodza

- pierwsza wojna domowa 83 - 82

- wódz decydował o podziale łupów między żołnierzy

- armia wolała iść za wodzem nawet przeciwko władzy

- kiedy Bulla prowadził działania wojenne w Grecji i w Azji w Rzymie do włądzy doszli Popularzy którym przewodzili Mariusz i Cynna, wprawdzie Mariusz zmarł 86 roku ale Rzym pozostawał nadal w rękach Popularów, Bulla nie chcąc pogodzić się z tą zmianą sytuacji zakończył szybko wojnę z Mitrydatesem w 85 roku i skierował swe wojska do Italii - było to pierwsze użycie armii rzymskiej przeciwko legalnym władzom republiki. Wiosją 83r. armia Bulli wylądowała w Brundizjum, rozpoczęła się wojna domowa.

- Bulla zdobył władzę Dzięki za wszystko i armii ale starał się opierać przedewszystkim na arystokracji senatorskiej, która była niechętna dyktaturze militarnej, musiał ustąpić ze stanowiska dyktatora w 79 roku.

3. Geneza Pierwszego Triumwiratu i namiestnictwo Cezara w Gali.

- Gnejusz Pompejusz rozpoczął karierę jako Sullańczyk. W Hiszpanii pokonał stronnictwo Mariusza którym przewodził wybitny wódz Kwintus Sertoriusz

- w 67 roku Pompejusz otrzymał nadzwyczajne pełnomocnictwa do walki z piratami a rok później otrzymał dowództwo w wojnie z Mitrydatesem Pontyjskim.

- na wschodzie utworzył prowincje Bitnię - Pont i Syrię

- pojednanie z dawnym kolegą z okresu konsulatu (70 rpne) Markiem Krassusem

- 60 rpne pierwszy Triumwirat

- tajna umowa 3 mężówz 60 roku (1 Triumwirat) umożliwiła osiągnięcie Cezarowi konsulatu na 59 rok i zapewniła objęcie w 58 roku namiestnictwa Gali Przedalpejskiej a wkrótce także Narbońskiej.

- Krasus zginął w 53rpne w wojnie z potężnym państwem Partów które obejmowało tereny Iranu i Mezopotamii

- Pretekstem wkroczenia wijsk rzymskich do Gali Właściwej stała się migracja Helwetów następnie zaś wojna z władcą germańskich Swebów Ariowistem - podporządkowani Rzymowi w 56r.

- namiestnik gali doprowadził w 56r. do zjazdu w Lukce który umocnił sojusz 3 wodzów. Sam zaś otrzymał przedłużenie namiestnictwa w Gali na 5 lat.

- Pompejusz i Krassus zostali konsulami na rok 55.

- 52rpne powstanie w Gali pod przewodnictwem Wercyngetoryksa, bitwa pod Alezją i kapitulacja Galów w 51r.

4. Druga Wojna Domowa (49 - 45)

- Senat żądał od Cezara rezygnacji z dowództwa i powrotu do Rzymu jako człowieka prywatnego

- Marek Antoniusz i Kwintus Kasjusz założyli Veto wobec tych postanowień Senatu i musieli uciekać do Cezara

- oficjalne pogwałcenie praw Trybunów stało się oficjalnym powodem dla Cezara, aby rozpocząć Wojnę.

- w styczniu 49 roku Cezar przekroczył rzekę Rubikon stanowiącą granicę pomiędzy Galią Przedalpejską a właściwą Italią

- Armia Pompejusza stacjonowała w Hiszpanii

- w tym czasie większość Senatorów opuściła stolicę

- Cezar ciesząc się poparciem arystokracji municypalnej szybko opanował Italię i Rzym

- Do decydującej bitwy doszło pod Farsalos w Tesalii w 48roku. Cezar wygrał dzięki swoim zdolnościom dowódczym podczas gdy w armii Pompejusza Trwały spory o majątki

- Pompejusz uciekł do Egiptu i został zamordowany

- Wojna Cezara z przeciwnikami w Afryce na któ®ych czele stał Kato Młodszy zakończyła się zwycięstwem Cezara pod Thapsus w 46 roku.

- w 45 roku Cezar pokonał synów Pompejusza w Hiszpanii pod Mundą

- 1 stycznia 41 roku - wprowadzenie nowego kalendarza

- 15 marca 44 roku Cezar zostaje zamordowany

5. Społeczne i ideologiczne podstawy dyktatury Cezara

- Armia pozostała główną podporą rządów Cezara

- Cezar dążył do ogółu poparcia zamożnych mieszkańców Italii

- Dużą rolę w jego stronnictwie odgrywali Ekwici

- Zapewnienie miastom szerokiego rozwoju samorządu

- umożliwienie arystokracji municypialnej szybkiego awansu

- w prowincjach zbierano podatki bezpośrednio przez państwo

- osiedlenie licznych kolonistów rzymskich np. w Afryce

- wszyscy mieszkańcy Gali Przedalpejskiej otrzymali obywatelstwo rzymskie

- wprowadzono wielu przedstawicieli arystokracji prowincjonalnej do Senatu min. Elita Galów

- ograniczono rozdawnictwo zboża - Cezar uważał Proletariat za element niebezspiczny w polityce i bezużyteczny społecznie. Usunięcie części proletariuszy z miast i nadanie im ziemi w koloniach

- starał się ukrucić przejawy buntów niewolników

- obiecywał korzyści materialnye senatorom, którzy go poprą

- w 44 roku został on dyktatorem na czas nieokreślony (dictator in perpetuum) jednocześnie dysponował władzą trybuńskom, był najwyższym kapłanem i imperatorem. Miał prawo polecania kandydatów na urzędy ; „pater patriae” - ojciec ojczyzny, nie wstawał on na powitanie konsulów i Senatu, co było szczególnie drażniące dla Nobilitas.

- Cezar lansował kult Wenus Rodzicielki od któ®ej wywodził się ród Juliuszów

- Sądzi się, iż dyktator dążył do jawnego ubóstwiania za życia i że to on a nie August był właściwym twórcą kultu cesarskiego.

- oficjalnie kult boskiego Juliusza został uformowany przez triumwirów w 42 r.pne , uchwalono mu świątynię i kapłanów , którym został Marek Antoniusz

- jego imię „Caesar” stało się tytułem cesarskim.

- coraz mniejsze znaczenie miał Senat.

- Reforma kalendarza w 46 roku i wprowadzenie roku przestępnego.

- za jego panowania przebudowano Rzym, wybudowano drogi i kanały

- spisek przeciwko Cezarowi zawiązała grupa 60 Senatorów, byli wśród nich Pompejańczycy ale również jego przyjaciele, przywódcami spisku byli Gajusz Kasjusz Longinus oraz dwaj Brutusowie Marek i Decimus, którzy należeli do stronnictwa Cezara

- Cezar pozbawił nobilitów monopolu władzy jawnie lekceważył tradycje republikańskie

- padł od ciosów sztyletu w Kurii Pompejusza w dniu idów marcowych 15 marca 44 roku.

PRZEOBRAŻENIA W KULTURZE RZYMSKIEJ W III - I WIEKU P.N.E.

1. Przemiany obyczajów.

- wśród arystokracji dawne ideały zostały zastąpione przez bardzo rozwiązły tryb życia

- głęboki rozkład rodziny i małżeństwa

- małżeństwa były obiektem przetargów politycznych

- Cezar wydał Pompejuszowi jedyną swoją córkę Julię

- w 62 Trybun Ludowy Publiusz Klodiusz zakradł się do domu Cezara gdzie odbywały się kobiece ceremonie ku czci bogini Bona Dea, której przewodniczyła Pompeja, Klaudiusz był w niej zakochany

- wzrost roli kobiety np. Sempronia z rodu Grakhów, Klodia siostra Klodiusza Publiusza, Serwilia - matka Brutusa

- W okresie wielkich podbojów zachwiane zostały zasady „mores maiorum”

2. Hellenizacja kultury rzymskiej

- zwycięstwo nad Antygonidami pod Pydną w 168r. , Lucjusz Emiliusz Paulus przywiózł do Rzymu bibliotekę macedońską

- Kato, przeciwnik kultury greckiej

- napływ dzieł sztuki, filozofii, nauki i religii

- budownictwo cementowe , pucolana - zaprawa sporządzona z wapna, wody i popiołu wulkanicznego

- w III wpne - budowa domów piętrowych tzw kamienice czynszowe „insulae” w końcu III w powstaje Cyrk Flaminiusza

- II wpne buduje się bazyliki, budynki w których sprawuje się sądy, różne zebrania polityczne

- w 184 r. z inicjatywy cenzora Katona wybudowane Basilica porcia, Emilia i Sempronia

- rzymianie zasłynęli ze swych posągów mężczyzn odzianych w togi , byli mistrzami rzeźby portretowej

- świątynie Fortuny w Praeneste i Herkulesa w Tibur to przykłady monumentalnych budowli

- za Cezara przebudowano Forum romanum i wzniesiono nowy rynek Forum Juliusza.

- budowa wspaniałych prywatnych ogrodów

2. Przemiany religijne

- 292r w czasie nowej zarazy w Rzymie za radą Ksiąg Sybilińskich wprowadzono kult boga greckiego - opiekuna lekarzy Asklepiosa czczonego w Rzymie pod imieniem Eskulap. Z jego słynnej świątyni Epidauros sprowadzono specjalnie św. Węża symbolizującego boga.

- Uznanie 12 bogów olimpijskich:

Jowisz - Zeus

Junona - Hera

Neptun - Posejdon

Minera - Atena

Mars - Ares

Wenus - Afrodyta

Diana - Artemida

Westa - Hestia

Wulkanus - Hefajstos

Merkury - Hermes

Ceres - Demeter

Apollo - Apollo

- w 217 rpne Fabiusz Maksymus obwieścił po bitwie nad jeziorem Trazymeńskim, że konsul Gajusz Flaminiusz zawinił zlekceważeniem ceremonii religijnych i auspicjów, na wniosek Fabiusza odnowiono wówczas staroitalski zwyczaj religijny ślubowania „ver sacrum” (świętej wiosny) tzn poświęcenie całego pokolenia urodzonego na wiosnę bogu Jowiszowi. Pierwotnie składano tą ofiarę Marsowi.

- w 204 rpne wprowadzono do Rzymu kult małoazjatyckiej bogini, za radą Ksiąg Sybilińskich kult wielkiej macierzy czczonej we Frygii pod imieniem Kybele, któ®ej znakiem był meteoryt przechowywany w mieście Pessinus

- przed wojną z Hanibalem znano już najstarsze igrzyska „ludi romani” a także „ludi plebei”

- w 212 za radą Ksiąg Syblilńskich wprowadzono igrzyska na cześć Apollina „ludi Apollinares”

- w I wieku wielką popularnością cieszyły się synkretyczne kulty pochodzące z Egiptu, szczególnie bogini Izydy i Serapisa

- dla rzymian religia miała charakter publiczny, jej związki z polityką były bardzo silne

- Kwintus Macjusz Scebola w 82r. wyraził 3 typy religijności: 1. mistyczny, poetycki, 2) Filozoficzny, 3) religijno - obywatelski - najważniejszy

- Cyceron sformułował 3 greckie szkoły filozoficzne: epikureizm, stoicyzm, i sceptyczna nowa akademia

- „Traktat o naturze bogów”

poruszył problem nieśmiertelności duszy, uważał religię za ściśle połączoną z tradycją, nawiązując do teorii Platona przyswajał rzymianom teorie iż dusza ludzka jest nieśmiertelna, wieczna i że droga do nieba jest przedewszystkim dla tych, którzy dobrze służą ojczyźnie. Ideę tą wyraził w „Śnie Scypiona” stanowiącym końcową partię „Traktatu o państwie”

4. Filozofia i literatura rzymska

- rzymianie interesowali się tymi dziedzinami filozofii które obejmowały etykę oraz teorię państwa i społeczeństwa min. Filozofia stoicka, której zwolennikem był Marek Brutus

- gorliwym epikurejczykiem był Tytus Lukrecjusz Karus Iw.pne któ®y napisał epicki poemat „O naturze rzeczy”

- Cycero - dzieło „De republica” - ideał polityczny republiki arystokratycznej.

- Cycero poprzez swoje pisma filozoficzne lansował pewien styl kulturalnego życia i przeżyć intelektualnych, była to rzymska „humanista”, jako kontynuacja greckiego ideału „Paidei”

- Cycero był znakomitym mówcą w stylu Azjańskim, najwybitniejszym jego dzięłem z tej dziedziny jest dialog „O mówcy”

- styl w mówieniu zwany attycyzmem - powrót do klasycznej greki, zwolennikami tego stylu byli: Marek Juniusz Brutus, a w pewnym stopniu także Cezar

- Juliuszu Cezar „De bello Gllico”, „Commentarii de bello cywili” pisał Cezar o swojej działalności w 3 osobie, stosowanie tego tonu miało wywołać wrażenie pełnego obiektywizmu.

- jego „Pamiętniki” stały się wyrazem prozy literackiej łączącej umiejętnie prostotę wyrazu z pełnia dramatyzmu

- Gajusz Sallustiusz Kryspus - jeden z najwybitniejszych historyków rzymskich, był on twórcą monografii historycznej („Sprzysiężenie Katyliny” i „Wojna z Jugurtą”)

- Marek Terencjusz Warro - pisał wszechstronnie w charakterze encyklopedycznym, pisał traktaty o rolnictwie, języku łacińskim, satyry polityczne takie jak „potwór trójgłowy” przedstawiające rządy Cezara, Pompejusza i Krassusa”

Do naszych czasów zachowało się :

- 19 komedii Plauta

- 6 komedii Terencjusza

z prozy:

- „Traktat o rolnictwie” Katona

- Gajusz Waleriusz Katulus - reprezentuje grupę tzw młodego Rzymu - tematyka miłosna

- Wergiliusz - „Bukoliki”

- Horacy „Epody”

II WCZESNE CESARSTWO PRZYSKIE (PRYNCYPAT)

PANOWANIE OKTAWIANA AUGUSTA.

POWSTANIE NOWEGO USTROJU - PRYNCYPATU

1. Walka o władzę po śmierci Cezara

- konsul Marek Antoniusz wygłosił na pogrzebie cezara porywającą mową pośmiertną, któ®a stała się początkiem wielkiej manifestacji. Lud któremu Cezar w testamencie zapisywał znaczne sumy pieniędzy i swoje piękne ogrody nad Tybrem zwrócił swój gniew przeciwko spiskowcom. Musieli oni uchodzić na wschód, gdzie zaczęli się szykować do wojny.

- Gajusz Oktawiusz - główny spadkobierca imienia i majątku Cezara, był to wnuk siostry dyktatora, który mocą testamentu został adoptowany i zwał się odtąd Caius Iulius Caesar Octavianus.

- Od stycznia 44r. Cycero zaczął wygłaszać mowy przeciwko Antoniuszowi (Filipiki)

- 43 rpne - spotkanie w Bolonii Marka Antoniusza, Oktawiana, i Marka Emiliusza Lepidusa sprawującego do Idów Marcowych stanowisko Magister Equitum przy dyktatorze. Zawarli oni między sobą układ, dzieląć się władzą i przyjmując oficjalny tytuł Triumwirów

- w listopadzie 43 roku specjalna ustawa Zgromadzenia Ludowego w Rzymie postanowiła iż Triumwirowie mają panować do czasu zaprowadzenia porządku w państwie

- Pierwszym aktem ustalającym porządek było ustalenie przez triumwirów List Proskrypcyjnych, które objęły 300 senatorów i 2 tys. ekwitów min. Cycero, zaciekły wróg Antoniusza i Cezaryzmu

- Triumwirowie udali się z armią do Macedonii

- Do decydującej bitwy z obrońcami republiki doszło pod Filippi. W wyniku dwudniowych walk zwycięstwo ostatecznie odnieśli cezarianie

- Marek Brutus i Kasjusz Longinus popełnili samobójstwo

- Triumwirowie podzielili się całym Imperium zachód - Oktawian; Afryka - Lepidus

- Zgoda Triumwirów nie trwała długo, jednakże musieli połączyć swe siły do walki z Sykstusem Pompejuszem synem wielkiego Pompejusza, któ®y utworzył potężne państwo na Sycylii.

- Oktawian zajął Sycylię, odebrał Afrykę Lepidusowi

- Marek Antoniusz podjął wojnę z Partami, która nie przyniosła mu sukcesu

- Antoniusz żeni się z Kleopatrą VII i rozwód przez list z Oktawią siostrą Oktawiana doprowadza do jawnego zerwania Triumwiratu.

- Oktawian nakłania Westalki do wydania mu testamentu Antoniusza (zapisał on prowincje wschodnie dzieciom swoim i Kleopatry i uznawał Cezariona - syna Kleopatry i Cezara. Rozbudziło to nastroje patriotyczne u społeczeństwa rzymskiego)

- Rzym wypowiada wojnę Kleopatrze a w istocie Antoniuszowi

- Decydująca bitwa rozegrała się w 31 r.pne na morzu koło Przylądka Akcjum w zachodniej Grecji.

- Siłami Oktawiana dowodził Marek Wipsaniusz Agryppa. Odniósł on decydujące zwycięstwo dzięki zastosowaniu liburnijskich okrętów

- Antoniusz i Kleopatra popełnili samobójstwo

- ostatnie państwo hellenistyczne - Egipt Ptolemeuszów - przeszło pod panowanie Rzymskie w 30 roku.

2. Pryncypał jako forma ustroju politycznego Rzymu

- Oktawian kazał stracić Cezariona a dziećmi Kleopatry i Antoniusza zaopiekowała się Oktawia jego siostra i pierwsza żona Antoniusza

- Oktawian rządził jako jednowładca od 30 r.pne.

- Pryncypał tak jak Cezaryzm opierał się głównie na armii, był formą dyktatury militarnej.

- Pryncypał - komedia republiki ponieważ Oktawian zachowując pozory dawnego ustroju utrzymał pełnię władzy w istocie monarchicznej

- ułożył listę Senatu, gdzie znaleźli się sami jego stronnicy

- jego nieoficjalny tytuł Princeps stał się podstawą do określenia ustroju wczesnego Cesarstwa - Pryncypatu.

- Oktawian zgodził się na podzielenie władzą z senatorami. Podzielił prowincje na senatorskie i Cesarskie w 27 r.pne.

- Otrzymał za to imię Augustus czyli wywyższony przez bóstwo. Odtąd nazywał się Imperator Caesar Augustus Divi filius co oznacza Imperator Cezar August syn boskiego Juliusza

- w 25 roku przyłączenie prowincji Galacji.

- od 23 roku posiadał władzę wojskową nad wszystkimi prowincjami i całością armii, rozszerzenie „imperium”(władzy) i „tribunicia potestas”

- stworzenie zawodowego wojska minimum 20 lat, stałe wyposażenie weteranów

- pod koniec życia Augusta było 25 legionów i służyło w nich 150 tys. ludzi + 150 tys. auksilia (wojsk pomocniczych dostarczanych przez np. sprzymierzeńców)

- kohorty pretorianów tworzyły gwardię cesarską; „praefecti praetorio” (wyłącznie ekwici) dowódcy Pretoria, zajmowali pierwsze po cesarzu miejsce w państwie

- kohorty miejskie tworzyły rodzaj policji ; na ich czele stał prefekt miasta, senator

- 19r. zakończenie podboju Hiszpanii.

- August nigdy nie przyjął tytułu dyktatora i unikał sprawowania konsulatu

18 rok.- Marek Agryppa mąż Julii uzyskuje „tribunica potestas”

- Tribunica potestas dawała mu wsyztskie uprawnienie kolegium Trybunów Ludowych, nietykalność, zgłaszanie wniosków, veto

- w 12 r.pne August przejął funkcję po Lapidusie najwyższego kapłana

- August „Pontifex maximus” (najwyższy rangą kapłan)

- Senat stał się najwyższym organem ustawodawczym i sądowniczym

- Princeps bił monetę srebrną i złotą a Senat miedzianą.

- Senat liczył 600 osób, przynależność do stanu była dziedziczna,

- podporą władzy cesarskiej byli ekwici

- nieufność do plebsu miejskiego

- Polityka „Panem et circenses” - chleba i igrzysk, znalazła wyraz w podniesieniu liczby uprawnionych do otrzymywania darmowego zboża aż do 200 mieszkańców Rzymu

- Ograniczenie w nadawaniu obywatelstwa mieszkańcom Imperium i zahamowanie procesu awansu arystokracji prowincjonalnej

- w 2 r.pne ropne inicjatywy Augusta uchwalono ustawę ograniczającą liczbę niewolników, których można było wyzwolić na podstawie testamentu

- w 10 w .ne po klęsce Teutoburskiej Senat potwierdził starą ustawę, że w wypadku zabicia pana na terenie domu mają być skazani na śmierć wszyscy niewolnicy, którzy znajdowali się wtedy w domu.

- August utrzymał cezariańską zasadę wyzysku prowincji w miejsce rabunkowej gospodarki okresu republiki.

3. Przemiany kulturalne za Augusta. Reformy religijne.

-oktawian nałożył na senatorów i ekwitów obowiązek zawierania małżeństw, bezżenni i bezdzietni zostali pozbawieni prawa dziedziczenia majątku; małżeństwa wielodzietne uzyskały wiele przywilejów.

-powstały stowarzyszenia młodzieży na wzór greckiej efebii, na czele których postawił swoich wnuków Licyniusza i Gajusza, otrzymali oni tytuł - naczelnika młodzieży „principes iuventutis”

-odbudował 82 światynie, zakończył budowę świątyni Wenus rodzicielki „Wenus Genetrix”

-zbudował świątynię Marsowi Mścicielowi po bitwie pod Filippi „Mars Ultor”

-świątynia Apolla na Palatynie (osobisty opiekun Augusta po bitwie pod Lacjum

-August był najwyższym kapłanem

-był niechętny do bóstw wschodnich (Izyda, Serapis), magii i astrologii

-pośmietna apoteoza Augusta (wniebowstąpienie)

-od 30 r. August był uważany za boską cząstkę, a także jogo Lary domu (opiekuńcze boginii skrzyżowania ulic)

-Publiusz Wergiliusz Maro (70 - 19), poeta rzymski „bukoliki” i „georgiki”, jego epopea to „enida”- opisująca losy wygnanego z Troi eneasza, przodka Rzymian i rodu Juliuszów

-Kwintus Horacjusz Flakkus (65 - 8), był epikurejczykiem i głosił hasło „carpe diem”

-Polubiusz Owidiusz Nazo (43-18), utwory o tematyce miłosnej (Amores, ars amatoria, Heroides)

-Tytus Liwiusz - historyk, „Ab urbe condita” - od założenia miasta

-witruwiusz architekt - podręcznik architektury

-w czasach Augusta powstaje nowy typ budowli, pomniki zwycięstwa i podbojów tropaea wznoszone na polu walki oraz łuki triumfalne

-dwupiętrowa kolumnada

-kopłułowa orma mauzoleum Augusta

-na polu marsowym cesarz wzniósł swoje mauzoleum i ołtarz pokoju, oraz Panteon, termy Agrypy, teatr Marcellusa, teatr Bambusa,

-na Forum Romanum wzniesiono swiatynię boskiego Juliusza

-Forum Augusti ze wspaniałą swiątynia Marsa Ultra

-styl w malarstwie tzw. Trzeci styl pompejański - ornamenty

-wybuch Wezuwiusza 79 r. pne. Zniszczył Pompeje

-august wiązał nadzieję z synami córki Julii i Agrypy: Gajuszem i Licyniuszem, gdyż nie miał syna , obaj jednak przedwcześnie zmarli, pozostali mu bowiem tylko pasierbowie: Tyberiusz i Druzus, który zginął w 9 r. pne., tak wiec pozostało mu adoptować Tyberiusza (który był mniej lubiany)

-wznowił on również wiele zaniedbanych ceremoniałów i stowarzyszeń takich jak „fratres Arvales”, którzy mieli się modlić już nie tylko o urodzaj ale także o pomyślność dal princepsa i jego rodziny

-był on członkiem wszystkich 4 kolegiów religijnych :”pontifices”, „augurem”, „quindecemviri sacris faciundis” i „septemviri epulonum”

-„ludi saeculares”- uroczystości obchodzone na cześć rozpoczęcia nowego wieku

GŁOWNE KIERUNKI EKSPANSJI RZYMSKIEJ W I i II W N.E.

1. Panowanie dynastii julijsko - klaudyjskiej (14 - 68 r n.e.)

-19 r. zakończono ostatecznie podbój Hiszpanii

-galia została podzie lona na 3 prowincje: Galię lugdunensis, Galię Aquitanię i Galie Belgię

-oparcie granicy państwa rzymskiego na Dunaju

-9 r n.e. kleska wojsk rzymskich w Lesie Teuteborskim z plemionom Chetrusków dowodzonych Arminiusza, namiestnik rzymski Kwintiliusz Warus popełnił samobójstwo

- przed śmiercią August wyznaczył na swojego nastepce Tyberiusza Klaudiusza Nerona (14 - 37 ne), który był synem jego żony Liwii, od tego momentu zaczyna panowanie dynastia julijsko - klaudyjska, a więc członków rodziny Augusta lub Liwii

-1 w pne. Misja Gajusza Cezara w Armenii

-Tyberiusz (14 - 37)

* tyberiusz Juliusz Caesar, kiedy obejmował władze był już doświadczonym wodzem

*zorganizował on odwetową wyprawę do germani na czele której posłał bratanka Druzusa zwanego Germanikiem (pogrzebano kości poległych w lesie Teuteborskim)

*August i Tyberiusz stosowali ostrożna politykę, co do państwa Partów

*rozszerzyli natomiast panowanie w Azji Mniejszej wcielając stopniowo :Galicję, Kapadocję i Kommagenę

-po jego śmierci władzę objął syn przedwcześnie zmarłego germanika zwany Kaligulą (37 - 41), jego rządy obfitują w dramatyczne wydarzenia w samym Rzymie

-nowy etap oznaczją dopiero lata panowania Klaudiusza (41 - 54), stryja Kaliguli, którego pretorianie obwołali niespodziewanie cezarem

-rozpoczął on w 43 systematyczny podbój Brytanii, pod koniec jego panowania nowa prowincja obejmowała większość Anglii bez Walii

-w Afryce utworzono nową prowincję Mauretanię, a na terenie państwa traków stworzono prowincję Trację

-na terenie Armenii leżącej pomiędzy państwem rzymskim a partyjskim swe wpływy umocnili Partowie - Wologezes I

-ostatnim cesarzem z dynastii julijsko - klaudyjskiej, był Neron (54 - 68)

-przywrócono na pewien czas wpływy w Armenii

-wojska Domicjusza Korbulona odniosły sukcesy w wojnie z partami, ale nie zdołały pozbawić władzy króla Armenii Tridatesa I i brata króla partów Wologezesa I

-NBeron został wyniesiony do władzy dzieki swej matce żonie Klaudiusza, Agryppinie

-kierowali wówczas polityką prefekt pretorianów Afraniusz Burrus i anneusz Seneka

-w 66 wybuchło poważne powstanie w Judei gdzie walki prowadził Tytus Flawiusz Wespazjan

-64 prześladowanie chrześcijan i pożar w Rzymie

-bunt legionów w Hiszpani, Galii i innych prowincjach przesądził o losie Nerona który popełnił samobójstwo

2. Dynastia Flawiuszów 69 - 96

-było 4 pretendentów do tronu: Galba, Otho, Witeliusz, wespazjan, walkę rozstrzygnęły ostatecznie legiony sycylijskie, cesarzem został Wespazjan

-woja w Judei (66 - 73)

-społeczeństwo żydowskie było podzielone na 4 grupy wg. J Flawiusza:

*saduceusze, stronnictwo arystokratyczne związane z Sanhedrynem i swiąynią, nie chcieli zmian w religii i nawet względnie ugodowi wobec Rzymu

*faryzeusze, opierali się na warstwach średnich i niższych, propagowali nauczanie w synagogach, uważali ze prawo musi być stale uzupełniane, wierzyli w życie pozagrobowe i czekali na przyjście mesjasza, przestrzegali bardzo mocno czystości rytualnej

*esseńczycy, stanowili odłam najbardziej gorliwy religijnie i odziedziczony od oficjalnych centrów kultu, organizację esseńczyków ich życie zakonne i mistyczną wiarę można było poznać dzieki odkrytym rękopisom z Qumaran nad M. Martwym

*Zeloci, powstali w czasie zależności od Rzymu, ich dążeniem było odrzucenie ocego panowania , stosowali rządy terroru wobec Rzymu, jak i wobec Żydów którzy nie wykazywali gorliwości w walce

-69 legiony stacjonujące w Egipcie, Judei, Syrii obwołały Wespazjana cesarzem

-dalsze prowadzenie wojny powierzył swojemu synowi Tytusowi

-straszliwy głód w Jerozolimie prowadził do kanibalizmu

-wojska Tytusa w 70 r zdobyły Jerozolimę i zniszczyły świątynię

-resztki powstańców broniły się do 73 w twierdzy Masada

-Tytus (79-81)

-Domicjan (81-96), budowa umocnień wzdłuż granicy nadreńskiej i na Dunaju

-4 lata walk z Dakami, których przywódcą był Decebal i niekorzystny pokój 89

3. Dynastia Antonimów

-po krótkim panowaniu Nerwy tron objął Marek Ulpiusz Krajan (98 - 117)

-pochodził z hiszpańskiego miasta Italika

-podbił Dację do 106 i zbudował słynna kolumnę Trajana

-113 podbił Armenię

-prowadzil wojne z Partami, zdobywając tereny : Mezopotamii, stolicę Asarkidów Ktezyfont, oraz dotrzeć do ujścia Tygrysu i Eufraty

-na tyłach armi rzymskiej wybuchło powstanie w Palestynie, mieszkających w Cyrenajce, Egipcie i na Cyprze, również Mezopotamia się zbuntowała

-trajan zmarł w drodze do Rzymu w Cylicji

-Publiusz Eliusz Hadrian (117 - 138)

-zrezygnowął zrezygnował większości zdobycz na wschodzie i zatrzymał tylko Arabię w Azji i Dację w Europie

-zbudował wspaniały system fortyfikacji w PN. Brytanii tzw. Wały Hadriana po 122

-stłumiono nowe powstanie w Jerozolimie, w 135 wymazano nazwę Jerozolimy i utworzono pkolonię rzymską Aelia capitolina

-Antonin Pius (138 - 161) i Marek Aureliusz (161 - 180)

-na wschodzie Partowie pod wodzą Wologezesa III , zajmują Armenię

-naciski plemion Kwadów, Narkomanów, Sarmatów, którzy byli wspierani przez gotów doprowadziły do wojen narkomańskich (167 - 180)

-dżuma zdziesiątkowała Armię i zmarł sam Aureliusz

-Kommodus (180 - 192), syn Marka Aureliusza

-dawana granica na Dunaju

-rezygnacja z Markomani i Sarmacji

PRZEMIANY EKONOMICZNO SPOŁECZNE W OKRESIE PRYNCYPATU

1. Rola prowincji.

-zerwanie z polityką wyzysku prowincji

-wprowadzenie jednolitej monety

-budowanie kamiennych dróg

-rozwój produkcji i handlu na wsch.

-egipt dostarczał 1/3 ilości zboża dla Rzymu, tkanin, papirusu, luksusowych gatunków szkał i biżuterii

-w Syrii dominowały wyroby z brązu i srebra

-porty Antiochia i Laodicea

-przez Damaszek wiodła droga do Indii i Chin (przywożono z tamtąd wyroby luksusowe)

-w Azji rozwój miast: Milet, Efez, smyrna, Pergamon

-majątki afrykańskie zaczęły się przestawiać na gospodarkę sadowniczą zwłaszcza na oliwki

-z Hiszpani eksportowano srebro i ołów

-w galli produkcja zboża, uprawa winorośli, produkcja wina, wyroby ceramiki galijskiej (terra sigillata - naczynia z wytłaczanymi ornamentami mające błyszczącą, czerwona lub ciemnopomarańczową glazurę)

-galowie byli mistrzami obróbki drewna, budowali wiele typów wozów i innych pojazdów, udoskonalenie narzędzi rolniczych takich jak żniwiarka i radło koleśne, wprowadzili beczkę

-religijną stolicą Galii było Lugdunum

-w Dacji znajdowały się kopalnie złota

-kopalnie żelaza w Noricum i Dalmacji

-kopalnie miedzi i srebra w Luzytani

-miasto Carnuntum w Panoni stanowiło początek szlaku bursztynowego

-ostry kontrast między miastem i wsią i nadmierne obciążenie wolnych rolników, były jednymi z przyczyn kryzysu ustroju państwa rzymskiego, czego pierwsze znamiona nastąpiły w II w ne.

2. Sytuacja gospodarcza w Italii w I i II w ne. - rozwój kolonaty

-wzrost produkcji ośrodków prowincjonalnych i ich możliwości eksportowych, gospodarka intensywna

-napływ z PN. barbarzyńców, Galów, Germanów, brytanów - byli oni pracownikami niewykwalifikowanymi

-Kolumella radziłby preferować pracę wolnych dzierżawców - kolonów i powierzyc im gospodarkę zbożową

-lex manciana - okresla świadczenia kolonów, daniny w naturze, robocizna 4-6 dni w roku,

-lex Hadriana - zagospodarowanie nieużytków oraz tych ziem, które leżały odłogiem 10 lat

-utrzymywała się drobna własność chłopska

-filozof Seneka podkreślał, iż niewolnicy mogą być także przyjaciółmi

-za Hadriana i Antonina Piusa zakazano zabijania niewolników bez powodu

-w II w. ne. Niewolnik był bardzo kosztowna rzeczą

-rozwinięcie systemu alimentacyjnego za krajana 108 r. ne.

-majątki wielkich właścicieli latyfundia, w których przeważała gospodarka ekstensywna i uprawa zbóż oraz hodowla

-zaczęto wykorzystywać cegłę

-Ostia potężny port u ujścia Tybru

-hadrian obniżył podatki i wprowadził ulgi finansowe, fundował nowe miasta

3. Urbanizacja imperium i awans arystokracji prowincjonalnej

-łuki triumfalne m.in. Tytusa poswiecony zdobyciu Jerozolimy, Septymiusza Sewera, Konstantyna Wielkiego

-Panteon wzniesiony przez Agrypie

-amfiteatr Falwiuszów - Colloseum - Tytus

-pożar Rzymu w 64 r. ne. Neron wzniósł nowa rezydencję Dom Złoty

-Hadrian wzniósł słynną wille w Tibur

-mozaiki czarno białe lub kolorowe

-nadawanie żołnierzom i ich rodzinom obywatelstwa po dobyciu służby wojskowej

-budowa akweduktów

-centrium miasta forum, w pobliżu curia - budynek obrad dekurionów, oraz bazylika przeznaczona do celów handlowych i sadowniczych

PRZEMIANY USTROJOWE W OKRESIE PRYNCYPATU

1. Senat jako czynnik ideologiczny opozycji wobec cesarzy

-senat jako czynnik opozycji ideologicznej wobec cesarzy

-cesarze dynastii julijsko - klaudyjskiej szybko likwidowali opozycje organizując procesy o obrazę majestatu

-wyniszczenie znacznej części starej arystokracji prowincjonalnej, powstanie nowej głownie pochodzenia prowincjonalnego, powodowało stopniowe pogodzenie się senatu z władzą cesarska

-senat posiadał potężna broń ideologiczną gdyż mógł uznać zmarłego cesarza za boga lub go potępić

-do złych cesarzy senat zaliczał wszystkich przedstawicieli dynastii julijsko - klaudyjskiej, Domicjana spośród Faliuszów, oraz Hadrian z dynastii Antoninów ponieważ ograniczał role senatu na rzecz stanu ekwitów

2. Reformy administracyjne i społeczne

-liczba prokuratorów, którzy byli urzędnikami od spraw finansowych i namiestnikami mniejszych prowincji wzrosła za Augusta (20), Tyberiusz (29)

-klaudiusz zorganizował kancelarie cesarskie kierowane przez wyzwoleńców (39 prokuratorów)

-prowincje podzielone były na cesarskie i prokuratorskie

-cesarz Wespazjan wydał ustawę na mocy której pełnił on w roku funkcje konsula a w 73 objął funkcje pełnomocnika cenzora

-lex de imperio Vespasiani

-głownym podatkiem płaconym przez obywateli była tzw: vicesima hereditatum, 1/20 od zapisów testamentowych

-za Domicjana było 62 prokuratorów

-za rzadów Trajana pozornie idealna współpraca z senatem ( 80 prokuratorów0

-hadrian osłabienie potęgi senatu

-oparcie urzędów na kwitach

-utworzenie rady cesarskiej opartej na senatorach i ekwtach

-kodyfikacja prawa, zebranie dotychczasowych zasad prawa cywilnego, tzw. Edykt wieczysty, „edictum perepetuum”

-ok. 107 prokuratorów

-klaudiusz, nadawanie obywatelstwa całym prowincjom

-dynastia Flawiuszy wprowadziła do senatu arystokracje munisypialną i prowincjonalna

-dynastia Antoninów w jeszcze większym stopniu oparła się na arystokracji munisypialnej, oraz wprowadzenie do rządzenia przedstawicieli z zhellenizowanej arystokracji ze wschodu

-nowi senatorowie powinni lokować 1/3 swoich kapitałów na ziemi italijskiej

3.Rola armii w życiu politycznym.

-Augustt starał się zachować italski rdzeń armii, głównym terenem rekrutacji była Galia przedalpejska, mieszkańcy Italii chętnie wstępowali do pretoraian, stacjonujących w

Rzymie

-68/69 wespazjan zostaje cesarzem dzięki pomocy wojsk ze wsch.

-ograniczył on rekrutacje wojsk z Italii, i przeprowadził pobór ze romanizowanych prowincji

-legiony miały stacjonować w miejscu dalekim od rekrutacji

-oficerami mieli być tylko ekwici

-za Hadriana legiony mogły uzupełniać swe szeregi ludźmi z krajów, w których stacjonowały

-dyscyplina w armii i wyszkolenie żołnierzy

KULTURA RZYMSKA W I i II W. NE. - PRZEMIANY RELIGIJNE

1. Literatura i sztuka w okresie pryncypatu.

-poeta Lukan, autor poematu o bitwie pod Farsalos („pharsalia”)

-Marcjalis, autor epigramów, scenki z życia codziennego Rzymu

-Juwenalias, satyryk

-Petroniusz napisał za czasów Nerona „satiricon:

-Apulejusz „metamorfozy, czyli złoty osioł”

-Pliniusz Starszy „historia naturalna” (nauki przyrodnicze)

-retor Kwintylian „o teorii wymowy”

-Klaudiusz Ptolemeusz z Aleksandrii, geograf i astronom, utrwalił geocentryczny pogląd na budowę świata, obalając hipotezę Arystarcha z Samos

-Galean z Pergamonu, 100 prac naukowych naukowych medycyny

-Lucjusz Anneusz Seneka, wychowawca i współpracownik Nerona, zmuszony przez niego do samobójstwa w 65, starał się rozwinąć problemy filozofii stoickiej, interesował się problemem etyki

-Marek Aureliusz „Rozmyślania”, głosił zasady filozofii stoickiej, stoicyzm stał się w dobie Antoninów ideologia cesarska

-prawnik Sylwiusz Julianus „edykt wieczysty”

-Gajusz napisał w czasach Marka Aureliusza podręcznik prawa „Institutiones”

-Korneliusz Tacyt, historiograf „Roczniki” od śmierci Augusta do śmierci Nerona (14-68); „Dzieje” od 69 do końca panowania Flawiuszów; niechętnie odnosił się do władzy cesarskiej i tyranii

-G. Swetoniusz Trankwillus, biograf cesarski, „Żywoty cezarów” od Juliusza Cezara do Domcjana, 12 cesarzy

-Plutarch z Cheronei, biograf znakomitych greków i rzymian; „Moralna”, zainteresowanie kulturą grecką i rzymską

-Appian z Aleksandrii, II poł II w „historia rzymska”

-Kasjusz Dio „historia Rzymu” (od podań o Eneaszu do 229 r. ne.)

-Rzeźba, od okresu antoninów przedstawienie cesarzy nieogolonych, za czasów Marka Aureliusza przedstawienie rodziny cesarskiej, relief - postać cezara przedstawiona w centrum sceny nigdy z profilu np. płaskorzeźby z kolumny Trajana czy kolumny Marka Aureliusza

2. Przemiany religijne i rozwój kultów wschodnich

-szukanie pogłębionego stosunku do bóstwa

-August odnosił się niechętnie do bóstw wsch.

-za rządów Tyberiusza wprowadzono prześladowanie kultu Izydy

-Kaligula buduje Izydzie świątynię na Polu Marsowym

-II w. ożywienie uczuć religijnych

-szerokie rozpowszechnienie kultów wschodnich o charakterze synkretycznym

-popularność egipskich wierzeń Izydy i Serapisa, rozwinięcie wiary w życie pozagrobowe, idea śmierci i zmartwychwstania, mit o wskrzeszeniu Ozyrysa

-kąpiele w Tybrze, które powodowały oczyszczenie z grzechów

-Apulejusz „metamorfoza” opisanie kultu Izydy

-kult Kybele, frygijskiej wielkiej macierzy, na wiosnę przez 13 dni odbywały się uroczystości ku jej czci, obrzęd „taurobolium”, skropienie krwią byka człowieka stojącego w rowie poniżej zabijanego byka, co miało stanowić oczyszczenie z grzechów

-mitra, bóg irański - Mitraianizm, surowe przestrzeganie zasad moralnych, do jego kultu nigdy nie były dopuszczane kobiety, jego istotę stanowiły misteria

-rzymianie poznali mitre jako boga światłości i słońca, związanego z kosmicznym porządkiem, który, miał się narodzić ze skały w dniu 25 grudnia i wychować wśród pasterzy

-był ulubionym bogiem armii, czczono go w grotach i podziemiach

3. Przemiany w starej religii.

-trwałość rodzimych kultów celtyckich

-dawni bogowie Rzymu nie zaspokajali już nowych bardziej uniwersalnych potrzeb, Jowisz przestał być bogiem rzymskiego kapitelu, jako „Jupiter Optimum Maximus”

-ogromną popularności zyskał wsch. Bóg z Doliche w Kommagenie, vczczony jako „Jupiter Dolichenus”

-w II w. zrodził się nowy kult Jowisza pod imieniem „Jupiter Depulsor”- powstrzymujący nieprzyjaciół

-politeizm nowego typu - dążenie do postawienia na piedestale jednego boga podporządkowaniu mu licznych innych bóstw

4. Rola kultu cesarskiego.

-powstały dwie odmienne formy kultu cesarskiego na zachodzie: świątynie zmarłego cesarza w prowincjach silnie romanizowanych, oraz ołtarze Romy i Augusta (żywego) na obszarach niedawno zdobytych mało romanizowanych

-Kaludiusz w 42 r. ne. Przeprowadził deifikację swojej babki Liwii, świątynia własnego kultu w Brytanii

-dynastia Flawiuszów kładła wielki nacisk na rozwój kultu cesarskiego

-senat potępił Domicjana, niszczenie jego pomników i inskrypcji („damnatio memoriae”)

-Hadrian wprowadza kult bogini Romy w Rzymie

-Kommodus dażył do uosobienia się z Herkulesem, za co został potępiony przez senat

-na czasy antoninów przypada dalsze umocnienie kultu cesarskiego

POCZĄTKI CHRZEŚCIJAŃSTWA I JEGO ROZWÓJ W I I II W. N.E.

1. Źródła do historii wczesnego chrześcijaństwa.

-Nowy Testament

-apokryfy - nie weszły do kanonu, lecz część wiadomości została przyjęta do oficjalnej religii, np. informacje o śmierci i wniebowstąpieniu Maryi

-70 r. ne. Zniszczenie świątyni Jerozolimskiej przez Tytusa,

-listy apostoł Pawła, 50 - 64, najstarsza część Nowego Testamentu, dająca się dokładnie datować dzięki wzmiankom o rzymskich namiestnikach

-św. Mateusz chciał przekonać Żydów, że chrześcijaństwo jest rozszerzeniem judaizmu

-Łukasz uczeń św. Piotra, autor Dziejów Apostolskich, powstałych po 70 r. , napisane przede wszystkim do pogan, był on grekiem, był z zawodu lekarzem, jego Ewangelia ma przede wszystkim cechy biograficznego opisu Jezusa

-Ewangelie synoptyczne - Marka, Mateusza i Łukasza, mają wiele wspólnych cech, SA w pewnym stopniu biografiami Chrystusa

-Ewangelia Jana to teologiczne wyłożenie nauki Jezusa, niechęć do Rzymu, do Domicjana, który odnosił się wrogo do chrześcijaństwa

-Dzieje apostolskie św. Łukasza początek rozpowszechniania się chrześcijaństwa 80 - 90r.

-„Didache”, czyli „nauka dwunastu Apostołów”, ok. 100 r. powstał w środowisu syryjskim i nie wszedł d kanonu

-„Roczniki” Tacyta, mówia o prześladowaniu chrześcijan za Nerona i pożarze Rzymu w 64 r.

-korespondencja Pliniusza Młodszego do cesarza Krajana opisuje postępowanie władzy cesarskiej względem chrześcijan

2. Nauczanie Jezusa i początki chrześcijaństwa.

-Jezus narodził się w Betlejem za cesarza Augusta, kiedy Judeą władał jeszcze król Herod Wielki, musiało to nastąpić między 6/7 r. n.e. , Dionizjusz Exiguus (Mały), który w VI w. wprowadził pojęcie ery chrześcijańskiej, pomylił się podając zbieżność daty narodzin Jezusa z 754 r. od założenia Rzymu, nowsze badania pokazują, że Jezus narodził się 748/749 od założenia Rzymu

-Jezus działał w Galilei a później w Jerozolimie, działalność Jezusa trwała ok. 28-30 lat

-śmierć Jezusa musiała nastąpić przed 36 r. koniec namiestnictwa Poncjusza Piłata w Judei

-aresztowany z polesenia Sanhedrynu, który oddał go władzy rzymskiej, władze rzymskie musiały go osadzić o przestępstwo polityczne - dążenie do władzy królewskiej, czyli do przywrócenia Judei, która od 6 r. n.e. była prowincją rzymską

-Chrystus (christos gr.- namaszczony, pomazaniec), od tego imienia powstała w Antiochi nazwa dla wyznawców nowej religii - chrześcijaństwo

-najwybitniejszym przedstawicielem żydowskiej filozofii synkretycznej był Filon z Aleksandrii, starał się uzasadnić monoteizm w sposób filozoficzny

-głosił, że pośrednikiem miedzy Bogiem a ludźmi jest Logos (rozum, słowo ład), który jest z Boga i sam jest Bogiem, Logos w koncepcji Filona i Żydów z diaspory byłby Mesjaszem interpretowanym mistycznie jako wybawiciel od zła

-Jakub sprawiedliwy (apostoł) pierwszy biskup Jerozolimy, stracony w 62 r. n.e.

-Piotr pierwszy biskup Rzymu, ochrzcił on pierwszego poganina, centuriona Korneliusza

-Na spotkaniu Apostołów w Jerozolimie w latach 45-49 n.e., Piotr zgodził się zapewne pod wpływem Pawła, na dopuszczenie do Kościoła chrześcijańskiego Żydów, których zwolniono od obowiązku przestrzegania niektórych praw Mojżeszowych, przede wszystkim od obrzezania

-Paweł z Tarsu był wykształconym faryzeuszem i zwalczał naukę Jezusa, nawrócił się w drodze do Damaszku, 3 lata przebywał na pustyni, zapoznał się z zasobami wiary

I podrż w towarzystwie Barnaby obcięła Cypr

II wraz z Sylasem udał się do Efezu i innych miast Azji Mniejszej

III wyruszył także do Grecji i Macedonii gdzie założył liczne gminy chrześcijańskie

-zginął za Nerona w 67 r. n.e.

-napisał 14 Listów Apostolskich

-chrześcijanie w 68 r. n.e. opuścili Jerozolimę i przenieśli się do Pelli w Transjordani

-w poł. II Apologię (obronę) napisał Justyn, przełom II/III w. apologię po łacinie napisał Tertulian

-chrześcijanie w gminach byli zorganizowani i wytworzyli hierarchię: prezbiterzy starsi kapłani, którym pomagali diakoni, kierownikiem gminy stał się „episkopom” (biskup)

3. Władze Rzymskie wobec chrześcijan.

-do III w. n.e. chrześcijanie byli pociągani do odpowiedzialności, na podstawie oskarżeń za sienie zamęty, za rzekome zabijanie niemowląt i wypijanie ich krwi podczas komunii

-64 oskarżono ich o podpaenie miasta

-za rządów Domicjana nowa fala represji, objęła nawet arystokrację

-w okresie Antoninów sporadyczne prześladowania

-za panowania Marka Aureliusza wzmogły się prześladowania, podczas wojen narkomańskich i plagi zarazy

-w samym Lugdunum 177 r. n.e. stracono ok. 50 chrześcijan

-prześladowanie chrześcijan miało charakter religijny, nie polityczny, uważano ją za groźny zabobon, oskarżano ich o bezbożność ateizm, ponieważ nie chcieli uczestniczyć w oficjalnych ofiarach i formach oficjalnego kultu,

-groźny zabobon „superstitio nova et maleficia”

-zgubny zabobon wg. Tacyta „exitiabilis superstitio”

-Pliniusz Młodszy w liscie do Krajana powiedział iż jest to niegodziwy i nieumiarkowany zabobon „superstitio prava et immodicia”

GŁOWNE KIERUNKI PRZEMIAN W OKRESIE PRZEJŚCIOWYM OD PRYNCYPATU DO PÓŹNEGO CESARSTWA (193 - 284 R.NE)

1. Panowanie dynastii Sewerów

- 30 - 192 - klasyczny okres pryncypatu, przekształcenia ustrojowe, umacnianie władzy cesarskiej, powstanie zawodowej biurokracji zależnej od władzy.

- Za panowania Sewerów wzrost władzy cesarskiej, militaryzacja imperium, wykształcenie się dworu cesarskiego

- rządy cesarzy Iliryjskich - ustrój określany mianem dominatu Dioklecjana

- 31 grudnia 192r. - zamach na Kommodusa, Cesarzem zostaje Publiusz Helwiusz Pertinaks (pełniący służbę prefekta miasta, miał poparcie ludności, armii, lecz senat uważał, że był zbyt niskiego pochodzenia, gdyż jego ojciec był wyzwoleńcem. Naraził się pretorianom, chcąc przywrócić dyscyplinę. Pretorianie zbuntowawszy się inspirowani przez grupę senatorów zamordowali go i zorganizowali przetarg na godność cesarską)

- Didiliusz Julianus uzyskał godność cesarską, był bogatym, wpływowym senatorem, obiecał pretorianom po 25 tys. sesterców, był znienawidzony przez lud i armie prowincjonalne

- wojska wschodnie obwołały cesarzem Gajusza Pesceniusza Nigra

- 13 kiwetnia 193r. (prawie jednocześnie) legiony naddunajskie obwołały cesarzem namiestnika Panoni Superior Licjusza Septymiusza Sewerusa, pochodził z ekwickiej rodziny z Afryki, dokonały wódz, zawarł on przymierzę z namiestnikiem Brytanii Klodiuszem Albinem pretendującym równie do władzy cesarskiej.

- Albinos został mianowany cezarem i oficjalnym następcom Septymiusza z pominięciem dwóch jego synów.

- ten wybór najlepszego jako następcy i rezygnacja z zasad dziedziczności tronu miały Sewerowi zjednoczyć sympatię Senatu, któ®y w pewłni popierał Klodiusza Albina.

- Septymiusz Sewerus wystąpił jako mściciel Pertinaksa, wkroczył do Rzymu, później wyruszył na wschód przeciw Pesceniouszowi którego zabił w 195 roku.

- rozprawił się z miastami wschodnimi, któ®e poparły Nigra

- 19 lutego 197 roku pod Lugdunum zwycięstwo Sewera nad Klodiuszem Albinem , podizał Brytanii na dwie prowincje.

- Walki w Brytanii , odbudowanie wału Hadriana

- miał żonę Julię Domnę z rodu arystokratycznego

- przeprowadził swoją fikcyjną adopcję do rodu Antoninów , został uznany za syna Marka Aureliusza i brata Kommodusa.

- cofnięcie „domnatio memoriae” Komodusowi i ogłoszenie go bogiem.

- szeroki kult całej rodziny, silna pozycja kobiet

- przeprowadził reorganizację prowincji Afryki

- nie było już żadnej prowincji senatorskiej z załogą wosjkową.

- III wiek potęga stanu ekwickiego, awans wielu centurionów, wzrasta ich rola w związku z prowincjami i legionami.

- niechętna postawa cezara wobec Senatu, któ®ego funkcję zostały ograniczone do zatwierdzania zarządzeń cesarskich

- dążył do objęcia opieką prawną wszystkich mieszkańców, zwłaszcza biednych

- podwyższenie żołdu żołnierzom, możliwość szybkiego awansu

- uznanie związków małżeńskich żołnierzy za pełnoprawne

- urbanizacja armii

- zaciąg do wojska wyłącznie z ludności prowincji.

- 211r. Septymiusz Sewerus zmarł w Brytanii i pozostawił tron dum synom starszemu Marek Aureliusz Antoninus (211 - 217) zwany Karakalą, miał rządzić razem z bratem Publiuszem Septymiuszem Getą (211 - 212)

- zakończenie procesu unifikacji Italii przez wydanie „konstitutio Antonina” nadawał on pełne prawo obywatelskie całej ludności imperium

- nowe wojny związane z konsolidacją plemion nad renem i Dunajem

- Walki z Partami (215r)

- 217r. - spisek wojskowy - żołnierze zamordowali Karakallę i obwołali nowym władcą Makryna (217 - 218)

- Wojsko obwołało cesarzem 14- nasto letniego Variusa Avidiusa Bassianusa, nadano mu imię Heliogabal, oficjalnie zwał się jednak M. Aureliusz Antoninus

- wprowadził ceremoniał wschodniej teokracji

- został zamordowany przez pretorianów

- Alexianus Bassianus Sewerus Aleksander (222 - 235) - 14-nastoletni cesarz, prowadził ugodową politykę wobec Senatu

- niezadowolenie armii

- umocnienie pozycji prefektów pretorianów

- kult najwyższego boga pojmowanego w sposób synkretyczny

- odrodzenie państwa Persów, ich władca Ardaszir najechał w 230r. Mezopotamię

- 234 - 235 walki z germanami nad renem.

- 235 - spisek w armii, którym kierował Maksymianus, żołnierze zamordowali cesarza i jego matkę, zakończyła panowanie dynastia Sewerów.

2. Najazdy Persów i Germanów w III wieku.

- 226 władca Perski Ardaszir (Artakserkses) obalił panowanie Partyjskich Arsakidów i rozpoczął panowanie perskiej dynastii Sasanidów, przywrócono tytuł Króla Królów, różne instytucje perskie oraz pierwszeństwo staroperskiej religii Zaratusztry

- Dążyli oni do odbudowy imperium Achemenidów

- 230 r. zaatakowano prowincję rzymską Mezopotamię, Syrię oraz Azję Mniejszą

- Cesarz Filip Arab (244 - 249) zawarł pokój z Persami na mocy którego Rzymianie zatrzymali Armenię mniejszą i Mezopotamię.

- Główną ofensywę przeciwko Rzymowi przygotował Szapur I w okresie rządów Waleriana i jego syna Galeina

- zagarnęły one Armenię wtargnęły do Syrii i zajęły Antiochię

- w czasie walk o Edessę Cesarz Walerian dostał się do niewoli perskiej z której nigdy już nie wrócił (260r)

- Persowie zajęli Cylicjię i Kapadocję

- Dopiero władca Palmyry Odenatus odepchnął Persów poza Eufrat i odzyskał Mezopotamię, uzyskał on tytuł od cesarza Galiena Dux Orientis a następnie Imperator i Corrector Orientis

- po śmierci Denata tron objął małoletni Waballathus w imieniu którego rządziła matka Septymia Zenobia, dążyła ona do całkowitej niezależności od Rzymu, zagarnęła Azję mniejszą i Egipt.

- Cesarz Aurelian (270 - 275) wyparł jej wojska z Azji mniejszej, odzyskał Egipt a następnie zaatakował samą Palmyrę. W 272 zdobył ją, lae oszczędził, jednakże gdy wybuch bunt w 273 została zburzona.

-okolice dolnego Dunaju zostały zaatakowane przez plemiona Gotów , które przybyły z południowo-wschodniej Skandynawii na początku I wieku i osiedliły się w dolnej Wiśle.

- w końcu II wieku Goci dotarli przez tereny dzisiajeszej Ukrainy do wybrzeży Morza Czarnego, gdzie ujarzmili wiele kolonii greckich.

- w połowie III wieku wtargnęli do Tracji i Macedonii

- Cesarz Decjusz w bitwie pod Abrittus (251) poniósł klęskę i zginął.

- plemiona gotów spustoszyły cały półwysep bałkański i zadomowiły się na trwałę w Dacji

- bazą wypadową stały się dawne państwa bosporańskie na Krymie.

- Goci i Herulowie wyruszyli stamtąd i przez Morze Czarne dotarli do miast rzymskich.

- w 263 r. zniszczyli Efez w 267 zdowbyli Anteny

- Klaudiusz II Gocki w 269 pod Naissus zahamował ich dalszą ekspansję, Goci jednak zatrzymali Dację.

- około 244 roku Atamanowie wtargnęli do Recji

- w połowie III wieku Atamanowie i Frankowie przekroczyli Ren

- oddziały Franków dotarły aż do Hiszpanii ale po zdobyciu lupów wycofali się. Atamanowie zagrozili samej Italii

- 268r. Cesarz Galienus podbiła Atamanów, Herulów i Gotów

- w okresie panowania Galiena w 260r. powstało tzw. Cesarstwo Galijskie gdzie władzę uzurpował sobie Post Umus tytułował się on Odnowicielem Galii, zdołał on wyprzeć germanów za Ren, przyłączył do swego państwa Hiszpanię bez Galii Narbońskiej

- po śmierci Galiena w 268r. zginął także Post Umus, w cesarstwie Galijskim sprawowali włądze inni uzurpatorzy z których ostatni był Tetrikus i uznał on w 273r. władzę cesarza Aureliana.

- w III wieku w Galii wybuchło powstanie chłopskie Bagaudów

- Cesarz Aurelian pokonał Jutungów, Atamanów, Narkomanów pobił ich pod Fanum Fortunae i Pawią

- w 271 roku rozpoczął budowę wielkich murów wokół Rzymu

- przywrócił on jedność imperium, ale musiał zrezygnować z Dacji i terenów na północ od Dunaju i na zachód od Renu

- w 271 utworzył Nową Dację z obszarów Mezji

- Cesarz Probus wyparł Franków i Atamanów za Ren a także Wandalów Wandalów terenów Illiricum

- Utworzył 3 nowe legiony

- pod koniec III wieku napór plemion barbarzyńskich (Sarmatów i daków) został zahamowany

3. Osłabienie władzy centralnej i próby jej umocnienia.

-od cesarza Maksymiliana Traka (235-238) rządy cesarzy wojskowych

-pochodził on z bardzo ubogiej rodziny

-pomijał zupełnie senat

-wyrazem niezadowolenia kręgów arystokratycznych stało się powstanie w Afryce, gdzie dokonano przewrotu politycznego i powołali na tron Gordiona I i jego syna Gordiona II w 238

-senat ogłosił detronizację, Maksymiana, lecz armia wierna mu zdecydowała o klęsce i śmierci obu Gordionów

-powstanie trwał 22 dni

-Maksymianus został zamordowany w Italii przez swoich żołnierzy, zginęli także dwaj cesarze popierani przez senat Pupienus i Balbinus

-cesarzem zostałostatecznie czternastoletni wnuk Gordiona I, Gordion III

-w III w. żaden cesarz niż dożył spokojnej starości większość została zamordowana

-cesarz Decjusz (249-251) - pierwsze masowe prześladowani chrześcijan, zginął pod Abrittus, uczestniczył on w spisku przeciwko Filipowi Arabowi

-Galienus (253-268), jego ojcem był P. Licyniusz Walerian, rządzili oni razem

-galienus w 260 r. n.e. wydał edykt tolerancji religijnej

-odsunął senatorów od stanowisk kierowniczych w armii, zostali oni zastąpieni przez ekwitów

-demokratyzacja w armii, awans zwykłego żołnierza

-stworzenie silej armii rezerwowej z konnicy (equites)

-sukcesy militarne z Germanami w 268

-cesarze iliryjscy pochodzili z obszaru iliricum, gdzie byli najlepsi żołnierze

-Klodiusz II, aurelian, Pokus uzyskali cesarstwo dzięki armii

-rozdzielenie władzy cywilnej i wojskowej

-Klodiusz II Gocki (268-270)

-w 268 wziął udział w spisku przeciwko Galienowi

-w bitwie pod naissus pokonał atamanów

-w 270 umarł na dżumę

-Aurelian (270-275)

-w 270 doszło do buntu pracowników w mennicy, którym przewodził niewolnik Felicissimus

-dewaluacja monety

-przyjął tytuł boga - kult słońca niezwyciężonego - jako boga najwyższego Sol in Vistus

-przywrocenie jedności władzy na wsch. I zach. (likwidacja imperium Galianum i uniezależnienie Palmyry)

-senatorowie czuli przed nim respekt

-zginął w wyniku zamachu wyższych oficerów

-274 reforma monetarna, zwiększenie ilości srebra w monecie

-Tacyn miał 75 lat powołał go senat i został zamordowany

-Probus, wywyższony przez żołnierzy

-starał się przywrócić dyscypline w armii

-kazał żołnierzom pracować w czasie pokoju

-zginął zamordowany przez swych zołnierzy

-cesarz Karus (282 - 283) zginął podczas wyprawy przeciw Persom

-Dioklecjan wzmocnienie władzy cesarskiej

4. Problemy kryzysu społeczno - ekonomicznego w latach (235-284)

-już w II w. pogorszyła się sytuacja kolonów, powiększenie ich świadczeń i narastanie długów

-św. Cyprian biskup Kartaginy, poniósł śmierć za rządów Waleriana, pisał o wyzysku biednych

-III w. wzrost wielkiej własności ziemskiej , rozwój latyfundiów

-powstanie nowych ośrodków miejskich

-osłabienie gospodarki towarowo - pieniężnej, samowystarczalność ekonomiczna latyfundiów i saltu powodowały zmniejszenie się produkcji rzemieślniczej w miastach

-zwiększenie się biedoty miejskiej

-dwie grupy ludności

*warstwy posiadające:senatorowie i ekwici, wyżsi oficerowie, dekurioni „honestiores”

*pozostali wolni i ubodzy „humiliores”

-psucie monety235

-cesarz Aurelian w 274 przeprowadził reformę monetarną, zwiększenie ilości srebra w monecie

-Karakala podniósł podatek spadkowy

-zmniejszenie się ludności miejskiej

-osłabienie produkcji rzemieślniczej

-Trajan wprowadził kuratorów do miast, którzy stali się narzędziem cesarskiej kontroli

-w III w. podatek na armię dostarczanie zboża i żywności

-zubożenie arystokracji muniscypialne, władze zmuszały zamożniejszych mieszkańców do przyjmowania urzędów z którymi związane były świadczenia materialne

5. Rozwój chrześcijaństwa w III w. - prześladowania religijne

-psarz chrześcijański apologeta Tertulian „do pogan” (ad nationes) i „apologetyk” (Apologeticus), jako prawnik starał się wykazać że chrześcijanie wprawdzie nie oddają boskiej czci cezarowi, ale są wobez nich lojalni, modlą się za nich i pokutują, w dziele „do męczenników” (ad martyres) zachęcał ich do wytrwałości

-gnostycyzm chrzescjijański swymi korzeniami sięgał gnozy (poznania) wielonurtowego kierunku filozoficzno - religijneg, który rozwinął się w wielu środowiskach pogańskich, głownie w epoce hellenizmu, istniała w tym okresie gnoza judejska; gnostycyzm stanowił poważne zagrożenie dla kościoła, kierunek ten podkreślał dualizm dobra i zla

-przybycie do Aleksandrii Klemensa św. (zm 212), był człowiekiem wykształconym, rozmiłowanym w kulturze antycznej, uważał że można zwalczać gnostycyzm jedynie przy dobrej znajomości filozofi greckiej, jego utwór „zbiory” propagowal tolerancje

-Orygenes z Aleksandrii, wybitny chrześcijański myśliciel „contra celsum - przeciw celsusowi” który atakował chrześcijan

-pisarze ci wskazali nowe możliwości rozwoju religii przez wykorzystanie pewnych tradycji kultury antycznej

-III stulecie pierwszy kanon N. T.

-synody zjazdy biskupów (II w. początek)

-nie składano ofiar bogom państwowym

-nasilenie prześladowań nastąpiło za Marka Aureliusza, kiedy w 177 w Lugdunum stracono 50 chrześcijan

-podczas uroczystości 10 - lecia rządów Septymiusza Sewer, chrześcijanie uchylili się od udziału w uroczystościach

-Sewer Aleksander tolerancja dla żydów i chrześcijan - edykt

-Maksymian Trak, prześladowania objeły przede wszystkim najbliższe otoczenie

-Filip arab sprzyjał chrześcijanom

-edykt cesarza Decjusza nakazał złożenie w 250 ofiar rzymskim bogom, jednak śmierć cesarza pod abrittus położyła temu kres

-Cesarz Walerian, wydał dwa edykty, senatorowie i ekwici mieli być pozbawieni dóbr i stanowisk nawet jeżeli wyrzekli się wiary, a jeżeli by ją dalej praktykowali mieli być skazani na śmierć

-zamknięcie kościołów, zakaz zgromadzeń, złożenie rytualnych ofiar, konfiskata majatków, egzekucje tych członków kleru, którzy nie złożyli ofiar

-260 galienus ogłosił zasadę tolerancji wobec chrześcijan, Kościół został uznany jako instytucja

-okres „małego pokoju” który trwał 40 lat

-wielkie prześladowania za Dioklecjana, dwa edykty 303 i 304

34

---