Spis treści

1. Zagadnienia wstępne.

Rozwój - Poprzez pojęcie rozwoju rozumie się proces ukierunkowanych zmian, w których wyraźnie można wyznaczyć następujące po sobie fazy rozwojowe. One natomiast wykazują różnicowanie się danego obiektu pod określonym względem. Przyjmuje się, że jego główną charakterystyczną cechą jest przechodzenie od prostych do coraz bardziej złożonych etapów organizacji, co nadaje rozwojowi charakter progresywny. Jednak tylko wtedy, gdy w jego wyniku powstaje nowa, wyższa jakość.

Ontogeneza - Pojęciem ontogenezy określa się proces rozwoju organizmu od chwili poczęcia (tj. gdy dochodzi do zapłodnienia komórki jajowej przez plemnik) do momentu śmierci (tj. kresu życia). Istota ontogenezy to doskonalenie ustroju, które prowadzi do samodzielnej egzystencji, jak i przedłużenia istnienia własnego gatunku.

Rozwój fizyczny - całokształt procesów biologicznych, które zachodzą w organizmie, poza sferą psychiczną.

Auksologia (zwana też dewelopmentologią) - Dyscyplina scalająca naukę o ontogenezie, badająca organizmy żywe w rozwoju osobniczym w zależności od czasu, determinacji genetycznej, wpływów środowiska, zarówno w aspekcie rozwoju biologicznego, jak również psychicznego i motorycznego

2. Aspekty rozwoju

Cechy podlegające rozwojowi możemy podzielić na jakościowe i ilościowe. Cechy jakościowe zdeterminowane są genetycznie w sposób bezpośredni i niezmienny, a czynniki para genetyczne i środowiskowe nie mają na nie wpływu. Cechy ilościowe natomiast determinuje duża liczba „słabo działających genów” w jednym kierunku, co sprawia, że są poligeniczne.

Do jakościowych aspektów rozwoju fizycznego zalicza się wzrastanie, różnicowanie, dojrzewanie oraz postęp. Do aspektów ilościowych rozwoju fizycznego zalicza się kinetykę rozwoju, dynamikę rozwoju, rytmiczność rozwoju oraz rozmach. Rozróżnia się również energetyczno-informacyjne aspekty rozwoju, do których zaliczamy energetykę, informatykę, metabolikę oraz dystrybucję.

3. Samoregulacja procesu ontogenezy

Homeostaza ontogenetyczna (homeoreza) - Zjawisko, które polega na utrzymaniu równowagi dynamicznej pomiędzy czynnikami panującymi wewnątrz organizmu, a ciągle zmieniającymi się czynnikami środowiska zewnętrznego.

Filogeneza - Droga rozwoju rodowego, pochodzenie i zmiany ewolucyjne grupy organizmów, zwykle gatunków.

4. Czynniki rozwoju osobniczego

Czynniki regulujące rozwój można podzielić na cztery grupy:

1. Czynniki endogenne genetyczne (determinanty rozwoju)

2. Czynniki endogenne para genetyczne

3. Czynniki egzogenne (modyfikatory rozwoju)

4. Tryb i styl życia

Fenotyp - zespół cech organizmu, takich jak: morfologia, właściwości fizjologiczne, płodność, zachowanie się, ekologia, cykl życiowy, zmiany biologiczne, wpływ środowiska na organizm. Fenotyp jest ściśle związany z genotypem, bowiem to właśnie oddziaływanie między genotypem a środowiskiem daje fenotyp

Genotyp - zespół genów danego osobnika warunkujących jego właściwości dziedziczne.

Epigeneza - realizacja określonego fenotypu na podłożu określonego genotypu.

Fenokopia - zjawisko, w którym czynniki egzogenne wywołują fenotypowo efekt podobny do tego, który jest determinowany genetycznie.

Rezystencja - opór stawiany przez rozwijający się organizm w stosunku do czynników środowiska, które stara się odkształcić plastyczne struktury biologiczne ustroju.

5. Czynniki endogenne genetyczne

Proporcje między działaniem czynników endogennych i egzogennych są bardzo labilne (tzn. chwiejne, niestabilne). Od siły, a także czasu trwania bodźców egzogennych zależy stopień i kierunek odchylenia fenotypu.

Mejoza - zespół determinantów genetycznych, które są naturalnymi przekaźnikami części właściwości genotypu dwojga rodziców.

Każdy organizm posiada 23 pary chromosomów. Po 23 pojedyncze chromosomy od każdego z rodziców. Diploidalna liczba chromosomów u człowieka wynosi 46. 22 pary zwane są chromosomami autosomalnymi. Para 23cia to chromosomy płciowe, u kobiet XX, a u mężczyzn XY.

Płeć człowieka określa chromosom Y. U osobników o męskim zestawie płciowym jest to chromosom Y, natomiast u osobnika żeńskiego występuje tzw. chromatyna płciowa (ciałko Barra).

Kariotyp - kompletny zestaw chromosomów komórki somatycznej organizmu. Kariotyp jest cechą charakterystyczną dla osobników tego samego gatunku, tej samej płci oraz dotkniętych tymi samymi aberracjami chromosomowymi (albo całkowicie zdrowymi). W kariotypie wyróżnia się autosomy (chromosomy nie różniące się u osobników różnych płci, u człowieka 22 pary) oraz chromosomy płci.

Normalny kariotyp posiada 46 chromosomów XX dla kobiety i 46 chromosomów XY dla mężczyzny. Normy te mogą zostać zakłócone przez różnego rodzaju odchylenia:

• Monosomia - zamiast pary chromosomów płciowych występuje jeden

• Zespół Turnera - przypadek niedorozwoju gonad

• Trisomia - np. XXY - zespół Klinefeltera, zespół Downa, XXX- nadkobieta, XXY - nadmężczyzna.

Bliźniaki dwujajowe - dizygotyczne - DZ - w jednym z jajników lub w obu jednocześnie dojrzewa więcej niż jedno jajo.

Bliźniaki jednojajowe - monozygotyczne - MZ - zwane identycznymi, pochodzą z zapłodnienia jednej komórki jajowej jednym plemnikiem.

Spermatogonia - niedojrzałe, diploidalne komórki rozrodcze u mężczyzny.

Niedojrzałe, diploidalne komórki rozrodcze u mężczyzny, po okresie wzrostu przekształcają się w spermatocyty I rzędu, a następnie po dokonaniu pierwszego podziału mejotycznego przechodzą w haploidalne spermocyty II rzędu, które po podziale równikowym dają cztery spermatydy przekształcające się w plemnik.

Podczas powstawania plemników i komórek jajowych każda z wyjściowych diploidalnych komórek daje w wyniku mejozy cztery komórki haploidalne, których los różni się nieco u mężczyzn i kobiet.

Chromosomy homologiczne - chromosomy, które łączą się w pary w czasie mejozy.

6. DNA i RNA

DNA jest obok białka drugim z podstawowych składników organizmów żywych. Stanowi nośnik informacji genetycznej. Jednostką funkcjonalną odpowiedzialną za przekazywanie informacji jest gen.

DNA składa się z czterech rodzajów zasad azotowych:

• Adeniny (A)

• Guaniny (G)

• Cytozyny (C)

• Tyminy (T)

Semikonserwatywne odtwarzanie DNA

Jest to powtarzające się w czasie zjawisko, które polega na tym, że każda z dwóch nici cząsteczkowych DNA (nić A-G i C-T) tworzy dwie spirale, a każda z nich zawiera jedną starą i jedną nową nić DNA.

Dokładna replikacja DNA musi zachodzić przy każdym podziale komórki, a do tego potrzebne jest dostarczanie do komórek surowców potrzebnych do odbudowy łańcuchów DNA i syntezy białek, których ilość i jakość warunkuje także DNA.

Podstawowe substancje genetyczne DNA (kwas dezoksyrybonukleinowy) i RNA (kwas rybonukleinowy) składają się z nukleotydów.

DNA - występuje w jądrze w postaci dwu komplementarnych nici zwiniętych spiralnie. W skład DNA wchodzą dwie zasady purynowe - A i G i dwie pirymidynowe - T i C, dezoksyryboza i fosforan.

RNA - występuje w jądrze oraz poza nim i jest zbudowany z zasad purynowych - A, G, pirymidynowych - U (Uracyl), C, z rybozy i fosforanu.

Rodzaje RNA

• i, m - RNA (informacyjny, matrycowy)

• t - RNA (transportowy)

• r - RNA (rybosomalny)

DNA przechowuje informację genetyczną i jest chemiczną postacią substancji dziedzicznej.

Materiał chromosomowy - czyli chromatyna - znajduje się w jądrze komórkowym. W 40% składa się z DNA, w 1% z RNA oraz w 8% z białek o dużym ciężarze cząsteczkowym i ok. 50% z alkalicznych białek z grupy histonów.

Interfaza - okres między podziałami, gdy jądro podobne jest do pęcherzyka wypełnionego mniej więcej jednolitą treścią.

Profaza - jedna z faz mitozy, podczas profazy następuje kondensacja chromatyny, pomaga w tym grupa białek o wspólnej nazwie kondensyna.

Anafaza - trzecia faza podziału komórki, podczas której chromosomy oddzielają się od siebie. Chromosomy wędrują do przeciwległych biegunów komórki oraz organelle komórki dzielą się na dwa mniej więcej równe zespoły.

Telofaza jedna z faz podziału komórki. Telofaza rozpoczyna się gdy chromosomy są już rozdzielone i oddalone od siebie na maksymalną odległość (anafaza). W telofazie następuje odtworzenie otoczek jądrowych i rozkondensowaniu (despiralizacja), a następnie tworzy się jąderko. Zwykle w telofazie następuje również podział cytoplazmy pomiędzy komórki potomne.

7. Komórki generatywne

Oogeneza - proces powstawania i dojrzewania gamet żeńskich - komórek jajowych. Proces ten zachodzi w gonadach samicy, czyli jajnikach. W tym czasie dochodzi do mitozy oogonium, w wyniku której powstaje diploidalny oocyt I rzędu. Ten dzieli się mejotycznie na haploidalny oocyt II rzędu oraz na haploidalny polocyt I. Oocyt II rzędu dzieli się w II podziale mejotycznym na haploidalną ootydę/oocyd (komórkę jajową) oraz II polocyt.

Kod genetyczny - sposób zapisu informacji w genach, będący językiem, w którym przekazywane są informacje genetyczne niezbędne do organizacji organizmu żywego. Nośnikiem informacji są DNA, które przekazują informacje o całym metabolizmie organizmu, a w szczególności budowie jego białek.

W procesie przekazywania informacji genetycznej można wyodrębnić trzy fazy:

1. autoreplikację DNA - łańcuchy DNA pełnią rolę matryc powielających informację niezbędną do budowy organizmu oraz przekazywaną potomstwu

2. transkrypcję na matrycach DNA, w której syntetyzowane są cząsteczki RNA

3. translację, w której na matrycach RNA syntetyzowane są białka.

Mutacje - dziedziczne zmiany wynikające ze zmian w kodzie genetycznym spowodowane działaniem czynników zewnętrznych i wewnętrznych.

8. Genetyczne sterowanie rozwojem

Wariancja - przeciętny kwadrat odchyleń wartości fenotypowych poszczególnych obiektów od ich średniej arytmetycznej.

Addytywność wariancji - właściwość sumowania się wariancji pochodzącej z różnych źródeł.

Pula genowa populacji - całość informacji genetycznej zawarta w systemie populacji.

Struktura genowa - częstości względne alleli na poszczególnych loci (częstości względne są frakcjami, jakie frekwencje poszczególnych alleli tworzą w ogólnej liczebności danego lokus).

Prawo Hardy'ego-Weinberga - prawo dotyczące częstotliwości występowania genotypów i alleli w populacji. Dla uproszczenia, opisuje dziedziczenie w populacji mendlowskiej. Zgodnie z nim, jeżeli nie ma czynników zakłócających (takich jak np. dobór naturalny, mutacje) stosunek występowania poszczególnych genotypów jest stały we wszystkich pokoleniach i zależy tylko od stosunków występowania alleli.

Markery genetyczne - cechy, których droga od genu i biosyntezy białek do ostatecznego efektu genotypowego jest stosunkowo prosta. Białka bądź inne związki chemiczne, występujące w komórkach lub płynach ustrojowych.

9. Czynniki rozwoju endogenne paragenetyczne i niegenetyczne

Za wzrastanie zmienności, stosunkowo niewielkiej, np. w długości ciała pomiędzy noworodkami, a powiększającej się wraz z rozwojem odpowiedzialne są także czynniki środowiska zewnętrznego.

Wrażliwość organizmu i sposób reakcji na wpływy czynników środowiskowych jest uwarunkowana genetycznie i podczas rozwoju wykazuje pewną zmienność. Charakter reakcji organizmu na różnorodne oddziaływanie czynników środowiska zależy od:

• rodzaju czynnika

• intensywności

• czasu trwania

Proporcje między działaniem czynników endogennych i egzogennych są bardzo labilne (tzn. chwiejne, niestabilne). Od siły, a także czasu trwania bodźców egzogennych zależy stopień i kierunek odchylenia fenotypu.

Adaptacja - genotypowe przystosowanie gatunku i konkretnych jego populacji do określonych nisz ekologicznych. Jest wynikiem mechanizmów ewolucyjnych i reguluje częstość genów w populacji. Elementy do których organizm jest zaadaptowany nie stanowią czynników ekologicznych lecz są one naturalne, natomiast te z elementów środowiska zewnętrznego, które są czynne w kształtowaniu właściwości fenotypowych organizmu są czynnikami ekologicznymi. Mówiąc o wpływie środowiska na rozwój mamy zazwyczaj na uwadze właśnie zdolności przystosowawcze (adaptabilność) organizmu. Są to nieodwracalne zmiany w trakcie rozwoju osobniczego nie utrwalające się w cechach dziedzicznych.

Pierwszą odpowiedzią na bodziec jest reakcja. Istota reakcji polega na tym, że krótkotrwałej zmianie podlega sam organizm. Także odpowiedzią organizmu na bardziej zaawansowane bodźce jest adiustacja.

Adiustacja - morfologiczne funkcjonalne trwałe zmiany w organizmie, które są odwracalne, polega na wzroście labilnym czerwonych krwinek, pojemności życiowej płuc itp., w wyniku dłuższego pobytu w górach. Wrażliwość na czynniki środowiskowe nazywamy ekosensytywnością. Brak odpowiedzi na bodziec - tolerancją organizmu.

Czynniki środowiskowe dzielimy na:

• modyfikatory naturalne
  - czynniki biogeograficzne (fauna, flora, skład powietrza, klimat, ukształtowanie terenu, itp.)

• elementy ekonomiczne (modyfikatory kulturowe):
  - poziom wykształcenia, wielkość i charakter środowiska społecznego

Modyfikacje naturalne

Wiele właściwości fizjologicznych rozwoju morfologicznego kształtują cechy klimatu, na które składają się temperatura, wilgotność, ciśnienie powietrza, nasłonecznienie, ruchy powietrza. Powszechnie przyjmuje się, że najodpowiedniejszymi dla przebiegu rozwoju biologicznego jest klimat umiarkowany. W tych warunkach najszybsze jest dojrzewanie biologiczne oraz najdłuższy okres płodności kobiet.

Różnice klimatyczne nie powodują jednak zasadniczych różnic w tempie wzrastania i w czasie dojrzewania. W klimacie tropikalnym stwierdza się tendencje do opóźniania rozwoju

Stwierdzono również związek pomiędzy roczną temperaturą, a ciężarem ciała. U mieszkańców terenów gorących ciężar ciała jest mniejszy, poziom przemiany materii i zapotrzebowanie na pokarm większe.

Oprócz większego ciężaru ciała dzieci mieszkające w zimniejszych terenach mają krótsze szyje, dłonie i stopy. Wysokość nad poziomem morza wpływa na rozwój człowieka. U mieszkańców górskich terenów występuje większa liczba czerwonych krwinek, niższe ciśnienie, zwolniona praca serca, większe stężenie hemoglobiny. Z tym środowiskiem jest związana też flora i fauna, w tym również drobnoustroje i pasożyty chorobotwórcze.

Modyfikatory kulturowe

W rozwoju fizycznym wyraźnie zaznaczone są zależności od zamieszkania w środowisku wielkomiejskim, małomiejskim i wiejskim. Przyspieszone wzrastanie i szybsze dojrzewanie dzieci w środowiskach wielkomiejskich wynika najpewniej z lepszej opieki i warunków życia. Natomiast opóźnienie dojrzewania dzieci wiejskich wynika z braków higieny i opieki zdrowotnej, gorszego odżywienia i częstego wczesnego obciążania pracą fizyczną.

Dzieci pochodzące ze środowisk uprzywilejowanych lub inteligenckich wykazują przyspieszony rozwój biologiczny w stosunku do dzieci wywodzących się z warstw pośrednich. Dzieci inteligenckie osiągają wyższe wymiary ciała niż dzieci chłopskie. Stwierdza się również związek między wykształceniem rodziców, a tempem wzrastania dzieci i czasem dojrzewania. Często za czynnik rozwoju uważa się wielkość rodziny, nie wpływa ona na właściwości rozwojowe, lecz wiąże niektóre elementy para genetyczne i środowiskowe, a więc wpływ kolejności urodzenia, wieku rodziców z podziałem dochodów na 1 członka rodziny. Dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych przeciętnie cechuje gorszy rozwój fizyczny niż dzieci z rodzin małodzietnych.

Przeżycia psychiczne

Mogą spowodować zwolnienie tempa rozwoju. Dzieci pochodzące z małżeństw rozbitych, dotkniętych patologią, wykazują znaczne opóźnienie w rozwoju fizycznym i psychicznym.

Szkoła, a zwłaszcza rozpoczęcie nauki szkolnej, sztywna organizacja zajęć, przyczyniają się do ograniczenia ruchliwości dzieci, powoduje szereg ujemnych skutków.

Wpływ żywienia na rozwój - spośród wielu czynników egzogennych odpowiedzialnych za przebieg rozwoju, jako czynnik główny wymienia się żywienie - ma wpływ na przebieg rozwoju postnatalnego, a także na obumieranie i resorpcję płodów. Wpływ niedoborów pokarmowych w okresie rozwoju płodowego jest nieco mniejszy i bardziej odbija się na organizmie matczynym niż na potomnym. Energia uzyskana z pożywienia jest niezbędna do funkcjonowania organizmu - działania mięśni, normalnego przebiegu rozwoju. Braki i niedobory pokarmowe mogą przerwać cykle menstruacyjne kobiet i powodować bezpłodność u mężczyzn. Powodują opóźnienia w rozwoju, zwłaszcza u chłopców. Ma wpływ na rozwój mięśni szkieletowych, czas kostnienia, rozrost kości. Wadliwe żywienie w zależności od jego charakteru wywołuje samo przez się wiele schorzeń.

10. Wpływ żywienia na rozwój

Sposób naszego odżywiania się decyduje o właściwym rozwoju i funkcjonowaniu organizmu, a rodzaj pożywienia wpływa nie tylko na odporność i długość życia, ale także na jego jakość. nieprawidłowe żywienie jest przyczyną wielu schorzeń przemiany materii, na przykład miażdżycy i otyłości

Człowiek w każdym okresie życia wykonuje wiele czynności, a także pracę. Odbywa się to kosztem energii wytworzonej w samym organizmie, a materiały, z których ta energia zostaje uwolniona wprowadzone są z zewnątrz. Z tych samych źródeł powstaje energia cieplna niezbędna dla utrzymania odpowiedniej temperatury ciała. Te przemiany zachodzące w organizmie są regulowane przez określone substancje. Tak więc organizm człowieka stale musi czerpać z zewnątrz materiały niezbędne dla jego wzrostu, rozwoju i prawidłowego przebiegu wszelkich przemian - musi się odżywiać.

Jednak do prawidłowego funkcjonowania, organizmu musi on otrzymywać w pokarmach w odpowiednich ilościach i proporcjach i niezbędne składniki. Należą do nich przede wszystkim białka, tłuszcze, węglowodany, witaminy i składniki mineralne.

Białka stanowią niezbędny element budowy każdej komórki. Z białek organizm buduje nowe lub odnawia zużyte komórki, hormony, enzymy. Zapotrzebowanie organizmu człowieka na białko waha się w pewnych granicach. I tak człowiek dorosły potrzebuje od 0,4 do 1,2 g białka na 1 kg ciężaru ciała. U dzieci i młodzieży zapotrzebowanie zwiększa się znacznie (dwu-, trzykrotnie), gdyż w okresie wzrostu i rozwoju białko zużywane jest również do budowy nowych komórek i tkanek. Zapotrzebowanie na białko wzrasta również u kobiet w okresie ciąży i karmienia piersią, gdyż pewna część białka zostaje zużyta na rozwój płodu i wytworzenie mleka.

Tłuszcze są składnikami o najwyższej wartości kalorycznej. Najcenniejsze biologicznie są tłuszcze zwierzęce, gdyż zawierają one witaminy rozpuszczalne w tłuszczach. Pożądane jest, aby w pożywieniu człowieka występowały zarówno tłuszcze pochodzenia zwierzęcego, jak i roślinnego, te ostatnie bowiem zawierają większe ilości tzw. nienasyconych kwasów tłuszczowych koniecznych do normalnego przebiegu procesów życiowych. Ich brak może powodować poważne schorzenia, m.in. choroby skóry i włosów. Tłuszcze pochodzenia zwierzęcego należy spożywać w umiarkowanej ilości, gdyż powodują wzrost poziomu cholesterolu.

Węglowodany są głównym źródłem energii. Występują one przeważnie w produktach roślinnych. Typowym przedstawicielem węglowodanów jest skrobia (składnik ziaren zbóż, bulwy ziemniaka). Do węglowodanów zalicza się także błonnik, który działa mechanicznie na ścianki jelit wpływając dodatnio na przesuwanie się pokarmu i przyczyniając się do wytworzenia odpowiedniej konsystencji treści pokarmowej w jelitach.

Witaminy w organizmie pełnią rolę regulacyjną, dlatego ich obecność w odpowiedniej ilości jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Witaminy są substancjami egzogennymi, czyli muszą być dostarczone z pokarmem

Mikroelementy i makroelementy bez których życie było by niemożliwe, zatem stale trzeba uzupełniać ich niedobór.

Witaminy dzielą się na :

- rozpuszczalne w tłuszczach - są to witaminy A, D, E, K

- rozpuszczalne w wodzie - to witaminy z grupy B i witamina

Zapotrzebowanie organizmu na poszczególne witaminy jest niewiarygodnie małe. Dzienne zapotrzebowanie na wiele mikroelementów jest jeszcze mniejsze, ale trzy z nich - wapń, żelazo i jod - zwykle nie są spożywane w dostatecznych ilościach. Taki niedobór witaminy lub pierwiastka śladowego może prowadzić do poważnych chorób.

Niedobór witamin, zwany awitaminozą prowadzi do różnych zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu. W przypadku witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, które gromadzą się w tkance tłuszczowej, może wystąpić ich nadmiar, czyli hiperwitaminoza. Hiperwitaminoza trwająca dłuższy czas jest również niebezpieczna dla zdrowia, może prowadzić do uszkodzeń wątroby. Nadmiar witamin rozpuszczalnych w wodzie jest wydalany z organizmu.

Jakość produktów spożywczych jest również bardzo ważna. Większość kupowanych przez nas produktów spożywczych zawiera dodatkowe składniki, które poprawiają walory organoleptyczne(smakowe, zapachowe, wizualne), przedłużają trwałość. Dodaje się często syntetyczne składniki, które wzbogacają o dodatkowe wartości odżywcze.

Dodatki te to często konserwanty, szkodliwe dla zdrowia dlatego oznacza się je odpowiednim numerem E. Powodują one: alergie, astmy, zaburzenia pracy żołądka. Uważa się, że składniki dodatkowe mogą być nawet przyczyną znacznie poważniejszych problemów zdrowotnych.

Głównym czynnikiem determinującym zdrowie człowieka jest styl i tryb życia, a więc i odżywianie się. Coraz więcej jest dowodów naukowych na to, że obecny styl życia nie jest dla nas całkiem odpowiedni. Ciało ludzkie może funkcjonować lepiej, dłużej być zdrowe i łatwiej znosić choroby, jeśli człowiek zmieni swoje zwyczaje.

11. Wpływ trybu życia na przebieg rozwoju

Tryb i styl życia osobnika jest nierozerwalnie związany z czynnikami ekonomicznymi. Nie należy on jednak sam przez się do grupy czynników środowiskowych, a stanowi pewne obiektywne nawyki wpływające na przebieg rozwoju. Wolański podkreśla, że mamy tu na uwadze w pierwszym rzędzie ruch w sensie pracy fizycznej, zabawy, lecz także sposób i częstość wypoczynku, obciążenie pracą umysłową i spontaniczne tendencje do przemyśleń, stresy związane z własnym temperamentem, sen itp.

Zwiększona aktywność ruchowa powoduje rozrost zarówno kości, jak i mięśni. Na wpływ ruchu na rozwój elementów szkieletowych i mięśni wskazują m.in. badania wad asymetrii ciała u człowieka.

Asymetria funkcjonalna warunkuje przy częstszym użytkowaniu kończyny dolnej lewej, co wynika z dążenia do zachowania równowagi w pozycji spionizowanej (Wolański).

Ten układ funkcjonalny powoduje, że także długość kończyn częściej używanych oraz obwód mięśni na tych kończynach jest większy.

W efekcie formuje się niepowtarzalny u istot innych, a typowy jednocześnie dla dwunożnych, układ asymetrii skrzyżnej.

Układ ten jest już lekko zaznaczony u niemowląt, nasila się następnie z wiekiem wraz z pogłębianiem się asymetrycznych ruchów kończyn i wywiera trwałe piętno w budowie tkanki kostnej i mięśniowej. Jest to jeden z najbardziej typowych przykładów wpływu wynikającego z trybu życia: nauk częstszego używania jednej kończyny gorzej rzutuje na typ asymetrii całego ciała oraz przyrost kończyn częściej używanych.

Przejawy asymetrii morfologicznej nasilają się stopniowo z wiekiem w związku z asymetrią funkcjonalną, tzw. dominacją jednej z dwóch półkul mózgowych (zwykle lewej). Nie zawsze występują przejawy dominacji lewej połowy głowy, prawej kończyny górnej i lewej dolnej, tzw. asymetrii skrzyżnej. Zdarzają się także przypadki braku występowania skrzyżności kończyn i występuje wówczas zwykle dominacja jednostronna wymiarów kończyn prawych bądź lewych.

12. Rozwój struktury i funkcji w ontogenezie

Wszystkie układy autonomiczne zmieniają się w procesie ontogenezy w miarę formowania organizmu. Służą one m.in. lokomocji, rozbudowie, przemianie materii, rozrodowi, koordynacji funkcji, a nawet reaktywności na czynniki zewnętrzne i tryb życia.

Narządy wewnętrzne człowieka można podzielić na 4 grupy.

Grupa 1 - narządy, których ciężar bezwzględny i względny zwiększa się aż do starości (Zaliczamy do niej serce, naczynia krwionośne i płuca)

Grupa 2 - narządy, których ciężar bezwzględny i względny zmienia się równomiernie z ciężarem ciała (zaliczamy do niej jelita, kości, nadnercza)

Grupa 3 - narządy, których ciężar bezwzględny zmienia się równolegle z ciężarem ciała, a względny zwiększa się do około 50 roku życia, a następnie maleje (zaliczamy do niej mięśnie i gruczoły płciowe)

Grupa 4 - narządy, których ciężar bezwzględny zwiększa się równolegle z ciężarem ciała przez pewien okres życia, natomiast względny zaczyna zmniejszać się tuż po urodzeniu (zaliczamy do niej m.in. mózg, wątrobę, nerki, śledzionę itp.)

13. Układ kostny

Kościec powstaje z trzeciego listka zarodkowego - mezodermy. Rozwój kości odbywa się dzięki osteoblastom. Osteoblasty to swoiste komórki mezenchymatyczne, które łącząc się wypustkami układają się w sieci i wydzielają białkową substancję podstawową (osteoid) zawierającą włókna klejodajne. Następnie wydzielana jest sól wapniowa (mineralizacja), a włóknista istota podstawowa przekształca się w istotę zbitą. Powstałe w ten sposób fragmenty tkanki kostnej widoczne są jako blaszki lub beleczki.

Resorpcja kości powoduje tworzenie się jamy szpikowej. Etap ten osiągany jest już ok. 3 miesiąca życia płodowego i utrzymuje się do urodzenia. Miejsce w środkowej części chrzęstnego tworu, w którym następuje przerost, wapnienie i niszczenie chrząstki oraz formowanie się na jej miejscu kości nazywa się pierwotnym centrum kostnienia.

Nie następuje bezpośrednia przemiana tkanki chrzęstnej w kostną, lecz najpierw chrząstka zostaje zniszczona, a na tym miejscu dopiero wytwarza się tkankę kostną.

Pomiędzy nasadą a trzonem kości, które wykazują już zaawansowany proces kostnienia prez długi czas utrzymuje się chrzęstna płytka wzrostowa. Postępujący w niej rozplem tkanki kostnej powoduje wzrastanie kości na długość. Dopiero zrośnięcie chrząstki nasadowej i spojenie nasady z trzonem stanowi zakończenie progresywnego rozwoju tkanki kostnej oraz uformowanie zasadniczego kształtu i wymiarów danej kości.

Przebudowa tkanki kostnej trwa całe życie.

Do około 28 roku życia u kobiet i 30-32 roku życia mężczyzn zwiększa się grubość warstwy korowej kości długich. Od tego momentu, w wyniku zrzeszotnienia kości (osteoporoza fizjologiczna) zaczyna się stopniowy zanik istoty korowej.

14. Rozwój układu mięśniowego i nerwów ruchowych

Włókna mięśniowe powstają z zarodkowych komórek mięśniowych - mioblastów. Łączą się one ze sobą, w wyniku czego włókna mięśniowe są komórkami wielojądrzastymi. Rozwój mięśnia odbywa się głównie przez przyrost ilości włókien w okresie płodowym. Po urodzeniu zwiększa się tylko ich wielkość.

Między 32 tygodniem, a 4 miesiącem życia po urodzeniu następuje podwojenie liczby włókien. Po 12 roku życia włókna mięśniowe nadal rozrastają się intensywnie i grubieją.

Pobudliwość mięśni - zdolność reagowania skurczem na pobudzanie elektryczne.

Labilność mięśni i odpowiadających im ośrodków nerwowych określa szybkość reakcji mięśniowych (ilość cykli skurczów na jednostkę czasu), od których w znacznym stopniu zależy szybkość ruchów, wykonywanych w odpowiedzi na bodziec.

Propriocepcja - czucie mięśniowe.

Rozwój siły mięśniowej jest stopniowy. Od 4 do 7 lat wynosi 75% względem siły wyjściowej w 4 roku życia. W wieku od 7 do 15 lat przyrost stanowi 260% względem wielkości wyjściowej.

15. Układ oddechowy

Do układu oddechowego zaliczamy: jamę nosową, krtań, tchawicę, oskrzela i płuca. Rozwija się z endodermy. Jako pierwotne zawiązki układu oddechowego pojawiają się w trakcie rozwoju śródmacicznego kieszonki skrzelowe, które około 6 tygodnia zastępują zawiązki płuc i oskrzeli.

Po odcięciu pępowiny wzrasta stężenie CO₂ we krwi, co powoduje podrażnienie ośrodków oddechowych w rdzeniu przedłużonym. Wraz pierwszym krzykiem płuca wypełnia powietrze i rozpoczyna się normalne funkcjonowanie płuc.

Nozdrza i kanał nosowy kształtują się około 4 roku życia. Rozwój krtani ma miejsce od 1 roku życia, który ulega przyspieszeniu u chłopców, w okresie pokwitania. Tchawica wzrasta szybko w drugiej połowie pierwszego roku życia, zaś drugie przyspieszenie przypada na okres pokwitania. Światło tchawicy zwiększa się od urodzenia do wieku dorosłego ok. 10krotnie. Światło oskrzeli w tym czasie wzrasta 8krotnie.

Do około 2 roku życia płuca rozwijają się dość słabo. Szybki rozwój płuc przypada na pierwsze 3 lata po urodzeniu i na okres pokwitania. Jest to spowodowane rosnącymi potrzebami tlenowymi organizmu w miarę zwiększania się masy tkanek aktywnych i intensywności pracy.

Powietrze oddechowe - ilość powietrza wdychanego lub wydychanego w czasie 1 spokojnego oddechu

Powietrze dopełniające - ilość powietrza wciągana do płuc po normalnym wdechu, przy dodatkowym wysiłku wdechowym

Powietrze zapasowe - ilość powietrza wydychana dodatkowo po normalnym wydechu

Powietrze oddechowe - dopełniające i zapasowe, składa się na pojemność życiową płuc

Powietrze zalegające -objętość powietrza, która pozostaje w płucach po najgłębszym wdechu

Z wiekiem znacznie zmieniają się funkcje układu oddechowego, zmniejsza się liczba oddechów na minutę, wzrasta głębokość oddechów i objętość oddechowa, a w wyniku tego wzrasta minutowa wentylacja płuc.

16. Rozwój i budowa układu sercowo-naczyniowego

Serce formuje się i podejmuje swoje funkcje między 4 a 8 tygodniem życia, następnie na przełomie 2 i 3 miesiąca następuje przejście na krążenie łożyskowe. Cechą krążenia płodowego jest niewielki przepływ krwi przez tkankę płucną i kilkakrotne mieszanie się krwi utlenionej i nieutlenionej.

Pierwszy wdech powietrza przez noworodka powoduje rozprężenie uciśniętych uprzednio naczyń włosowatych i zwiększenie krążenia płucnego. Podziały komórek mięśnia sercowego ustają w trzecim miesiącu po urodzeniu i od tego momentu serce powiększa się dzięki ich rozrostowi.

Po urodzeniu komory serca rozwijają się nierównomiernie. Lewa komora tłocząca krew do naczyń obwodowych, których ściany wykazują znaczny opór, rozrasta się znaczniej silniej niż prawa, która pokonuje znacznie mniejszy opór naczyń płucnych. Stosunek wielkości komór noworodka wynosi 1:1, zmienia się w pierwszym roku życia na 2:1.

Do 16 roku życia lewa komora powiększa się około trzynastokrotnie, prawa ośmiokrotnie. Z wiekiem maleje częstość tętna, u noworodka wynosi ok. 130 na minutę, niemal dwukrotnie więcej niż u osób dorosłych, rośnie natomiast pojemność wyrzutowa i pojemność minutowa serca. W układzie krążenia podobnie jak w układzie oddechowym, z którym jest ściśle związany, zachodzą zmiany pod wpływem systematycznej aktywności ruchowej. Zwiększa się objętość wyrzutowa serca, a w wyniku tego wzrasta pojemność minutowa serca, wzrasta wykorzystanie tlenu z krwi przepływającej przez mięśnie. Naczynia krwionośne tworzą w ustroju dwa obiegi: krwiobieg duży i krwiobieg mały.

Krwiobieg mały rozpoczyna się wychodzącym z prawej komory pniem płucnym, który następnie dzieli się na tętnice płucne: prawą i lewą. W płucach każda z nich rozgałęzia się na coraz drobniejsze tętniczki, przechodzące w naczynia włosowate, w których następuje utlenowanie krwi. Utlenowana krew żyłami płucnymi do lewego przedsionka serca.

Krwiobieg duży rozpoczyna aorta(tętnica główna) wychodząca z lewej komory serca. Utlenowana krew przesyłana jest z aorty do drobniejszych tętnic i naczyń włosowatych całego ciała. Następnie żyłami, które łączą się w dwa większe naczynia: żyłę główną górną i dolną, krew dochodzi do prawego przedsionka serca. Tętnice z wiekiem stają się stosunkowo węższe niż u małego dziecka. Żyły powiększają się i w okresie dojrzałości ich objętość jest dwukrotnie większa niż objętość tętnic.

Światło naczyń włosowatych u dzieci jest również stosunkowo szersze , dzięki czemu przepływa przez nie dwukrotnie więcej krwi niż u dorosłych. Ściany naczyń krwionośnych dziecka są bardziej elastyczne , co ułatwia krążenie krwi. W okresie starości następuje ograniczenie liczby czynnych naczyń włosowatych. W ściankach naczyń zaczynają odkładać się składniki mineralne, co zmniejsza ich elastyczność, powoduje to utrudnienie i zwolnienie przepływu krwi.

Po 40-50 roku życia następuje zahamowanie wzrastania ciśnienia rozkurczowego , a po 70-80 roku życia ciśnienie skurczowe stabilizuje się u mężczyzn , podczas gdy zazwyczaj obniża się u kobiet. Z wiekiem zmienia się kształt krwinek. U płodu są one większe, niekiedy jądrzaste i zawierają hemoglobinę innego typu (tzw. Płodową). Zmienia się również skład krwi: zwiększa się liczba erytrocytów i płytek krwi, a obniża się liczba leukocytów.

17. Rozwój układu pokarmowego

W jego skład wchodzą: jama ustna wraz ze śliniankami oraz narządami pomocniczymi (zęby, język), gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie i związane z nimi gruczoły trawienne (trzustka, wątroba) oraz jelito grube zakończone odbytem.

W uzębieniu człowieka wyróżniamy zęby stałe i mleczne, których są cztery rodzaje: siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowe. Gruczoły ślinowe duże nazywamy śliniankami i należą do nich: przyuszne, podjęzykowe i podżuchwowe. Produkują one amylazę, które rozkładają cukry. Gardło to skrzyżowanie dróg pokarmowych i oddechowych. Przełyk jest od części krtaniowej do żołądka. Zmienia kształt w zależności od wypełnienia pokarmem. Błona śluzowa zawiera gruczoły trawienne, kwas solny oraz niacynę chroniącą śluzówkę żołądka. Enzymy trawienne to pepsyna trawiąca białka, lipoma żołądkowa trawiąca w formie zemulgowanej tłuszcze. Jelito cienkie zwane dwunastnicą ma 30 m. Do tego odcinak dochodzą wydzieliny z trzustki i wątroby. Trzon trzustki wydziela sok trzustkowy, który zawiera enzymy: trypsynę i chymotrypsynę. Wydzielana jest również żółć produkowana przez wątrobę, powodująca demulgację tłuszczów, przez co ułatwia dotarcie do cząsteczek tłuszczowych i ich wchłanianie. Wątroba bierze udział w filtrowaniu substancji dostarczanych do krwi z przewodu pokarmowego i magazynowania węglowodanów, tłuszczów, aminokwasów, białek (niektórych witamin, składników mineralnych, żelaza, Wit. A, D, B12), bierze też udział w odtruwaniu, czyli neutralizacji szkodliwych związków. Dalsza część jelita rozkłada dwucukry (sacharozę, laktozę). Najwięcej wchłaniania występuje w jelicie cienkim. Jelito grube ma za zadanie wchłonąć duże ilości wody i prowadzić do zagęszczenia niestrawionego pożywienia.

Trzustka w rozwoju ontogenetycznym powiększa swoją masę od 5g po urodzeniu do 60g w 20 roku życia. Rozwija się szybko do 2 roku życia. Swoje funkcje trawienne rozpoczyna po urodzeniu i z wiekiem ulegają udoskonaleniu. W trawieniu węglowodanów w ciągu 1 roku życia osiąga poziom właściwy osobom starszym. W trawieniu tłuszczów po 12 roku życia. Trawienie białek wyższe jest w dzieciństwie niż u dorosłych.

Wątroba stanowi w 1 roku życia 5% masy ciała, zaś w dorosłym 2,8%. W okresie płodu przyjmuje ona funkcję łożyska. Wydzielanie żółci następuje po urodzeniu. Długość jelita cienkiego u noworodka wynosi 266 cm, a grubego 40 cm . Długość jelita cienkiego wzrasta najszybciej w ciągu 2 pierwszych lat, a jelito grube na początku 3 trymestru u płodu i w pierwszych latach po urodzeniu. Ruchy jelita można zaobserwować już u 7-tygodniowego zarodka, a wchłanianie substancji w okresie płodowym.

18. Układ wydalniczy

W skład jego wchodzą: nerki z moczowodami, pęcherzem moczowym, cewką moczową. Jednostką czynnościową nerek jest nefron, każda nerka posiada ich ok. 1 miliona. Utworzony jest on z torebki Boumana, wewnątrz której jest splot włosowatych naczyń tętniczych zwanych kłębuszkiem nerkowym. Wraz z kanalika nerkowego, składa się z 3 odcinków. Kanalika krętego pierwszego rzędu, pętli Hentlego i kanalika krętego drugiego rzędu, który uchodzi do kanalika zbiorczego.

Mocz - powstaje wyniku filtracji krwi zawartej w kłębuszkach nerkowych, zachodzących pomiędzy ścianą naczyń włosowatych, a ścianą torebki Boumana.

Nanesorpcja - wchłanianie związków do krwi takich jak: glukoza, aminokwasy, witaminy. Ostatni etap to zagęszczaniemoczu. Składa się on z 96% wody, 2,5% azotowych produktów przemiany materii (mocznik) i 1,5% soli mineralnych oraz innych śladowych substancji (barwniki żółciowe).

Nefrony pełne zróżnicowanie uzyskują w 5 miesiącu życia płodowego i już po urodzeniu nie zmieniają się tylko powiększają światła kanalików.

Nerki - przygotowane do funkcji w momencie urodzenia; ich sprawność w momencie urodzenia jest niższa niż u osób dorosłych. Ciężar nerki szybko wzrasta do pierwszych 20 lat życia. Od 80 roku życia liczy nefronów maleją o połowę i zmniejsza się filtracja osocza krwi przez nerki.

19. Układ rozrodczy

Układ rozrodczy żeński umieszczony jest w podbrzuszu. Najbardziej zewnętrzną częścią tego układu jest tzw. wzgórek łonowy, który utworzony jest z tkanki tłuszczowej (2-8 cm grubości) umieszczonej na spojeniu łonowym. Twór ten u dojrzałej kobiety pokryty jest owłosieniem, w jego obrębie znajdują się liczne gruczoły łojowe i potowe.

U wejścia narządów płciowych umiejscowionych w głębszych warstwach znajdują się wargi sromowe większe, mają one postać fałdów skórnych, rozpoczynają się na wzgórku łonowym, a ich koniec zlokalizowany jest w kroczu, są one fragmentarycznie owłosione. Pod wargami sromowymi większymi znajdują się wargi sromowe mniejsze, mają one również postać fałdów skórnych i okalają one przedsionek pochwy. Wargi sromowe mniejsze zbiegają się w przedniej części i budują tzw. napletek i wędzidełko łechtaczki.

Przedsionek pochwy w górnej części ogranicza łechtaczka, która zamknięta jest błoną dziewiczą (u kobiet nie odbywających stosunków płciowych), za którą umieszczona jest pochwa. Dalej znajduje się cewka moczowa, a dokładnie jej ujście w postaci niewielkiego otworu.

W przedsionku pochwy zlokalizowane są gruczoły: przedsionkowe mniejsze (Skenego) znajdują się w pobliżu cewki moczowej i przedsionkowe większe (Bartholina) umiejscowione w dolnej partii przedsionka. Gruczoły te odpowiedzialne są za zwilżanie sromu (podczas stosunku ułatwiają wprowadzenie członka do pochwy). Gruczoły te są parzyste.

Narządy żeńskie - wewnętrzne:

Pochwa ma postać elastycznego kanału (8-10 cm długości), jej ściany zbudowane są z rozciągliwych włókien mięśniowych łączy ona macicę z zewnętrznymi narządami rodnymi. Ściana pochwy ma około 3 mm grubości, zbudowana jest z błony śluzowej, błony mięśniowej, a także łącznotkankowej przydanki. Błonę śluzową pokrywa nabłonek wielowarstwowy płaski. Wejście pochwy ma charakter szczelinowaty, na skutej przylegania do siebie ścian. W pochwie obecny jest śluz o mlecznej barwie, zawiera on tzw. pałeczki Doderleina, są to bakterie produkujące kwas mlekowy. Kwas ten nadaje wydzielinie odczyn kwaśny i właściwości bakteriobójcze.

Macica przypomina dwustronnie spłaszczoną gruszkę, dolną częścią zwróconą do góry, zbudowana jest z trzonu, cieśni i szyjki; parametry macicy: długość 6-8 cm, szerokość ok.5 cm, grubość ok. 2,5 cm. Trzon macicy rozszerza się ku górze, z prawej i lewej strony dochodzą do niego jajowody, w części dolnej trzon przechodzi w tzw. szyjkę macicy i łączy się z pochwą. Macica w części wewnętrznej pokryta -10 jest błoną śluzową, która w trzonie macicy ma zmienną grubość (1-6 mm),a w przewodzie szyjki grubość ta jest stałą (2-3 mm). Błona śluzowa macicy jest wrażliwa na zmiany hormonalne zachodzące podczas cyklu miesięcznego, hormony sterują złuszczaniem się błony, czego końcowym etapem jest krwawienie jak również odpowiedzialne są za odbudowę tej struktury i przygotowanie jej na zagnieżdżenie się zapłodnionej komórki jajowej.

Jajowody są to przewody o charakterze parzystym i długości 7-14 cm, odchodzące od tzw. rogów macicy, a kończące się na ujściu brzusznym (ma on kształt trąbki otoczonej palcowatymi wypustkami). Jajowód składa się cieśni, bańki i lejka. Lejek jest postrzępiony. Ściana jajowodu zbudowana jest z błony śluzowej, mięśniówki i błony surowiczej. Błona śluzowa właściwa jajowodu bogata jest w liczne fały, które najsilniej rozwijają się w bańce jajowodu, a najsłabiej w cieśni jajowodu.

Nabłonek wyścielający wnętrze jajowodu jest nabłonkiem rzęskowym, dzięki ruchom rzęsek dochodzi do przesuwania wydzieliny jajowodu w kierunku macicy. Mięśniówka rytmicznie kurczy się, co 3-4 min. Dzięki skurczą mięśniówki i ruchom rzęsek komórka jajowa może zostać przekazana (trwa to 3-6 dni) do jamy macicy.

Jajniki są to narządy parzyste umieszczone wewnątrz otrzewnowo o masie 2-3,5 g i rozmiarach 2,5-5 cm długości. U dojrzałych kobiet jajnik pokryty jest nabłonkiem jednowarstwowym pochodzenia mezodermalnego.

Narządy płciowe męskie.

Odpowiedzialne są one za produkcję plemników, a także hormonów płciowych oraz za zapłodnienie.

Prącie za jego pomocą dochodzi do umieszczenia nasienia w drogach rodnych kobiety. Utworzone są one z trzech tworów walcowatych- 2 to ciała jamiste, w czasie pobudzenia seksualnego wypełniają się krwią w wyniku, czego dochodzi do wzwodu penisa; 3 to ciało gąbczaste, zawiera ono cewkę moczową. Zewnętrzną powłokę stanowi luźny fałd skóry (napletek) pokrywający żołądź.

Jądra umieszczone są w worku mosznowym, są to owalne twory ważące ok.20-30 g. Charakteryzują się bardzo silnym ukrwieniem i bogatym unaczynieniem, dlatego też cechują się dużą wrażliwością na wszelakiego rodzaju urazy. W jądrze produkowane są plemniki na drodze spermatogenezy. Produkcja plemników przebiega w kanalikach krętych jądra. Plemniki w jądrze produkowane są ciągle, przez długi okres życia mężczyzny. Narząd ten odpowiedzialny jest również za produkcję androgenów. Jądro jest narządem miąższowym. Jądro podzielone jest na 5-6 płatów, w których obrębie znajdują się kanaliki nasienne kręte, które odpowiedzialne są za produkcje plemników. Kanaliki kręte przechodzą w kanaliki proste, które uchodzą do śródjądrza.

Plemniki opuszczają najądrze nasieniowodami. Nasieniowody pokryte są błoną śluzową zbudowaną z nabłonka walcowatego. Warstwa mięśniowa zbudowana jest z trzech warstw, wewnętrznej utworzonej głównie z mięśni gładkich o przebiegu podłużnym, następnie występuje warstwa mięśni okrężnych, kolejną warstwę stanowi grupa mięśni podłużnych wraz z przydanką zawierającą liczne naczynia krwionośne i nerwy.

Moszna jest to worek skórny zlokalizowany u podstawy prącia, w nim znajdują się jądra. Okazuje się, że moszna może kurczyć się i wracać do poprzedniego stanu w zależności od temperatury otoczenia, dzięki temu dochodzi do regulacji temperatury jąder, co ma olbrzymie znaczenie ze względu na proces spermatogenezy, czyli produkcji plemników.

Najądrza podobne są do hełmu, otaczają jądro od góry i od tyłu, posiadają wiele kanałów, które w końcowym fragmencie zbiegają się w przewód wyprowadzający. W tym narządzie dochodzi do przechowywania plemników.

Pęcherzyki nasienne w nich znajduje się wydzielina, dzięki której plemniki mogą się poruszać.

Nasieniowody mają postać przewodów, łączą one przewód wyprowadzający najądrzy z cewką moczową.

20. Układ nerwowy

Neuron - typowa komórka nerwowa. Składa się z ciała komórki oraz dwóch rodzajów wypustek: dendrytów, przekazujących impulsy w kierunku ciała komórki i pojedynczego aksonu, przenoszącego impulsy w kierunku przeciwnym czyli od ciała komórki.

Kresomózgowie - największa część mózgowia ludzkiego. Zawiera ponad połowę z ok. 10 miliardów neuronów całego układu nerwowego. Szczególnie rozwinięta jest kora mózgowa, gdzie koncentrują się wyspecjalizowane funkcje układu nerwowego, wraz z pamięcią, inteligencją, uczuciami itp., oraz różnorodne wrażenia np.: wzrokowe, słuchowe, smakowe, dotykowe, inne.

Móżdżek - koordynuje aktywność wielu innych ośrodków mózgowych, regulujących i integrujących niektóre funkcje ustroju, zwłaszcza czynność mięśni szkieletowych.

Wzgórze i podwzgórze.

Wzgórze porównywane jest do stacji przekaźnikowej, do której dochodzą prawie wszystkie impulsy z różnych pól czuciowych przed ich wejściem do kresomózgowia, gdzie wywołują świadome wrażenia.

Podwzgórze jest głównym obszarem mózgowia, w którym skupiają się ośrodki odruchów trzewnych, regulujące i integrujące metabolizm i różne czynności tkanek i narządów wewnętrznych.

Obwodowy układ nerwowy ze względu na budowę dzielimy na somatyczny i trzewny.

Somatyczny układ nerwowy to układ odpowiedzialny za kontakt ze środowiskiem zewnętrznym oraz szybkie reagowanie w przypadku zachodzących w nim zmian. Układ somatyczny unerwia mięśnie szkieletowe i kieruje ich pracą oraz pracą gruczołów skórnych i komórek barwnikowych skóry. Działanie tego układu w dużym stopniu podlega kontroli świadomości. Jest przeciwieństwem autonomicznego układu nerwowego.

Autonomiczny układ nerwowy to część układu nerwowego, którego nerwy unerwiają narządy wewnętrzne. Wyodrębniony ze względu na pełnione przez siebie funkcje i budowę. W przeciwieństwie do somatycznego układu nerwowego, działanie układu autonomicznego powoduje reakcje niezależne od naszej woli, czyli np. wydzielanie soku żołądkowego, ruchy perystaltyczne jelit itd. Układ autonomiczny dzieli się na układ współczulny, inaczej sympatyczny (pobudzający) i przywspółczulny, inaczej parasympatyczny (hamujący). Wszystkie narządy wewnętrzne są unerwione jednocześnie przez oba te układy - ich działanie jest względem siebie antagonistyczne. W sytuacjach stresowych działanie układu współczulnego przeważa nad działaniem układu przywspółczulnego. Część sympatyczna i parasympatyczna wzajemnie uzupełniają się w działaniu.

Podwzgórze to część podkorowa mózgowia zaliczana do międzymózgowia, która nadzoruje reakcje bezwiedne organizmu. Od podwzgórza zależy homeostaza organizmu. Jest to ośrodek podkorowy autonomicznego układu nerwowego.

Przedni płat przysadki mózgowej jest typowym gruczołem wydzielania wewnętrznego. Wydziela hormony tropowe wpływające na rozwój i czynność niektórych gruczołów obwodowych oraz hormony działające bezpośrednio na tkanki.

Szyszynka to jeden z gruczołów wydzielania wewnętrznego, leżący pomiędzy wzgórkami górnymi blaszki pokrywy. Gruczoł znajduje się w zagłębieniu, pod blaszką czworaczą, kontaktując się z kresomózgowiem szypułą szyszynki. Posiada stosunkowo niewielkie rozmiary - długość 5-8 mm, a szerokość 3-5 mm.

Tarczyca to nieparzysty gruczoł wydzielania wewnętrznego umiejscowiony u ssaków w przednio-dolnej części szyi. Zbudowany jest z dwóch płatów bocznych połączonych wąską cieśnią (węziną). Czasami występuje także trzeci płat - piramidowy. Gruczoł ten produkuje hormony trijodotyroninę (trójjodotyroninę), tyroksynę (T4) oraz kalcytoninę, wpływając na metabolizm i gospodarkę wapniowo-fosforową organizmu.

Grasica to gruczoł znajdujący się w śródpiersiu przednim, tuż za mostkiem. Otoczony jest torebką łącznotkankową. Zbudowany jest z kory podzielonej na zraziki przegrodami łącznotkankowymi i z rdzenia wspólnego dla wszystkich zrazików kory. Zrąb tego narządu stanowią, w przeciwieństwie do innych narządów limfatycznych, komórki nabłonkowe pochodzenia endodermalnego. Charakterystycznymi cechami grasicy są: zjawisko inwolucji, czyli gromadzeniu się w narządzie tkanki tłuszczowej żółtej, oraz występowanie w części rdzennej tzw. ciałek Hassala. Grasica produkuje hormony takie jak: tymozyna, THF, tymulina, tymostymulina.

Trzustka to położony w górnej części jamy brzusznej narząd gruczołowy. Składa się z części wewnątrzwydzielniczej (hormonalnej, odpowiedzialnej za wytwarzanie kilku hormonów m.in. insuliny i glukagonu) i zewnątrzwydzielniczej (trawiennej, produkującej zawierający enzymy trawienne sok trzustkowy). Przeciętna masa trzustki wynosi 70-100 g, a wymiar wzdłuż osi długiej ok. 12-30 cm.

Nadnercze, inaczej gruczoł nadnerczowy to parzysty, niewielki (waga około 10-18 gramów) gruczoł wydzielania wewnętrznego położony zaotrzewnowo na górnym biegunie nerki. Nadnercza składają się z części korowej i rdzeniowej różnych pod względem budowy i czynności. Kora stanowi główną masę gruczołu - około 80-90% całego nadnercza. Składa się z trzech warstw o różnej budowie histologicznej: kłębkowatej (zona glomerulosa), pasmowatej (zona fasciculata) i siatkowatej (zona reticularis).

Kora wytwarza hormony:

• glikokortykoidy (syntetyzowane w komórkach warstwy siatkowatej i pasmowatej), z których najważniejszy jest kortyzol,

• mineralokortykoidy (w warstwie kłębkowatej), z których najsilniejsze działanie wykazuje aldosteron,

• niewielkie ilości hormonów płciowych - androgenów (w warstwach pasmowatej i siatkowatej).

Rdzeń nadnerczy wytwarza katecholaminy. Stale wydziela do krwi niewielkie ilości adrenaliny. Natomiast wszelkie stany emocjonalne, takie jak gniew czy strach, powodują nagłe wydzielanie do krwi dużej jej ilości. W rdzeniu nadnerczy produkowane są też niewielkie ilości noradrenaliny.

Hormony wydzielane przez korę nadnerczy utrzymują równowagę wodno-mineralną organizmu (aldosteron), pomagają również w sytuacji długotrwałego stresu, podnoszą stężenie glukozy we krwi.

21. Układ immunologiczny

Układ immunologiczny to zbiór mechanizmów organizmu, mających na celu jego ochronę przed chorobami, poprzez identyfikację i likwidowanie patogenów i komórek nowotworowych. Mechanizmy te wykrywają różnorakie odmiany czynników chorobotwórczych, od wirusów po robaki pasożytnicze, dlatego muszą rozróżniać zdrowe komórki i tkanki organizmu, w celu jego prawidłowego funkcjonowania. Wykrywanie patogenów jest skomplikowane, ponieważ dzięki ewolucji przystosowują się, zmieniając metody działania.

Mechanizmy obronne organizmu można podzielić na odporność nieswoistą (niespecyficzną) oraz swoistą (specyficzną).

W pierwszym z wymienionych mechanizmów duże znaczenie ma skóra. Daje ona organizmowi wysoki stopień autonomii w stosunku do środowiska. Mechanizmy obronne skóry niemowlęcia są znacznie słabsze niż u dorosłych i formują się ode dopiero wraz z wiekiem. Oprócz skóry bariery obronne obejmują błony komórkowe i tkankowe, nabłonki wyścielające, niektóre substancje chemiczne o działaniu nieswoistym znajdujące się np. we łzach, lizozym w ślinie czy perdyna we krwi oraz niektóre odruchy, np. odruch kaszlowy.

Odporność swoista bywa dzielona na czynną i bierną. Czynna sprowadza się do zaangażowania w obronie ustroju własnego aparatu immunologicznego osobnika. Odporność bierna zarówno naturalna, jak i sztuczna polega na zaopatrzeniu organizmu w gotowe przeciwciała wytworzone w innym organizmie. Odporność bierna występuje natychmiast od momentu wprowadzenia przeciwciał, jednak czas jej działania jest krótki i waha się od kilku dni do kilku tygodni.

Największą częścią układu immunologicznego jest układ limfatyczny. Układ limfatyczny lub inaczej układ chłonny jest to otwarty układ naczyń i przewodów, którymi płynie jeden z płynów ustrojowych - limfa, która bierze swój początek ze śródmiąższowego przesączu znajdującego się w tkankach. Układ naczyń chłonnych połączony jest z układem krążenia krwi. Oprócz układu naczyń chłonnych w skład układu limfatycznego wchodzą także narządy i tkanki limfatyczne. Najważniejszą funkcją układu chłonnego jest obrona przed zakażeniami oraz cyrkulacja płynów ustrojowych.

Istotną rolę w odpowiedzi immunologicznej odgrywają komórki układu immunologicznego. Limfocyty i makrofagi.

Makrofagi biorą udział w inicjowaniu i przebiegu reakcji immunologicznej poprzez niszczenie ciał obcych na drodze fagocytozy i są komórkami umożliwiającymi limfocytom rozpoznanie obcego antygenu.

Limfocyty to komórka układu odpornościowego, należąca do leukocytów, zdolna do swoistego rozpoznawania antygenów. Pierwotnie, zanim poznano funkcję tych komórek, mianem limfocytów oznaczano wszystkie okrągłe komórki, zawierające duże jądro i wąski rąbek cytoplazmy. Barwniki stosowane do barwienia preparatów krwi powodują jasnoniebieskie zabarwienie cytoplazmy limfocytów niepobudzonych i ciemnoniebieskie u limfocytów pobudzonych. Limfocyty dzielą się na limfocyty B i limfocyty T, często też zalicza się do nich komórki NK, głównie ze względu na morfologię i sposób uśmiercania zakażonych komórek podobny do limfocytów T. Niemniej jednak, komórki NK nie potrafią swoiście rozpoznawać antygenów, zatem nazywając je limfocytami używamy tego określenia w kontekście historycznym, a nie ścisłym.

22. Okresy rozwoju ontogenetycznego człowieka

Periodyzacja rozwoju osobniczego człowieka to podział na poszczególne okresy celem wyodrębnienia różnic zachodzących w poszczególnych etapach rozwoju.

Podział ze względu na okresy stopnia poznania i opanowania nowych funkcji:

• okres płodowy - 10 miesięcy księżycowych

• okres popłodowi: noworodek - 0-14 dni (okres przejściowy); niemowlęcy - 0-1 rok (okres równowagi); poniemowlęcy - 1-3 lat (okres przejściowy); dziecięcy z podokresem - 3-7 lat (okres równowagi); podokres 7-12 lat (okres równowagi); okres dojrzewania płciowego - 12-16 lat (okres przejściowy) i okres młodzieńczy - od 16 roku życia (okres równowagi).

Podział przyjęty w antropologii:

• okres noworodka - od urodzenia do ok. 4 tygodni, organizm przystosowuje się do samodzielnego bytu, do czasu ustąpienia objawów związanych z porodem

• okres niemowlęctwa - do ok. 1 roku życia, do przyjęcia postawy spionizowanej

• okres wczesnego dzieciństwa - (infans I) do 7 roku życia, tj. wymiany zębów mlecznych

• okres dzieciństwa starszego - (infans II) od 7 roku do dojrzałości płciowej, tj. u dziewcząt 12-15 lat, chłopców 16-18 lat;

• okres młodzieńczy - (iuvenis) do osiągnięcia ostatecznej wysokości ciała, kobiety 18-20 lat, mężczyźni 20-23 lata

• okres wieku dorosłego - (adultus) do 40 lat, tj. do wystąpienia pierwszych objawów starzenia

• okres wieku dojrzałego - (matu rus) do 60 lat, tj. do zakończenia funkcji gruczołów płciowych

Podział zaproponowany przez Wolańskiego

1. okres rozwoju śródmacicznego (metabolizm matki rzutuje na metabolizm potomka)

• faza jaja płodowego (2 tyg.)

• faza zarodka (3-7 tyg.)

• faza płodu (od 8 tyg.)

2. okres rozwoju progresywnego (przewagi procesów anabolicznych nad katabolicznymi)

• faza bierności (5-7 miesięcy)

• faza ekspansji:

• okres opanowania własnego ciała i formowania się homeostazy środowiska wewnętrznego (5-7 m-cy do 2,5-3 lat)

• okres rozwoju kontroli otoczenia (od 2,5-3 lat do 8-10 rok życia)

• okres przygotowania do rozrodu i założenia rodziny (pokwitania) - od około 8 roku życia do dojrzałości płciowej

• okres dorastania - umocnienia optymalnej niezależności osobniczej w równowadze ze środowiskiem zewnętrznym (od osiągnięcia dojrzałości płciowej do zakończenia procesów rozrostu, czyli ok. 20-25 lat)

3. Okres stabilizacji - względnej równowagi procesów anabolicznych i katabolicznych - tzw. okres pełni życia.

4. Okres starości - przewagi procesów katabolicznych nad anabolicznymi, inwolucja niektórych tkanek, starczej wegetacji biologicznej - zazwyczaj po 60 roku życia.

23. Charakterystyka poszczególnych okresów rozwoju człowieka

Okres rozwoju śródmacicznego

Połączenie plemnika z komórką jajową następuje w górnej części jajowodu. Zygota posiada diploidalną liczbę chromosomów i zdeterminowaną płeć chromosomalną. Zygota schodzi w dół jajowodem, podlegając podziałom. Pierwszy zachodzi w 24 godziny od zapłodnienia. Drugi i trzeci w ciągu kolejnych 24 godzin. Około 7-8 dnia dochodzi do zagnieżdżenia zarodka w macicy (implantacja). W ciągu 8 tygodni od zapłodnienia dochodzi do fazy rozwoju zarodkowego. W 2 i 3 tygodniu ciąży ma miejsce różnicowania się listków zarodkowych, a w 3 tygodniu wytwarza się pierwotne rurkowate serce, które jeszcze nie bije. Tempo rozwoju jest szczególnie szybkie i już nigdy potem w ontogenezie nie powtarza się.

Okres rozwoju progresywnego

A. Faza bierności

W czasie fazy bierności dziecko wykazuje obniżoną wrażliwość na czynniki środowiskowe. Noworodek pod względem fizycznym jest istotą całkowicie bezradną. Siła i sprawność niemowlęcia wzrastają od głowy przez kończyny górne po dolne. Podnoszenie głowy ma miejsce w wieku 1-3 miesięcy, a obrót wokół własnej osi 3- miesięcy, siadanie natomiast 6-9 miesięcy.

B. Faza ekspansji

Dziecko opanowuje umiejętności władania własnym ciałem, następuje doskonalenie fizjologicznych i biochemicznych mechanizmów jego organizmu do osiągnięcia stanu równowagi (homeostazy). W okresie tym ma miejsce niepowtarzalny w późniejszym wieku proces dominacji rozrostu nad różnicowaniem. Szczególnie intensywnie postępuje w pierwszym roku życia proces tzw. „dojrzewania biochemiczngo”, kształtuje się zasadnicza proporcja ilości wody śródkomórkowej i pozakomórkowej, sodu i potasu itd.

Okres pokwitania. Dorastanie.

Charakteryzuje się szczególnie intensywnym rozwojem aparatu rozrodczego wraz z towarzyszącymi mu zmianami w budowie i czynnościach organizmu. Ma charakter utajony i rozpoczyna się około 7-9 roku życia u dziewcząt i około 9-10 roku życia u chłopców. Skok wysokości ciała w większym stopniu spowodowany jest przyrostem długości tułowia niż długości kończyn dolnych i w okresie pokwitania stosunek długości tułowia do długości kończyn dolnych ulega zawsze zwiększeniu.

Okres równowagi.

Wszystkie cechy wykazujące okres rozwoju progresywnego po uzyskaniu wielkości maksymalnej bądź optymalnej ulegają stopniowemu regresowi. Wiek osiągania szczytowej wielkości danej cechy jest zróżnicowany pomiędzy poszczególnymi osobnikami i populacjami zależnie od genetycznie zdeterminowanego tempa rozwoju, płci, warunków środowiskowych i trybu życia. Tempo regresu każdej cechy jest tam szybsze, im wcześniej w rozwoju ontogenetycznym ma miejsce osiągnięcie szczytowej wielkości danej cechy, tj. zakończenie jej progresywnego rozwoju.

Okres starości.

Dzielony najczęściej na trzy podokresy:

1. Pierwszy - w którym zaznaczone są wyraźnie zaznaczone zmiany wsteczne, trwa od 65 do 70 roku życia

2. Drugi - zmiany są bardzo wyraźne, skóra jest zwiotczała, a także wiązadła i mięśnie, ma miejsce uwstecznienie się funkcji zmysłów

3. Trzeci - po 80 roku życia; charakteryzuje się zanikaniem różnic płciowych i konstytucjonalnych, następuje wychudzenie ciała.

24. Rozwój cech morfologicznych i proporcji ciała

Proces wzrastania jest efektem pomnażania liczby komórek żywego organizmu. Zewnętrznym objawem wzrastania jest powiększenie się jego wymiarów, zwłaszcza długości (wysokości) i ciężaru ciała.

Dojrzewanie to przekształcenia, którym ulegają proporcje i wzajemne stosunki między komponentami ciała.

Wysokość ciała wykazuje z wiekiem następującą zmienność: podwojenie urodzeniowej wartości ma miejsce około czwartego roku życia, a potrojenie w dwunastym roku życia. Po okresie niemowlęcym charakteryzującym się ogólnie dużą dynamiką rozwojową tempo przyrostów wysokości i masy ciała lega wyraźnemu zwolnieniu, osiągając niewielkie przyspieszenie około 7 roku życia - skok szkolny - a następnie wzrasta w okresie dojrzewania - skok pokwitaniowy.

Rytm wzrastania - wyraźne przyspieszone tempo wzrastania w jednych okresach i zwolnione w innych.

25. Tendencja przemian

Zmiany o charakterze adaptabilnym, nieewolucyjnym to tendencja przemian, zmienność czasowa lub trend sekularny.

Akceleracja rozwoju - międzypokoleniowe przyspieszenie rozwoju biologicznego i dojrzewania, a więc wcześniejsze osiąganie kolejnych etapów rozwoju. Przejawia się już w rozwoju wewnątrzmacicznym nieznacznym skracaniem długości tego okresu. W okresie ostatniego stulecia uległ on wyraźnemu nasileniu. Akceleracja bardziej przejawia się u chłopców i dotyczy raczej wysokości ciała, jak jego masy. Obserwuje się również tendencje do wcześniejszego wyżynania zębów mlecznych i stałych.

Zmiana kolejności niektórych etapów rozwoju

Jednym z aspektów trendu sekularnego jest zjawisko dot. kostnienia i dentycji. Wymiana wyrzynania i wymiany zębów stałych występuje szybciej. Do niedawna pierwsze wyrzynały się pierwsze trzonowce, następnie siekacze. Teraz kolejność uległa zmianie.

Retardacja procesów inwolucyjnych

Proces dokumentowany zwykle przesuwaniem w górę wieku menopauzy kobiety. W starożytności miał on miejsce około 40 lat, w okresie nowożytnym około 45 lat, w połowie stulecia 49 lat, a w latach siedemdziesiątych do granicy 55 lat. Zaobserwowano również opóźnienie zmian wstecznych w narządach ruchu i sprawności fizycznej.

Skutki tendencji przemian

Na ogół przyjmuje się, że jest to zjawisko pozytywne, ale coraz częściej podkreśla się jednak negatywne przejawy tego procesu:

• występuje zwiększenie rozbieżności

• przyspieszonemu rozwojowi fizycznemu i dojrzewaniu płciowemu towarzyszy przyspieszenie dojrzałości społecznej

• w medycynie podkreśla się większą wrażliwość ustroju, zwłaszcza u chłopców, na wpływ czynników środowiskowych

Przyczyny tendencji przemian

• heterozja

• poprawa warunków socjoekonomicznych

• zacieranie się różnic społecznych i środowiskowych

• szczepienia ochronne

• przemiany żywieniowe

26. Zaburzenia w rozwoju somatycznym

Choroby nabyte po wrodzeniu i wiele chorób powstałych w okresie życia płodowego mają swoje źródło w środowisku zewnętrznym, którego elementami są drobnoustroje, substancje toksyczne i alergizujące, promieniowanie itp. Wiele czynników szkodliwych pochodzenia zewnętrznego może uszkadzać komórki płciowe rodziców oraz ich aparat genetyczny i być przyczyną powstawania wad rozwojowych warunkujących zarówno przebieg rozwoju jak i stan zdrowia dziecka.

Błędy w przekazywaniu informacji genetycznej.

Do dobrze poznanych i najczęściej występujących przyczyn powstawania wad wrodzonych należą błędy w przekazywaniu informacji genetycznej - mutacje.

Mutacje - nagłe i długotrwałe zmiany w DNA; zmiany dziedziczne. Mutacje mogą zachodzić samoistnie lub mogą być wywołane przez czynniki mutagenne.

Czynniki mutagenne:

- fizyczne - promieniowanie jonizujące, RTG, UV

- chemiczne - barwniki, sole metali ciężkich, kwas azotowy (HNO₂)

Mutacje (aberracje)

Chromosomalne strukturalne genowe (punktowe)

- liczbowe - delecje zmiany sekwencji

- autosomalne - translokacje nukleotydowej genu w

- płciowe - duplikacje porównaniu ze wzorcowym

- inwersje

Strukturalne:

• Delecje - utrata części chromosomu wraz z zawartymi w nim genami

• Translokacje - przeniesienie fragmentu chromosomu na inny chromosom nieenomologiczny

• Duplikacja - podwojenie fragmentu chromosomu z zawartymi w nim genami

• Inwersje - odwrócenie fragmentu chromosomu o 180^o

Najczęściej występującymi aberracjami liczbowymi autosomalnymi są tri somie występowanie dodatkowych chromosomów, np. trisomia 21 pary chromosomów - zespół Downa, trisomia 18 pary - zespół Edwordsa, trisomia 13 paryzespół Patama.

Zespół Downa - zwany mongolizmem, występuje z częstością 1 na 600-700 urodzonych, u matek poniżej 30 roku życia 1 na 2000 urodzeń, a u matek tuż przed menopauzą 1 na 50 urodzeń.

Cechy charakterystyczne:

• Niedorozwój umysłowy,

• Charakterystyczna budowa twarzy: szeroko rozstawione, nieco skośne oczy z fałdą powiekową podobną do mongolskiej,

• Duży język

• Długi tułów

• Krótkie kończyny

• Wiotkość mięśni

• Wady serca

• Przewodu pokarmowego

• Przedwczesne starzenie się

Do aberracji chromosomów płciowych zaliczamy np. występowanie u mężczyzn dodatkowego (1 lub więcej) chromosomów X - tzw. zespół Klinefeltera.

• Upośledzenie umysłowe

• Szeroka miednica

• Długie kończyny

• Niedorozwój gruczołów płciowych

• Zaburzenia dojrzewania płciowego

Mężczyzna o kariotypie XXX:

• Wysoki wzrost

• Prawidłowa budowa i sprawność fizyczna

• Wzmożona agresja przy niskiej odporności psychicznej na trudności i stres

Kobieta o kariotypie XXY:

• Brak szczególnie charakterystycznych zmian somatycznych

• Często występują zaburzenia hormonalne czynności jajników

• Niski stopnień inteligencji

Kobieta o kariotypie XO - zespół Tumera

• Upośledzenie umysłowe o różnych stopniach nasilenia,

• Niski wzrost

• Charakterystyczna płetwiasta szyja

• Nisko osadzone uszy

• Niedorozwój gruczołów płciowych

• Brak miesiączkowania

• Bezpłodność

• Liczne wady wrodzone układu moczowo płciowego i układu krążenia

Przykład aberracji strukturalnej jest schorzeniem opisywanym jako zespół miauczenia kota, występuje w wyniku delecji - utraty ramion krótkich chromosomu nr 5.

• Charakterystyczny płacz (przypominający miauczenie kota)

• Małomózgowie

• Upośledzenie umysłowe

• Rozszczepienie podniebienia

• Przedwczesne siwienie włosów

Mutacje genowe obserwowane jako wady wrodzone dotyczą zmiany sekwencji nukleotydowej genów kodujących syntezę pewnych enzymów w organizmie, które odpowiedzialne są za prawidłowe przemiany metaboliczne różnych związków chemicznych. Przykładem może być fenylokatonina. Schorzenie to jest następstwem braku enzymu przekształcającego fenyloalaninę w tyrozynę. W organizmie gromadzi się więc duża ilość fenyloalaniny i kwasu fenylopirogronowego, które uszkadzają rozwijający się system nerwowy!

Galaktozemia - powstaje na skutek braku enzymu powodującego rozkład galaktozy. Prowadzi to do akumulacji galaktozy we krwi, która w nie zmieniającej się postaci jest substancją mogącą działać toksycznie.

Przyczyny upośledzenia wzrostu:

• Zaburzenia genetycznego programu wzrastania

• Zaburzenia neurohormonalne

• Zaburzenia metaboliczne

• Niedobór budulca i tlenu

• Wewnątrzmaciczny niedobór wzrostu nie określany jako genetycznie uwarunkowany obniżony potencjał wzrostowy

• Inne przewlekłe choroby układowe i infekcyjne

Toksoplazmoza - zarażenie pierwotniakiem toxoplasma gondii - powoduje liczne zmiany w centralnym układzie nerwowym dziecka.

Fizyczne „zanieczyszczenie” środowiska człowieka - to określenie takich elementów środowiska fizycznego człowieka, jak: promieniowanie, światło, hałas, stałe i zmienne pole magnetyczne - o ile ich natężenie znacznie przekracza wartości spotykane w środowisku naturalnym.

27. Nieprawidłowości w regulacji neurohormonalnej ustroju

Karłowatość przysadkowa - cechuje ją niedobór hormonu wzrostu; już między 1 a 3 rokiem życia tempo wzrostu ulega zwolnieniu. Niedobór wzrostu z wiekiem staje się coraz bardziej widoczny, a w wieku szkolnym wynosi ok. 16-30 cm. Przy podawaniu hormonu wzrostu można uzyskać wysokości ciała od kilkunastu do 30 cm.

Gigantyzm - choroba cechująca się nadmiernym wzrostem (ponad 200 cm u mężczyzn i 190 cm u kobiet). Rozpoczyna się w dzieciństwie lub młodości, kiedy nie doszło jeszcze do zrostu nasad kości z trzonami. Nadmiernie szybki wzrost nachodzi zwykle między 10 a 12 rokiem życia. Pomimo okazałego wzrostu i silnego rozwoju mięśni osoby takie są słabe i szybko się męczą.

Akromegalia - choroba zależna od nadmiernego wydzielania hormonu wzrostu u dorosłych. W następstwie nadmiaru hormonu wzrostu dochodzi do postępującego rozrostu chrząstek, przerostu mięśni, pogrubienia kości, powiększenia narządów miąższowych. Twarz jest zmieniona, rysy pogrubiałe.

Wrodzona niedoczynność tarczycy - związana z niedoborem hormonów tarczycy od urodzenia, powoduje że rozwój fizyczny i umysłowy postępuje ze znacznym opóźnieniem. Chory zaczyna chodzić w wieku 3-4 lat, uzębienie mleczne wyżyna się po 1-2 roku życia. Wiek kostny jest opóźniony. Rozwój umysłowy jest prawidłowy lub występuje nieznaczne spowolnienie myślowe.

Cukrzyca insulino zależna - pojawia się w dzieciństwie lub wieku młodzieńczym na skutek zmniejszonego wydzielania insuliny. Główny objaw to hiperglikemia i cukromocz. Masa ciała chorych może być prawidłowa lub obniżona, występuje znaczne pragnienie i apetyt.

Przedwczesne pokwitanie - choroba w której dochodzi do wystąpienia pokwitania u dziewcząt przed 8, a u chłopców przed 10 rokiem życia.

Opóźniony wzrost i pokwitanie - osoby chore rosną wolniej i później dojrzewają. Występuje u chłopców, rodzinnie lub u osób z wcześniactwem lub długotrwałymi chorobami przebytymi w dzieciństwie.

Otyłość - nieprawidłowy ciężar ciała spowodowany nadmiernym nagromadzeniem tłuszczu w ustroju. Otyłość jest chorobą o niejednolitej etiologii. Dzielimy ją na:

• Prostą - wynika z ograniczonej aktywności ruchowej i nieprawidłowego żywienia

• Złożoną - połączona z zaburzeniami gospodarki neurohormonalnej

• Przerostową - polega na zwiększeniu objętości komórek tłuszczowych

• Rozrostową - stwierdza się zwiększenie komórek tłuszczowych

Niedożywienie - przyczyną może być niedostateczne spożycie pokarmu w następstwie gorszego ilościowo i jakościowo żywienia, niehigieniczny tryb życia, brak łaknienia czy zakażenie pasożytami przewodu pokarmowego.

28. Podstawowe przyrządy antropometryczne i technika wykonywania pomiarów

W skład podstawowych przyrządów antropometrycznych wchodzą: liberometr, antropometr, waga niemowlęca, taśma metryczna, cyrkle, fałdomierz.

Liberometr służy do pomiaru cech długościowych małego dziecka w pozycji leżącej. Składa się z metalowego statywu, na którym umieszczona jest ruchoma obudowa z przedziałką milimetrowa. Mierzony odcinek ciała, który jest zawarty miedzy dwiema łopatkami umieszczonymi na statywie.

Antropometr służy do pomiaru cech długościowych dzieci w pozycji stojącej. W momencie pomiaru, antropometr musi być ustawiony pionowo, Składa się z czteroczęściowej ruru metalowej zaopatrzonej w podziałkę milimetrowa. Odczytuje się pomiar dzięki iglicy umieszczonej na przesuwającym się suwaku.

Jeśli nie ma antropomierza zaleca się użycie taśmy krawieckiej.

Waga niemowlęca określa masę dziecka z dokładnością do 10 gramów. Dzieci starsze ważymy w pozycji pionowej na wadze lekarskiej z dokładnością do 100 gramów.

Taśma metryczna używana jest do pomiaru obwodów. Po jakimś czasie należy sprawdzić jej skale np. na antropomierzu, dlatego ze od częstego mierzenia rozciąga się.

Cyrkle kłąbkowe i linowe służą do pomiarów szerokościowych oraz głębokościowych. Każdy składa się z dwóch ramion z których odczytuje się wynik w milimetrach.

Fałdomierz służy do pomiaru grubości fałdów skórno-tłuszczowych. Zbudowany jest z dwóch ramion połączonych sprężyną, który przy rozwarciu ramion działa z silą ucisku 10gr/mm2. Dokładność pomiaru waha się od 1 do 0.1 mm.

Pomiar fałdów skórno tłuszczowych umożliwia określenie zawartości tkanki tłuszczowej, jej rozkładu na ciele oraz ocenie stanu odżywienia. Pomiaru dokonujemy poprzez złapanie palcem wskazującym i kciukiem lewej reki fałdu skórnego i odciągniecie go, po czym wsuwamy falomierz na fałd i odczytujemy pomiar.

Technika wykonywania pomiarów:

Masa ciała: u niemowlęcia ważymy na wadze niemowlęcej, a starsze dzieci na wadze lekarskiej. Ważony musi być rozebrany.

Wysokość ciała:

• od 15-18 miesiąca mierzona jest jako długość pozycji leżącej na plecach liberomterem. Mierzymy od szczytu głowy do płaszczyzny stopy stawionej prostopadle do ziemi.

• u dziecka starszego wysokość mierzymy w pozycji stojącej przy pomocy antropometru. Mierzony musi stać swobodnie, głowa wyprostowana. Mierzymy od podstawy na której stoi mierzony do szczytu głowy.

Długość tułowia - jest to odległość mierzona miedzy wcięciem jarzmowym mostka, a spojeniem łonowym. U niemowlęcia mierzone liberometrem, a u dziecka starszego antropometrem.

Długość kończyny dolnej - mierzona od krawędzi górnej spojenia łonowego do płaszczyzny podeszwowej. U dziecka małego - liberometrem, a u starszego - antropometrem.

Długość kończyny górnej - mierzona od wyrostka barkowego łopatki do a opuszka trzeciego palca (środkowego).

Obwód głowy - mierzony jest taśma krawiecka, przeprowadzona przez największe wypukłość potyliczna i największe wypukłości guzków czołowych.

Obwód klatki piersiowej - mierzona taśmą krawiecka prowadzona przez spojenie trzonu mostka z wyrostkiem mieczykowatym i przez dolne kąty łopatek.

Obwód ramienia - mierzony taśmą krawiecka poprzecznie w połowie swobodnie opuszczonego ramienia.

Obwód uda - mierzymy taśmą krawiecka tuz pod fałdem pośladkowym zważając uwagę na to by obie nogi były równomiernie obciążone.

Długość głowy - mierzymy opierając lewe ramie cyrkla na najbardziej wysuniętemu ku przodowi punkcie miedzy lukami brwiowymi na kości czołowej, prawym zaś szukamy najbardziej od niego wysunięte na kości potylicznej,

Szerokości głowy - jest to odległość miedzy dwoma punktami położonymi najbardziej bocznie - zazwyczaj leżą na kościach ciemieniowych, czasem na skroniowych.

Przed przystąpieniem do pomiarów należy zadbać o właściwe ustawienie badanego!

29. Praktyczna ocena procesów wzrastania dziecka z zastosowaniem tabel liczbowych, siatek centylowych, skorelowanych cech, metody morfologicznej i wskaźników proporcji.

Metoda tablic Pirqueta.

Najprostszą a także najczęściej stosowaną w praktyce metodą oceny procesów wzrastania dziecka jest metoda Pirqueta. Jest to metoda najstarsza z omawianych. Polega ona na porównywaniu zmierzonych cech dziecka ( najczęściej jest to masa ciała i wysokość ) ze średnimi arytmetycznymi tychże cech., charakterystycznymi dla danej populacji, oddzielnie dla każdej płci w kolejnych grupach wieku kalendarzowego.

Tabelę taką, znaną w Polsce pod nazwą „Tablica wzrostu i wagi dzieci do 16 roku życia” opracowali po raz pierwszy w 1938 roku R Barański, J. Bogdanowicz i Z. Łomnicki, a spopularyzowało je Polskie Towarzystwo Higieniczne. Dopiero w latach sześćdziesiątych opracowano nowe tabele oparte na losowych próbach dzieci i młodzieży całego kraju. Przez porównanie wielkości badanych cech dziecka z odpowiednimi danymi z tablicy można po pierwsze - określić wiek rozwojowy dziecka i po drugie - obliczyć jak dalece dziecko jest opóźnione lub przyspieszone ( w miesiącach lub latach - w zależności od wieku dziecka ) w rozwoju pod względem badanych cech.

Ze względu na to, iż średnia arytmetyczna nie może być biologicznym układem odniesienia , ponieważ jest centralną miara położenia zbioru, typowe tablice Pirqueta zostały współcześnie rozszerzone o odchylenie standardowe (s) czy nawet pełen obszar zmienności każdej z cech.

Znając wiek metrykalny możemy w odpowiedniej tabeli, w zależności od płci i miejsca zamieszkania dziecka, odczytać wysokość należną dla tego wieku. Jeżeli wysokość ciała badanego znajduje się w granicach x + 1s, uznajemy , że jego rozwój mieści się w granicach tzw. „wąskiej normy”, w obszarze x + 2s w granicach „szerokiej normy”, poza którą znajdują się dzieci wykazujące zaburzenia w rozwoju fizycznym, wymagające szczególnie wnikliwej i indywidualnej

analizy.

Oceniając stan rozwoju fizycznego dziecka należy:

1. Ustalić wiek metrykalny (kalendarzowy) podając liczbę lat, miesięcy i dni, jakie

upłynęły od urodzenia do badania, np.:

1994.11.25 - data badania

1986.07.17 - data urodzenia

8.04.08 - wiek kalendarzowy

przy posługiwaniu się tablicami, w których podaje się wartości dla klasy wieku w odstępie co 1 rok, wiek kalendarzowy ustalamy zgodnie z zasadą statystyczną, tzn. za dzieci np. 8 letnie uznajemy dzieci w wieku 7 lat, 6 miesięcy i jednego dnia do 8 lat i 5 miesięcy. Średnia arytmetyczna dolnej i górnej granicy utworzonego w ten sposób przedziału klasowego wynosi właśnie 8 lat. W podobny sposób postępujemy przy tworzeniu grup wieku w odstępach

półrocznych, kwartalnych czy miesięcznych.

2. Dokonujemy pomiaru wysokości i masy ciała. Pomiar wykonujemy w pozycji stojącej, wyprostowanej, u dziecka rozebranego do kostiumu gimnastycznego po ustaleniu głowy w płaszczyźnie oczno-usznej (frankfurckiej). Pomiar wykonujemy antropometrem z dokładnością do 1 mm. Ciężar ciała mierzymy za pomocą wagi lekarskiej lub elektronicznej z dokładnością do 100g.

3. Porównujemy wielkość zmierzonej wysokości ciała z tablicą wskaźników rozwojowych, w której jest podana wartość średniej ( x ) oraz odchylenie standardowe (s) w poszczególnych klasach wieku, oddzielnie dla chłopców i dziewcząt z wielkich miast, małych miast i ze wsi.

4. Obliczamy wiek rozwojowy dziecka biorąc za podstawę wysokość jego ciała.

5. Obliczamy odchylenie od normy w rozwoju fizycznym zestawiając wiek metrykalny z wiekiem rozwojowym, jednocześnie zwracając uwagę na wielkość odchylenia standardowego.

6. Należny ciężar ciała obliczamy zawsze dla wysokości badanego, a nie dla jego wieku

metrykalnego. Odchylenie od normy w ciężarze podajemy w procentach. Ciężar ciała jest wówczas

nieprawidłowy, gdy jego niedobór przekracza 10%, a nadmiar 20% ciężaru należnego dla wzrostu.

Metoda siatek centylowych.

Siatki centylowe są najczęściej stosowanym graficznym obrazem jedno cechowych standardów rozwojowych, ponieważ podają pełny zakres zmienności cechy. Metoda siatek centylowych oparta jest na obserwacji częstości występowania poszczególnych wielkości cech we wzorcowej populacji, na podstawie czego, można sądzić, jak dalece pod względem badanej cechy konkretne dziecko odbiega od wielkości przeciętnych dla jego wieku, płci i środowiska (Wolański 1975).

W siatkach tych na osi poziomej przedstawione są klasy wieku, a na osi pionowej wielkość cechy, dla której przeznaczona jest dana siatka. Na tle tego układu przebiegają linie oznaczające w kolejnych klasach wieku częstość występowania poszczególnych wielkości danej cechy. Przeciętne wielkości danej cechy zajmują kanał środkowy, w górę od niego znajdują się odpowiednie wielkości: średnio duże, duże i bardzo duże. W dół od kanału środkowego wielkości średnio małe, małe i bardzo małe.

Jako „wąską” normę przyjmuje się wartości cechy zawarte między 25 a 75 centylem, obejmujące 50 % obserwacji, lub między 15 a 85 centylem, obejmujące 70 % obserwacji. Osobnicy, których wartości badanej cechy przekraczają lub nie osiągają tych przedziałów, zwłaszcza centyla 97 i 3 lub 95 i 5, wymagają wnikliwej analizy (Kopczyńska-Sikorska i Kurniewicz-Witczakowa).

Przy jednorazowej ocenie rozwoju dziecka za pomocą siatki centylowej wyznaczamy punktem na siatce jego pozycje centylową. Następnie znając kanał, w którym ten punkt się znajduje klasyfikujemy badane dziecko do odpowiedniej kategorii wielkości badanej cechy. Na przykład jeśli dziecko znajduje się na 20 centylu pod względem wysokości ciała, to oznacza, że jest średnio małe, a dokładnie, że 80 % dzieci w jego wieku jest od niego większych, a tylko 20 % mniejszych.

Stosunek masy do wysokości ciała badanego dziecka jest prawidłowy, jeśli omawiane punkty leżą w tym samym paśmie lub pasmach sąsiadujących. Jeśli różnica w położeniu wartości wysokości i masy ciała przekracza 2 pasma (kanały) centylowe, uznajemy proporcje masy ciała do wzrostu za zachwiane - dysharmonia rozwoju. Stosunek ten można wyrazić również liczbowo według wzoru:

poziom centylowy ciężaru ciała x100

poziom centylowy wysokości ciała

jeśli stosunek ten jest równy 100 lub pozostaje w granicach 95-105, stosunek ciężaru do wysokości dziecka jest właściwy. Jeśli wynosi ponad 105, dziecko jest tęgie, jeżeli poniżej 95, dziecko jest szczupłe.

Podczas badań ciągłych przez połączenie punktów wyznaczających kolejne pozycje centylowe otrzymamy dodatkowo krzywa indywidualnego rozwoju danego dziecka. Możemy w ten sposób określić harmonijność rozwoju tego dziecka pod względem badanej cechy.

Graficzna metoda oceny tempa i harmonijności rozwoju (skorelowanych cech).

Nowoczesne metody oceny rozwoju fizycznego konstruowane są na zasadzie współzależności między parami cech skorelowanych. W polskim piśmiennictwie do tego rodzaju metod należy przede wszystkim graficzna metoda oceny tempa i harmonijności rozwoju opracowana przez N. Wolańskiego oraz metoda proporcji wagowo-wzrostowych.

„Graficzna metoda” oparta jest na fakcie zmieniającej się z wiekiem współzależności wysokości i ciężaru ciała. Siatka jest skonstruowana w ten sposób, że na osi x znajdują się wielkości ciężaru a na osi y wysokości ciała (układ ten może być odwrotny, wówczas na osi x jest wysokość ciała). Na tle tego układu współrzędnych są ułożone krzywe oddzielające kanały o różnym stosunku ciężaru do wysokości ciała. Dany kanał obejmuje tylko jedna zależność, jeden

stosunek ciężaru do wysokości, np. harmonijny, niezależnie od tego, na jakim poziomie on zachodzi, tj., czy u dzieci małych czy dużych, młodszych czy starszych (Wolański 1975).

W poprzek tych kanałów są przeprowadzone linie poziome, określające wiek. Całość tego wykresu jest podzielona na 100 równych części. Te linie pozwalają na określenie, jaki % procesu rozrostu przebył badany osobnik. Jako zerowy przyjęto poziom charakterystyczny dla noworodka, jako 100 - poziom charakterystyczny dla 18-letniego mężczyzny i dla 16-letniej kobiety. Cały więc rozrost oceniono jako 100 poziomów, czyli 100%.

30. Ocena stopnia rozwoju niektórych układów ustroju

Najbardziej skuteczne są takie metody kontroli rozwoju dziecka, które odnoszą stan rozwoju do tzw. „wieku fizjologicznego” dziecka oraz te, które określają dynamikę zmian jako funkcję czasu.

Wiek fizjologiczny - stan biologicznej dojrzałości organizmu niezależny od przeżytych lat.

Wiek fizjologiczny dziecka można oceniać na podstawie wielu różnych cech. Najczęściej przy określaniu wieku rozwojowego i fizjologicznego posługujemy się następującymi kryteriami:

1. Wiekiem morfologicznym (sylwetki)

2. Wiekiem kostnym (szkieletowym)

3. Wiekiem zębowym

4. Wiekiem wtórnych cech płciowych

Posługiwanie się kryterium wieku rozwojowego ma szczególne uzasadnienie w drugiej dekadzie życia, w której zróżnicowanie osobnicze jest największe. Pełną informację o wieku rozwojowym badanego osobnika uzyskujemy oceniając kilka mierników równocześnie. W praktyce wystarcza zwykle zastosowanie jednego z nich. W przypadku dysharmonii rozwojowej należy stosować co najmniej dwa kryteria.

Wiek morfologiczny (sylwetki)

Oceniamy go najczęściej na podstawie takich cech morfologicznych, jak wysokość (długość), ciężar ciała oraz ich proporcje. Rozwój tych cech jest wyraźnie zróżnicowany w poszczególnych fazach rozwoju ontogenetycznego. W indywidualnych przypadkach ocenę wieku morfologicznego osobnika możemy poszerzyć o zespół wybranych cech morfologicznych, lecz jednak najlepiej jest oceniać wiek sylwetki za pomocą morfo gramów.

Morfogramy są to profile rozwoju somatycznego szczególnie przydatne w ocenie rozwoju dziecka z zaburzeniami hormonalnymi oraz chorobami genetycznymi. Pozwalają one na ocenę proporcji ciała przez jego komponent (szczególnie kostny i tłuszczowy pomiar grubości fałdów skórno-tłuszczowych).

Ze względu na stosunkowo dużą łatwość dokonywania pomiaru antropometrycznego dowolnej cechy kryterium morfologiczne oceny wieku rozwojowego jest najczęściej stosowane i stanowi punkt wyjścia do pełnej oceny wieku biologicznego dziecka. Dodatkową jego zaletą jest fakt, że może być stosowany w ciągu całego rozwoju ontogenetycznego.

Najczęściej podaje się formułę na obliczanie przeciętnego wieku morfologicznego osobnika na podstawie znajomości „wieku” i poszczególnych jego cech morfologicznych. NP.:

1. Wiek rozwojowy (morfologiczny) =

wiek wysokości ciała + wiek ciężkości ciała + wiek kalendarzowy

= ^{__________________________________________________________________________________}

3

2. Wiek rozwojowy (morfologiczny) =

Wiek wysokości ciała + wiek ciężkości ciała

= ^{____________________________________________________________________}

2

Taki sposób obliczania wieku morfologicznego jest poprawny jedynie w przypadku, gdy istnieje duża zgodności wieku rozwojowego wysokości ciała i ciężaru ciała z wiekiem kalendarzowym. W innych sytuacjach taki „średni” wiek morfologiczny osobnika może jedynie zamazać obraz rzeczywisty, dzięki czemu poważnie opóźnienie w rozwoju jednej z cech może zostać nie zauważone.

Wiek kostny (szkieletowy)

Dojrzałość szkieletowa wyraża stopień zaawansowania w dojrzewaniu układu kostnego. Jest najpowszechniej stosowanym kryterium oceny wieku rozwojowego dziecka. Dogodność tej metody polega na tym, że możemy posługiwać się nią w każdym okresie życia czyli do momentu urodzenia aż do osiągnięcia pełnej dojrzałości.

Proces dojrzewania kośćca jest możliwy do prześledzenia dlatego iż w przebiegu występuje odkładanie się soli, wapnia, których obecność można rejestrować za pomocą zdjęć rentgenowskich. Dojrzewaniem kośćca kieruje układ neurohormonalny, przy czym rytmem pojawiania się i rozwoju jąder kostnienia kieruje głównie hormon tarczycy (tyroksyna) natomiast hormony przysadki, nadnerczy i gruczołów płciowych regulują głównie rytm kostnienia nasad.

Kość wzrasta na długość dzięki przynasadowej chrząstce wzrostowej, która wypełnia w kościach długich przestrzeń między nasadą, a trzonem. Poprzez pojęcie wskaźnika dojrzałości rozumiemy kolejne zmiany, jakie zachodzą w kośćcu, głównie w odcinkach przynasadowych i w obrębie samych nasad oraz w kontuarach jąder kostnienia kości nadgarstka.

Istnieją 2 zasadnicze grupy metod oceny wieku kostnego:

• Jednosegmentowe, które są oparte na jednym odcinku ciała

• Wielosegmentowe, które oparte są na kilku wybranych elementach

Metody jednosegmentowe są zasadniczo dwie. Todda oraz Achesona. Metoda Todda posługuje się wzorem rozwoju ręki i ocenia całościową obrazu radiologicznego. Stosując tą metodę określenie wieku szkieletowego polega na porównywaniu zdjęcia rentgenowskiego, np.: ręki, nadgarstka i dystalnych odcinków kości przedramienia badanego dziecka z odpowiednim wzorcem opracowanym dla kolejnych grup wiekowych oraz płci (od noworodka do 18 roku życia). Za wariant odchyleń fizjologicznych przyjmuje się różnice w pierwszej dekadzie życia w obu kierunkach o jeden standard, w grupach wiekowych starszych dwa standardy dla obu płci.

Natomiast metoda Achesona polega na sumarycznej ocenie poszczególnych kości badanych oddzielnie. Metoda Achesona jest już nowszą metodą (opracował ją Acheson), która polega na punktacji określonych właściwości rozwoju każdej z 20 badanych kości. Suma wszystkich tych punktów stanowi podstawę oceny wieku kostnego. Maksymalnie przy pełnym rozwoju kośćca można uzyskać 1000 punktów, na siatkach centylowych wielość tę podzielono przez 10.

Stosowanie metody oceny wieku szkieletowego (zwłaszcza metody wielosegmentowej) jest ograniczone względami ochrony radiologicznej, wobec czego metoda ta stosowana jest jedynie w praktyce klinicznej. Ponadto ocena wieku kostnego, której z reguły dokonuje radiolog, powinna zawierać orzeczenie czy poziom dojrzałości badanego dziecka mieści się w granicach fizjologicznych odchyleń, czy też dojrzewanie jest opóźnione lub przyspieszone i w jakim stopniu.

Wiek zębowy

Związki zębów mlecznych, jak i stałych pojawiają się już w okresie płodowy. Proces mineralizacji rozpoczyna się też w okresie przed urodzeniem, natomiast drugi proces mineralizacji wywołujący wyżynanie się zębów zaczyna się w drugim roku życia.

Wiek zębowy określa się na podstawie liczby wyrżniętych zębów u badanego dziecka i porównaniu jej z tablicą podającą przeciętny wiek wyżynania się poszczególnych rodzajów zębów mlecznych i stałych.

W uzębieniu mlecznym stwierdza się wcześniejszą dojrzałość zębów w szczęce, natomiast w uzębieniu stałym odwrotnie, zęby w żuchwie wyżynają się wcześniej w stosunku do odpowiednich zębów w szczęce. W okresie wymiany uzębienia wszystkie zęby mleczne, a zwłaszcza kły, wypadają wcześniej u dziewcząt. W uzębieniu trwałym różnica ta wynosi średnio około 3-4 miesiące, kolejność wyżynania się zębów zarówno w szczęce jak i w żuchwie jest zasadnie ściśle określone w czasie:

• Zęby mleczne wyżynają się przeciętnie od 6 miesiąca życia do 2 lat

• Zęby stałe od 6 do 15 roku życia

Określenie czasu wyżynania i liczby zębów dokonuje się na podstawie bezpośredniej obserwacji w jamie ustnej. Za zęby wyrżnięte uznaje się takie, których jakakolwiek część korony przebiła dziąsło i widoczna jest połowa korony zęba. Często dla określenia liczy zębów mlecznych dla danego wieku niemowlęcia stosuje się następujący wzór:

Ilość należnych zębów mlecznych = wiek niemowlęcia - 6

Do oceny wieku zębowego badanego dziecka można też wykorzystywać odpowiednio skonstruowane siatki centylowe.

31. Wiek kalendarzowy, a wiek rozwojowy

W idealnej sytuacji wszyscy ludzie i wszystkie jego cechy powinny starzeć się tak samo. Wiadomo jednak, że tak nie jest. Są osoby, które wyglądają na młodsze, sprawniejsze niż wskazuje wiek kalendarzowy, ale są i takie, które wyglądają i zachowują się „starzej“.

Starzenie się to ciągły proces, a wiek jest jego podziałką. W danym miejscu tej podziałki oczekuje się, że proces starzenia powinien być na określonym etapie, np. dziecko w wieku 3 lat powinno między innymi samodzielnie chodzić, mówić, komunikować się z otoczeniem, ale oprócz cech zachowania, jego organizm powinien być odpowiednio do tego momentu życia rozwinięty.

Określają to zarówno cechy zewnętrzne, np. wzrost dziecka, sylwetka, liczba zębów, stan owłosienia, jak i wewnętrzne, np. struktura kości, budowa  i funkcjonowanie organów wewnętrznych. Podobnie jak u dzieci jest również w przypadku osoby dorosłej. Niektórzy ludzie starzeją się prawie bez zmarszczek do późnego wieku, dopiero pogorszenie wzroku przypomina im o nadchodzącej jesieni życia.

Zatem, wiek osobnika można określić wiekiem kalendarzowym i wiekiem rozwojowym.

Wiek kalendarzowy jest punktem wyjścia przy ocenie rozwoju fizycznego, jednak nie może być miarą dojrzałości biologicznej osobnika.

Wiek kalendarzowy inaczej metrykalny to czas, jaki mierzy się od momentu urodzenia do chwili badania danej osoby, informuje on o liczbie przeżytych lat, miesięcy i dni. Do obliczenia służy podany niżej przykład

Rok Miesiąc Dzień

Data badania 1994 11 25

Data urodzenia 1986 07 17

Wiek kalendarzowy 8 04 08

Gdy wiek kalendarzowy traktujemy jedną ze zmiennych i obliczamy w badanej grupie dzieci jego średnią arytmetyczną oraz odchylenia standardowe, wówczas dane dotyczące daty urodzenia i daty badania przedstawiamy w postaci ułamka dziesiętnego ( służy do tego specjalna tabela).

1994.11.25 -data badania- 1994.899

1986.07.17 -data urodzenia- 1986.540

8.04.08 -wiek kalendarzowy- 8.359

W przypadku, gdy dzień i miesiąc urodzenia jest późniejszy ( w sensie czasowym), tzn. gdy cyfra oznaczająca dzień i miesiąc urodzenia jest wyższa od cyfry oznaczającej dzień i miesiąc badania, pożyczamy 30 dni z kolumny miesiąc i dodajemy do kolumny dzień oraz 12 miesięcy z kolumny rok i dodajemy do kolumny miesiąc np.

Rok Miesiąc Dzień

Data badania 1994 (11-1)=10+ 12=22 25+30=55

Data urodzenia 1986 12 31

Wiek kalendarzowy 7 10 24

To, że chodzisz do np. pierwszej klasy nie znaczy, że masz 8 lat.

Wiek kalendarzowy nie pokrywa się z wiekiem rozwojowym. Do dzieci w wieku  6,5 lat zaliczamy dzieci, które skończyły 6 lat, a nie przekroczyły 7 lat.

Natomiast w odróżnieniu od wieku kalendarzowego, miarą biologicznej dojrzałości organizmu jest wiek rozwojowy (fizjologiczny), który wskazuje na stopień zaawansowania w rozwoju niektórych cech lub układów ustroju, mówi o tym czy dziecko jest rozwojowo ( biologicznie) młodsze( opóźnienie) lub starsze( przyspieszenie), niż by to wynikało z jego wieku kalendarzowego.

Wiek rozwojowy ocenia się podając czas, w którym wystąpiło zjawisko przyjęte, jako kryterium oceny wieku rozwojowego. Wyznaczniki rozwoju to: wiek morfologiczny, szkieletowy, wiek drugorzędnych cech płciowych, zębowy. Stopień przyspieszenia względnie opóźnienia wynika z relacji między jego wiekiem kalendarzowym, a rozwojowym.

Wiek biologiczny można oznaczyć za pomocą określonych badań i testów.

Dziewczynka w wieku kalendarzowym 12 lat może mieć taki stopień rozwoju układu kostnego (lub płciowego), jaki przeciętnie ma dziecko 10-letnie w danej populacji. Jej wiek kostny (lub odpowiednio dojrzewania płciowego) będzie, więc wynosił 10 lat.

Zwykle rzadko się zdarza, by wiek kalendarzowy był zgodny z wiekiem rozwojowym. Rozbieżność ta jest zjawiskiem normalnym (wynikającym z różnic genotypowych), gdy wielkość odchyleń

między wiekami mieści się w przedziale wahań fizjologicznych.

Obiektywną miarą tej zależności jest wskaźnik stanu dojrzałości biologicznej WSDB ( wyrażający stosunek wieku rozwojowego do kalendarzowego: Xij x100

WSDB= _____________________ - 100

Xich

gdzie,

Xij- wiek rozwojowy i-tego osobnika wyznaczony z pomocą j- tego kryterium (np. morfologicznego, szkieletowego)

Xich- wiek kalendarzowy i-tego osobnika w momencie badania

Wskaźnik stanu dojrzałości biologicznej pozwala, więc na określenie stopnia odchyleń wieku rozwojowego od kalendarzowego. Klasyfikacja tego wskaźnika:

-x - -40, 1 opóźnienie patologiczne

-40,0 - -20,1 opóźnienie w granicach fizjologicznych

-20,0 - +20,0 zakres prawidłowy ,norma

+20, 1 - +40,0 przyspieszenie w granicach fizjologicznych

+40,1 - +x przyspieszenie patologiczne

32. Metody oceny rozwoju czynnościowego człowieka

Rozwój motoryczny człowieka jest związany najwyraźniej z rozwojem morfologicznym, fizjologicznym i psychicznym. Motoryczność zmienia się w ciągu ontogenezy, jest uboga w okresie niemowlęcym, wzbogaca się w dzieciństwie, osiąga wysoki poziom i duży stopień różnorodności w latach młodości. Zwykle stabilizuje się w produkcyjnym okresie życia i podlega inwolucji w okresie starzenia się. Zmiany te kształtują się dynamicznie przez cały okres wzrastania i są zróżnicowane według swoistego programu genetycznego i oddziaływań środowiska zewnętrznego, wpływu miejsca zamieszkania, warunków życia, jakości zajęć w-f itp.

Postuluje się, aby pomiary cech funkcjonalnych (głównie wydolności i sprawności fizycznej) stały się jednym z elementów oceny rozwoju i stanu zdrowia jednostki i populacji. Dokonując tych pomiarów możemy określić:

1. Jaki poziom tych cech osiągnęło dziecko na tle grupy (płci, wieku, klasy, itd.)?

2. W jakim stopniu wydolność i sprawność fizyczna dziecka odbiega od poziomu wydolności i sprawności osobników dorosłych?

3. Czy istnieje harmonia w rozwoju morfologicznym i funkcjonalnym, a więc czy poziom wydolności i sprawności odpowiada rozwojowi fizycznemu dziecka oraz jakie należy przedsięwziąć środki stymulujące rozwój i wyrównanie ewentualnych niedoborów.

Pomiary te jednak nie były często stosowane jednak przydatność tych pomiarów zwiększa się wobec tendencji do obniżania aktywności ruchowej i narastania częstości chorób cywilizacyjnych np. miażdżyca, otyłość.

Sprawność i wydolność fizyczna są właściwościami organizmu człowieka ściśle ze sobą związanymi i warunkującymi aktywność jego działania w różnych warunkach:

Wydolność fizyczna wg Kozłowskiego (1976 r.) podaje, że jest to zdolność do wykonywania długotrwałej pracy fizycznej bez głębokich zmian w środowisku wewnętrznym ustroju powodujących szybkie narastanie zmęczenia. Pojęcie wydolności fizycznej obejmuje ponadto tolerancję zmian w środowisku wewnętrznym, jeśli dochodzi do nich podczas wysiłku o dużej intensywności, a po jego zakończeniu zdolność do szybkiej likwidacji ewentualnych zaburzeń homeostazy. Na wydolność fizyczną rozumianą w powyższy sposób mają wpływ następujące czynniki:

1. Cechy budowy morfologicznej ustroju,

2. Energetyka wysiłków,

3. Termoregulacja,

4. Koordynacja nerwowo - mięśniowa,

5. Czynniki psychiczne (motywacja)

Sprawność fizyczna. Pojęcie sprawność fizyczna jest pojmowana w odmiennym znaczeniu przez różnych teoretyków. Według Przewędy (1993) sprawność fizyczna to określone możliwości wykonania różnorodnych form ruchu, wyznaczone poziomem rozwoju, cech motorycznych, morfologicznych, funkcji fizjologicznych i psychicznych. Sprawność należy rozumieć jako zintegrowany zespół trzech właściwości osobniczych:

1. Wydolności roboczej i poziomu zdolności motorycznych,

2. Umiejętności ruchowych,

3. Motywacji i subiektywnego zaangażowania w działaniach.

Ocena wydolności fizycznej.

Ocena wydolności fizycznej opiera się na badaniu reakcji organizmu na obciążenie wysiłkiem. Test wysiłkowy wg Astranda powinien odpowiadać następującym warunkom:

• Angażować do pracy duże grupy mięśniowe, wysiłek musi być wymierny i powtarzalny,

• Warunki w jakich się odbywa powinny być porównywalne i powtarzalne, test musi być dobrze tolerowany przez dzieci i nie powinien narażać ich zdrowia na niebezpieczeństwo,

• Wysiłek powinien być łatwy i znany dzieciom o różnym poziomie sprawności motorycznej.

W praktyce testy są wykonywane po zakończeniu wysiłku i w czasie wysiłku.

Testy w których pomiarów fizjologicznych dokonuje się po zakończonym wysiłku: charakteryzuje ich łatwość wykonania pomiarów.

Próba harwardzka (step-up test) to jedna z najstarszych i najczęściej stosowanych metod, która ma najwięcej modyfikacji testów wysiłkowych.

Wyposażenie: 30 cm ławeczka szwedzka, metronom, stoper, słuchawki lekarskie. Przebieg próby: wychodzenie na stopień w tempie 30 wejść/min przez 5 minut. Odpoczynek w pozycji siedzącej. Pomiar tętna to 1 minuta po zakończonym wysiłku.

Wskaźnik wydolności

Gdzie: t - czas trwania próby w sekundach, p - tętno po 1 min odpoczynku

Wskaźnik wydolności: Ocena wydolności:

Powyżej 60,0 bardzo wysoka 50,1 - 60 wysoka 40,1 - 50 średnia 30,1 - 50 niska Poniżej 30,0 upośledzona

Testy, w których pomiarów fizjologicznych dokonuje się w czasie wysiłku : stosowane są dwa rodzaje testów: a) z obciążeniem maksymalnym b) z obciążeniem submaksymalnym

W badaniach dzieci i młodzieży stosuje się testy z obciążeniem submaksymalnych (Wysiłek submaksymalny to wysiłek na poziomie 60-70% VO2 max, czyli taki, w którym organizm polega przede wszystkim na wolnych kwasach tłuszczowych we krwi oraz w pewnym stopniu na wewnątrzmięśniowych zapasach trójglicerydów. Oba te źródła dostarczają nawet do 70% energii podczas oczywiste jest, iż poziom kwasu mlekowego nie wzrasta, gdyż kwas mlekowy jest wynikiem beztlenowego spalania glukozy!!!)

1. TEST PWC170 (Physical Working Capacity) - wytrzymałości tlenowej
        Obok prób służących do określenia wydolności ogólnej ustroju a polegających na wykonaniu standartowego wysiłku fizycznego istnieją testy polegające na określeniu wielkości wykonanej pracy.
        Próba PWC-170 polega na określeniu maksymalnej wielkości pracy / min jaką osoba badana wykonuje do momentu ustalenia częstości skurczów serca na poziomie 170/min. Wyznaczenie szukanej wielkości pracy odbywa się na drodze ekstrapolacji krzywej poprowadzonej przez dwa punkty wyznaczone po wykonaniu wysiłków o intensywności średniej.(Wrożynek-Łukanowska W.)

2. TEST ASTRANDA-RYHMINGA pomiaru VO₂max metodą pośrednią na podstawie częstości skurczów serca podczas pracy submaksymalnej
        W niektórych przypadkach jest pożądane, aby już a podstawie reakcji zachodzących podczas obciążeń submaksymalnych móc wypowiedzieć się na temat maksymalnej wydolności fizycznej badanego tj. jego maksymalnego zużycia tlenu, czyli pułapu tlenowego. Astrand i Ryhming skonstruowali w roku 1953 nomogram, który pozwala na określenie pułapu tlenowego bez konieczności wykonywania przez badanego maksymalnego wysiłku fizycznego. Metoda ta jest szeroko stosowana dla określenia efektywności treningu sportowego, szczególnie w dyscyplinach wytrzymałościowych. Jest to jedna z metod pozwalająca na określenie maksymalnego zużycia tlenu sposobem pośrednim poprzez poddanie zawodnika wysiłkowi submaksymalnemu. Stwierdzając częstość tętna przy jakiej organizm osoby badanej, w zależności od stosowanego rodzaju oraz wielkości obciążenia, osiąga stan równowagi funkcjonalnej, odczytujemy zużycie O2/min z normogramu Astrand-Ryhming. (W. Wrożynek-Łukanowska)

3. TEST MARGARII - wytrzymałość beztlenowa
        Energia dla krótkotrwałych wysiłków mięśniowych o dużej intensywności czerpana jest rozkładu fosfagenu czyli ATP i fosforanu kreatyny(CP) występującego w komórkach tkanki mięśniowej. Zawartość fosfagenu w mięśniach jest niewielka. Dlatego podczas supramaksymalnych wysiłków fizycznych dochodzi w ciągu 20-30 sek. Do prawie całkowitego wyczerpania energii dostępnej z układu ATP-CP. Próba Margarii polega na określeniu składowej prędkości w biegu w czasie wbiegania po stopniach o dość znacznym kącie nachylenia. Badania Margarii pozwoliło ustalić, że prędkość maksymalna w omawianym wysiłku osiągana jest w 2 sekundzie od momentu startu i utrzymać ją można do 5-6 sekundy. (Wrożynek-Łukanowska W.)

Ocena sprawności fizycznej.

W ocenie sprawności fizycznej można wyróżnić dwa główne podejścia:

- tradycyjne (autoteliczne) w nim ważne są osiągnięcia ruchowe tj.: przeskoczyć poprzeczkę, przebiec dystans, rzucić piłkę itd. Pomiar i interpretacja wyników są nastawione wyłącznie na ocenę.

- heteroteliczne, celem jest „promocja zdrowia” czyli pomiar sprawności ma spełnić funkcję motywującą do rozwijania zdrowia a także kształtowania zdrowego stylu życia.

Ocena sprawności dzieci w wieku przedszkolnym

1. Próby motoryczne zaproponowane przez Gniewkowską i Moliere - bieg na 20 m, skok w dal z rozbiegiem, rzut piłeczką tenisową, przejście po równoważni, rzut woreczkiem do tarczy.

2. Test sprawności motorycznej Sekity, która składa się z następujących prób:

1. Siła - rzut znad głowy piłką lekarską o ciężarze 1 kg,

2. Moc - ocena skokiem w dal z miejsca,

3. Zwinność - bieg wahadłowy 4 x 5 m

4. Szybkość ruchów ręki - test nakłuć otworów w specjalnej piłce

Ocena sprawności fizycznej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym

1. Międzynarodowy test sprawności fizycznej (MTSF) dla osób od 6 do 32 lat. Test ten jest najlepszym miernikiem wartości. Dzięki niemu porównuje się poziom sprawności fizycznej młodzieży polskiej z młodzieżą innych krajów.

1. Bieg na dystansie 50 m,

2. Skok w dal z miejsca,

3. Bieg na dystansach: 600 m - dziewczęta w chłopcy w wieku 7-11 lat, 800 m dziewczęta w wieku 12 lat i więcej, 1000 m - chłopcy w wieku 12 lat i więcej,

4. pomiar siły dłoni,

5. zwis na ugiętych rękach - chłopcy w wieku do 11 lat oraz dziewczęta i kobiety lub: Podciąganie na drążku - chłopcy od 12 lat i mężczyźni,

6. bieg wahadłowy 4 x 10 m,

7. siady z leżenia w czasie 30 s,

8. skłon tułowia w przód.

2. Europejski test sprawności fizycznej - Eurofit. W skład testu wchodzi 8 prób sprawnościowych, ponadto jedna do oceny wydolności - wytrzymałości oraz pomiar wysokości, masy ciała i 5 fałdów skórno - tłuszczowych: na mięśniu dwugłowym i trójgłowym ramienia, pod łopatką, z boku tułowia i na łydce.

3. Test sprawności fizycznej Denisiuka. Składa się z pięciu prób mierzących cechy motoryczne:

1. Szybkość (biegi krótkie) - bieg 30 m dla dzieci z klas I-III, bieg 30 m albo 40 dla dzieci z klas IV, 40 m albo 60 m dla dzieci z klas V oraz dla młodzieży od VI klasy wzwyż wyłącznie 60 m.

2. Zwinność (bieg z przewrotem na materacu) wyznacza się czasem ćwiczenia, w trakcie którego wykonuje się bieg i okrążenie chorągiewki , przewrót w przód, obiegnięcie drugiej chorągiewki, bieg na czworakach, ponowny przewrót w przód oraz bieg i okrążenie chorągiewki.

3. Siła ( rzut piłką lekarską znad głowy w przód) - odległość rzutu piłką lekarską jednokilogramową dla klasy I-IV oraz dwukilogramową od klasy V wzwyż.

4. Moc (wyskok dosiężny lub skok w dal z miejsca)

5. Wytrzymałość (przysiady z wyrzutem nóg lub bieg 300 m - do wyboru) - dla dziewcząt i chłopców od klasy VIII.

4. Indeks sprawności fizycznej Zuchory

1. Szybkość - bieg sprinterski w miejscu,

2. Skoczność - skok w dal z miejsca,

3. Siłę ramion - zwis na ramionach,

4. Gibkość - skłon tułowia w przód,

5. Wytrzymałość - bieg ciągły,

6. Siłę mięśni brzucha - przedmachy poprzeczne nóg.

5. Test sprawności fizycznej Chromińskiego

1. Bieg krótki,

2. Rzut piłką lekarską oburącz w tył ponad głową,

3. Bieg wytrzymałościowy.

Uwaga!

Zanim znajdzie się ktoś, kto zechce posądzić mnie o plagiat cudzej pracy!

Materiały i treści tutaj zawarte stanowią jedynie zbiór i cytaty najważniejszych informacji z:

• podręcznika pt. „Biologiczne podstawy rozwoju człowieka”, autorzy Andrzej Jopkiewicz, Edyta Suliga - wydanie drugie, poszerzone

• oraz zbiór referatów napisanych przez Studentów z kierunku Fizjoterapia, rocznik 2010/2011 pt.:

• Temat 1 - Rozwój biologiczny człowieka. Aspekty jakościowe i ilościowe rozwoju

• Temat 3 - Czynniki rozwoju endogenne, paragenetyczne, niegenetyczne.

• Temat 5 - Rola żywienia w rozwoju człowieka

• Temat 6 - Wpływ trybu życia na przebieg rozwoju

• Temat 7 - Rozwój struktury i funkcji w ontogenezie

• Temat 10 - Rozwój i budowa układu sercowo-naczyniowego

• Temat 11 - Rozwój układu pokarmowego i moczowo-płciowego

• Temat 14 - Zaburzenia w rozwoju somatycznym

• Temat 16 - Podstawowe przyrządy antropometryczne i technika wykonywania pomiarów

• Temat 17 - Praktyczna ocena procesów wzrastania dziecka z zastosowaniem tabel liczbowych, siatek centylowych, skorelowanych cech, metody morfologicznej i wskaźników proporcji.

• Temat 18 - Ocena stopnia rozwoju niektórych układów ustrojowych

• Temat 19 - Wiek kalendarzowy, a rozwojowy

• Temat 20 - Metody oceny rozwoju czynnościowego człowieka.

Za udostępnienie ich referatów serdeczne dzięki. Dzięki nim moja praca skrócona została o kilka dobrych godzin. Streszczenie to przyda się nam do nauki do kolosa. Z książki mającej 253 strony zrobione zostało 40 stron konkretów, z którymi warto się zapoznać. Oby pomogło to w przygotowaniu do tego cholernego testu.

Rozwój Biologiczny Człowieka - E. Suliga, A. Jopkiewicz - Zbiór najważniejszych zagadnień na kolokwium

Opracowanie Qdłaty i studenci Fizjoterapii. Rok 2010/2011. Dla CK UJK Fizjo - http://chomikuj.pl/UJK.Fizjo

Materiały na kolokwium z Podstaw Biologicznego Rozwoju Człowieka

Fizjoterapia 2010/2011

---