I. Wyjaśnienie zjawiska i pojęć z nim związanych.
Rodzina patologiczna, to taka rodzina, która nie spełnia swoich naturalnych funkcji. Według A. Stanowskiego dysfunkcja stanowi „uzależnione, niepożądane następstwa istnienia lub działania danego elementu tego systemu lub całego systemu”1
„Patos - choroba, patologia to stan chorobowy. Maria Łopatkowa określa rodzinę patologiczną jako taką, w której oboje lub jedno z rodziców jest alkoholikiem, niepoprawnym przestępcą lub trudni się nierządem. Patologia to już nie zagrożenie chorobą, lecz sama choroba”2
Zdaniem Stanisława Kawuli „rodziny patologiczne - chore, są w najtrudniejszej sytuacji życiowej, często wręcz tragicznej. Typologia rodzin, którą autor stworzył, wygląda następująco:
- rodziny wzorowo wychowawcze;
- rodziny normalne;
- rodziny jeszcze wydolne;
- rodziny niewydolne;
- rodziny patologiczne”3
Przyczyny dysfunkcyjności rodziny tkwiące w uwarunkowaniach społecznych.
„Zalicza do nich się:
- stałą pracę jednego z rodziców poza miejscem zamieszkania;
- niechęć do podjęcia pracy przez jednego lub oboje z rodziców (pasożytniczy tryb życia z nieuczciwych dochodów);
- bezrobocie;
- kryzysową sytuację bytową rodzin, która nie sprzyja wykształceniu się u dzieci prawidłowych postaw społecznych;
- negatywny wpływ środków masowego przekazu na rozwój dzieci i młodzieży”4
W rodzinach dysfunkcyjnych wyróżnia się następujące braki:
- w rodzinie zaspokajane są wszystkie potrzeby biologiczne, natomiast w rodzinie patologicznej potrzeby te nie są zaspokajane w wystarczający sposób;
- rodzina dysfunkcyjna nie zaspokaja potrzeb edukacyjnych dziecka (nie pomaga w nauce);
- potrzeby psychiczne - akceptacja, miłość, współdziałanie, bezpieczeństwo, szacunek nie są zaspokajane w wystarczający sposób;
- dzieci z rodzin dysfunkcyjnych wykazują więcej zachowań antyspołecznych”5
Przyczyny zaburzeń w stosunkach wewnątrz rodzinnych
- zły dobór małżonków, brak silnej więzi uczuciowej, brak wspólnych celów i dążeń, odmienność charakterów;
- niedojrzałość społeczna i psychiczna rodziców, nie wywiązanie się z podjętych zobowiązań i obowiązków;
- nieumiejętność organizowania życia rodzinnego z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb domowników oraz rodziny jako całości;
- zaangażowanie uczuciowe jednego z małżonków poza domem powodujące rozluźnienie więzi małżeńskich i brak zainteresowania sprawami rodziny;6
Kolejną przyczyną dysfunkcyjności w rodzinie są konflikty. „Konflikt utożsamia się z walką, wzajemnym wyrządzaniem sobie przykrości, utrudnianiem życia.Za drastyczną formę wyrażania uczuć nieprzyjaznych, wrogich uważa się kłótnie, awantury, rękoczyny”7
„O kryzysie rodziny mówimy również w innym znaczeniu. Problem dotyczy tych środowisk, w których występuje tak silne natężenie konfliktów, że niebezpieczeństwo rozbicia rodziny staje się realne, nawet nieuniknione”8
„Dezorganizacja życia rodzinnego kryje w sobie niebezpieczeństwo rozbicia, czy rozpadu rodziny. Z dezorganizacją rodziny mamy do czynienia, gdy współżycie rodziny, układ stosunków wewnątrzrodzinnych, pojmowanie i wykonywanie obowiązków rodzicielskich pozostaje w sprzeczności z celami małżeństwa i rodziny”9
Alkoholizm
„Alkoholizm u uzależnionych ludzi, rozpoznaje się wiele różnych zaburzeń zdrowia, zaburzeń psychicznych. Zaburzenia te są konsekwencją nadmiernego picia. Dolegliwości somatyczne są częstym źródłem negatywnych emocji i chronicznego stresu, obniża się ogólny poziom kondycji fizycznej”10
Współuzależnienie - „utrwalona forma funkcjonowania w długotrwałej, trudnej, niszczącej sytuacji życiowej, związanej z patologicznymi zachowaniami partnera, prowadzi do pogorszenia własnego stanu”11
Wyróżniamy trzy grupy czynników wpływających na powstawanie współuzależnienia:
- sytuacja w małżeństwie i rodzinie ( struktura rodziny, sposób pełnienia ról, stabilność finansowa, więzi emocjonalne), temu zjawisku sprzyja silna zależność emocjonalna i materialna;
- postawy i doświadczenia, które osoba wnosi do związku, istotną rolę odgrywają doświadczenia z dzieciństwa, urazy, obraz świata przez nią ukształtowany, przekonania na temat ról w rodzinie, stosunków między partnerami, obowiązków rodzinnych. Niedojrzałość emocjonalna, obniżone poczucie własnej wartości, silna potrzeba przynależności;
- zmiany w funkcjonowaniu psychologicznym osoby, sprzyjającym współuzależnieniu, w związek, który przekształca się w patologiczny, może wejść zarówno osoba zdrowa, jak i osoba z problemami osobistymi, zaburzeniami emocjonalnymi”12
Osoba żyjąca w rodzinie alkoholowej narażona jest na przeżywanie trudnych i przykrych emocji: bezradności, wstydu, lęku, złości, żalu, poczucia krzywdy. Pojawia się też radość, miłość, satysfakcja, są one jednak bardzo rzadkie i krótkotrwałe. Rodzina przeżywa ciągłą niepewność i huśtawkę nastrojów osoby pijącej, nie wie, czego może się spodziewać po powrocie pijanego ojca lub męża do domu. Dziecko w takiej rodzinie czuje się nie chciane, nie kochane, niejednokrotnie wmawia sobie, że to przez nie ojciec pije, bo było niegrzeczne, dostało zły stopień…
Wraz z alkoholizmem bardzo często idzie w parze przemoc domowa.
Jak pisze Jan Strelau przemoc domowa - „to działanie lub rażące zaniedbywania dokonywane przez jednego z członków rodziny przeciwko pozostałym, wykorzystując zaistniałą przewagę sił lub władzy i powodujące u ich ofiar szkody, cierpienie, godzące w ich prawa lub dobra osobiste (…), dokonywanie przemocy to krzywdzenie słabszego, co jest złem moralnym”13
Wyróżnia się 2 rodzaje przemocy :
- „przemoc gorąca - u jej podstaw znajduje się furia, czyli dynamicznie naładowane gniewem zjawisko „pękania tamy emocjonalnej”, uruchamiające agresywne zachowanie. Furia jest wybuchem skumulowanych i niemożliwych do powstrzymania uczuć lub wściekłości. U jej podstaw znajdują się negatywne przeżycia, frustracja, niespełnienie”;
- „przemoc chłodna - wydaje się, że znacznie spokojniejsza, choć czasem spokój ukrywa silne emocje, skutecznie tłumione i kontrolowane, sprawca realizuje specyficzny scenariusz, zapisany w jego umyśle, a czasem również w obyczajach i kulturze. Jest gotowy do szkodliwego wtargnięcia na wnętrze terytorium swego dziecka lub współmałżonka. Sprawca chłodnej przemocy na ogół nie uświadamia sobie, że dokonuje aktów przemocy, ponieważ znajduje uzasadnienie nawet dla okrucieństwa. Chłodna przemoc wobec dzieci przybiera formę tzw. Surowych i konsekwentnych metod wychowawczych lub sprawiedliwego karania”14
Zdaniem J. Raczkowskiej, rodziny dysfunkcjonalne to takie, które nie zaspokajają niezbędnych psychicznych i społecznych potrzeb swoich członków rodziny. Cechą charakterystyczną tych rodzin, jak podkreśla autorka, jest występowanie wielu niekorzystnych czynników.
Należą do nich faktyczne rozbicie rodziny, poważne konflikty między jej członkami, nadużywanie alkoholu, popełnianie przestępstw, uprawianie prostytucji, poważne choroby i zaburzenia psychiczne, złe warunki materialno-bytowe. Ponadto niski poziom wykształcenia i kultury rodziców łączy się z reguły z niskim statusem społeczno-zawodowym, ekonomicznym. Często w takich rodzinach występują zaburzenia kontaktów emocjonalnych, więzi między rodzicami i dziećmi są zazwyczaj poważnie osłabione, dzieci boleśnie odczuwają wyobcowanie i odrzucenie uczuciowe. Rodziny takie stwarzają ogromne zagrożenie dobra dziecka. Z nich najczęściej wywodzą się nieletni i młodociani przestępcy, dzieci alkoholizujące się, wykazujące przejawy agresji i przemocy. Szczególnie degradujący wpływ na funkcjonowanie rodziny i kształtowanie osobowości dziecka ma alkohol. Nadmiernie pijący rodzice dezorganizują życie rodzinne, ponadto wprowadzają atmosferę niepokoju. Należy podkreślić, iż alkoholizm bardzo często idzie w parze z takimi zjawiskami jak wielodzietność, przemoc, wykorzystywanie seksualne czy konkubinat.
Zbliżone stanowisko zajmują M. Banach i J. Matejek. Według nich pojawienie się różnego rodzaju zaburzeń w zachowaniu i funkcjonowaniu społecznym i rodzinnym dzieci i młodzieży, świadczy o zakłóceniach w realizacji przez rodzinę jej podstawowych funkcji. Dysfunkcjonalność według autorów, można rozpatrywać w dwóch aspektach: rodzina - społeczeństwo oraz rodzina - członkowie i wiąże się ona z niewypełnianiem przez rodzinę zadań na rzecz społeczeństwa i na rzecz członków rodziny. Przyczyną dysfunkcjonalności może być patologia społeczna lub biologiczna obciążająca jej członków, najczęściej rodziców. Przejawy patologii najczęściej powodujące dysfunkcję rodziny to w mniemaniu autorów przestępczość, alkoholizm, narkomania, zachowania autodestrukcyjne, dewiacyjne zachowania seksualne, zaburzenia psychiczne, obłożna choroba fizyczna lub kalectwo. Inne czynniki powodujące dysfunkcjonalność rodziny, według Banacha i Matejka, to dezorganizacja rodziny, przejawiająca się w znamionach struktury rodziny (poprzez rozbicie rodziny, konflikty), ponadto złe pożycie rodziców, zakłócone stosunki uczuciowe, patologiczne zachowania rodziców. Z kolei S. Kawula sądzi, iż dysfunkcjonalny dom rodzinny staje się źródłem przykrości, podłożem napięć i frustracji zarówno dla jej dorosłych członków jak i dzieci. Jego zdaniem, dysfunkcjonalność rodziny może dotyczyć różnego zakresu realizowanych zadań, może to być dysfunkcja całkowita, oznaczająca, że w rodzinie występuje kompletne niepowodzenie w realizacji zadań rodziny i muszą ją w tym zastąpić wyspecjalizowane rodziny, dysfunkcja częściowa przejawiająca się nieumiejętnością realizacji podstawowych funkcji i zadań. Dysfunkcjonalność ta może obejmować między innymi niepowodzenia w realizacji zadań wychowawczych, niepowodzenia w walce z kryzysem małżeńskim, niepowodzenia w zaspakajaniu potrzeb dziecka.
Życie dziecka w dysfunkcjonalnej rodzinie, jak podkreśla J. Brągiel, jest dla niego wielką krzywdą, gdyż rodzice na ogół nie dbają o zaspokojenie jego potrzeb, a sposób jego traktowania przez rodziców często może prowadzić do deformacji jego rozwoju, negatywnych skutków emocjonalnych, zaniżonych osiągnięć edukacyjnych, aspiracji, kariery zawodowej i osobistej. Nie ulega wątpliwości, że dzieci z rodzin patologicznych dysfunkcjonalnych wykazują szereg trudności wychowawczych i edukacyjnych, z którymi spotykają się w swojej pracy wychowawcy, nauczyciele, sami rodzice. W świetle literatury trudności wychowawcze to wyraz braku przystosowania się do środowiska, negatywne formy i sposoby zachowań dzieci, np. agresja, przestępczość, czyli zachowania niezgodne z ideałem wychowawczym, celem i kierunkiem wychowania.
Za trudności wychowawcze H. Nartowska uważa wyraz braku przystosowania się dziecka do wymagań otoczenia i do reguł obowiązujących w środowisku, w którym żyje. Trudności wychowawcze, według H. Izdebskiej to problemy jakie dziecko (małe, dorastające) stwarza rodzicom, nauczycielom w procesie swojego psychofizycznego rozwoju. Zdaniem autorki, owe trudności wynikają z zaniedbań wychowawczych, negatywnych oddziaływań środowiska rodzinnego. Ponadto związane są z błędami wychowawczymi rodziców, trudności wynikające z nieprawidłowego funkcjonowania rodziny, oraz trudności związane z psychofizycznym rozwojem dziecka. Na skutek niespełnienia przez rodziny warunków zapewniających prawidłowy rozwój biosocjokulturalny mogą wystąpić, zdaniem E. Marynowicz-Hetki, zaburzenia w zachowaniu się dzieci, do których to zaburzeń autorka zalicza: lekceważący stosunek do szkoły, nauki, rodziny, wagary, spożywanie alkoholu, przejawy zachowań agresywnych, ponadto nieprzystosowanie społeczne przejawiające się zarówno z braku dojrzałości emocjonalnej rodziców jak i też w alkoholizmie, przestępczości, prostytucji.
Dysfunkcje i patologie w rodzinie
PRZYCZYNY I PRZEJAWY
Rodzina jest podstawowym środowiskiem narodzin i rozwoju człowieka, podstawową komórką życia społecznego. Spełnia wiele funkcji istotnych dla prawidłowego rozwoju i wychowania dziecka. By dziecko mogło prawidłowo się rozwijać, musi mieć poczucie bezpieczeństwa, przynależności do kogoś, oparcia. Czynniki te umożliwiają bowiem uczenie się społecznych zachowań, są ściśle związane z rozwojem umysłowym, wpływają na motywację do podejmowania działań. Wobec tak pojętej roli rodziny, duży niepokój budzić powinno coraz mniej efektywne wypełnianie przez współczesne rodziny funkcji socjalizacyjno - wychowawczej. Współczesne społeczności lokalne są siedliskiem wielu różnorodnych i przeciwstawnych zjawisk, których część niewątpliwie negatywnie oddziałuje na osobowość ludzi, a szczególnie dzieci i młodzieży. Niektóre z nich pojawiają się okresowo - niemal we wszystkich rodzinach, ale nie wszędzie czynią spustoszenie. Aktualne badania socjologiczne wskazują, że proces wychowania i socjalizacji dzieci i młodzieży w rodzinie bywa zdeformowany przez takie zjawiska jak: alkoholizm, ubóstwo, rozpad rodziny przez rozwód, nieporadność życiowa rodziców, ich niskie kwalifikacje ogólne i etyczne. Zjawiska te stanowią podstawowe przyczyny dysfunkcji i patologii rodziny w Polsce.
Problemy alkoholowe
W Polsce poważnym problemem społecznym od lat jest nadużywanie alkoholu. Jego konsumpcja występuje w co 5 rodzinie. Do podstawowych problemów alkoholowych należą: samoniszczenie osób uzależnionych i nadmiernie pijących, dezintegracja rodziny i szkody występujące u członków rodzin alkoholików (zaburzenia zdrowia, zaburzenia wzajemnych relacji, chroniczny stres, ubóstwo, zaniżenie szans życiowych), naruszenie prawa i porządku publicznego przez osoby nietrzeźwe. Alkoholizm jest częstą przyczyną rozpadu rodziny, sieroctwa społecznego dzieci, a także przestępstw przeciwko rodzinie, w tym przeciw dzieciom.
Ubóstwo
W Polsce liczba rodzin o niskich dochodach rozszerza się. Ubóstwa najbardziej zagrożone są rodziny wielodzietne oraz niepełne z dziećmi na utrzymaniu, rodziny osób bezrobotnych, mieszkających w małych miastach i wsiach oraz te, w których głowa rodziny ma niski poziom wykształcenia. Zwykle rodziny te mieszkają w lokalach o niskim standardzie. Co najmniej pół miliona Polaków jest całkowicie zdanych na pomoc społeczną. Brak środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb, ciasnota mieszkaniowa wyzwala nieporozumienia między małżonkami, agresję, a u dzieci nadpobudliwość i trudności w nauce.
Nieporadność życiowa
Na trudności w realizacji funkcji wychowawczej ma wpływ niski poziom wykształcenia Nieporadność przejawia się w nadopiekuńczości, ograniczaniu swobody lub rygoryzmie. Nieporadność wiąże się często z kłopotami materialnymi rodziny, z alkoholizmem współmałżonka, niepełnosprawnością dziecka.
Niewłaściwe wykonywanie obowiązków rodzicielskich
Nienależyte wykonywanie obowiązków rodziców w stosunku do dzieci może przybrać formę nadużyć, zachowań patologicznych, takich jak: maltretowanie dziecka, dawanie złego przykładu swoim postępowaniem i nałogami. Zachowania rodziców: alkoholizm, rozwiązłość, kradzieże i rozboje prowadzą często do sieroctwa społecznego. Rodziców pozbawia się władzy nad dziećmi i umieszcza je w placówkach opiekuńczo - wychowawczych czy rodzinie obcej. Niewłaściwe wykonywanie obowiązków rodzicielskich przejawia się także coraz częściej w uchylaniu się od obowiązku alimentacyjnego.
Przemoc w rodzinie
Przemoc w rodzinie rzadko jest ujawniana przed instytucjami wymiaru sprawiedliwości czy policją. Należy do niej psychiczne i fizyczne znęcanie się rodziców nad dziećmi, jednego z małżonków nad drugim, a także dorastających dzieci nad rodzicami. W ostatnich latach wzrosła liczba dorosłych skazanych za przestępstwa przeciwko rodzinie, dzieciom i młodzieży. Sprawcami przestępstw są najczęściej mężczyźni, często nadużywający alkoholu.
Ofiarami przemocy w rodzinie są najczęściej żony i matki oraz dzieci. Ze strony męża lub partnera doświadcza przemocy co 6 Polka. Corocznie policja odnotowuje kilkanaście tysięcy przypadków znęcania się nad dziećmi, ale szacuje, że ujawniany jest zaledwie co 4-5. Przemoc domowa przyjmuje czasem formy bardzo drastyczne; dzieci maltretowane, molestowane seksualnie.
NIEPRZYSTOSOWANIE SPOŁECZNE DZIECI I MŁODZIEŻY
Środowisko rodzin dysfunkcyjnych wpływa w dużym stopniu na występowanie przejawów nieprzystosowania społecznego. Najczęstsze przejawy to: systematyczne wagary, wielogodzinne spędzanie czasu bez kontroli rodziców, ucieczki z domu, przebywanie w towarzystwie zdemoralizowanych kolegów, palenie papierosów, picie alkoholu, porzucenie szkoły, drobne kradzieże, przynależność do grup nieformalnych, samouszkodzenia.
Problemy szkolne dzieci i młodzieży
Dzieci z rodzin dysfunkcyjnych mają trudności w nauce szkolnej oraz sprawiają kłopoty wychowawcze w szkole, w domu i środowisku rówieśniczym. Uczniowie mają trudności w przyswojeniu wiedzy oraz koncentracji uwagi w czasie zajęć szkolnych. Agresywnie zachowują się wobec kolegów, izolują się od rówieśników. Istotnymi problemami szkolnymi są: drugoroczność oraz wagary, nierealizowanie obowiązku szkolnego.
Przestępczość dzieci i młodzieży
W ostatnich latach można zaobserwować wzrost liczby nieletnich wobec których orzeczono prawomocne środki wychowawczo - poprawcze w związku z demoralizacja lub kary pozbawienia wolności w związku z popełnionymi czynami karalnymi. Rośnie udział nieletnich wśród sprawców przestępstw o charakterze kryminalnym, w tym dokonujących czynów niebezpiecznych dla zdrowia i życia. Większość czynów karalnych popełniają chłopcy, ale wzrasta również liczba nieletnich dziewcząt dopuszczających się przestępstw. Obniża się również wiek młodocianych przestępców.
Zamach samobójcze wśród dzieci i młodzieży
Ostatnimi laty wzrosła liczba dokonanych samobójstw oraz prób samobójczych wśród dzieci i młodzieży, co może pośrednio świadczyć o natężeniu dysfunkcji i patologii w pewnej grupie rodzin.
Narkomania
Zjawisko to występuje przede wszystkim wśród ludzi młodych i rozszerza się. Po narkotyki sięgają coraz młodsze dzieci, nawet 9-10 letnie. Zaczynają od najłatwiej dostępnych środków wziewnych: kleje, rozpuszczalniki, przechodząc do coraz mocniejszych. Dostęp i zakup środków odurzających nie stanowi obecnie problemu.
Prostytucja młodzieży
Skala zjawiska jest niewielka, ale bulwersująca opinie społeczną. Nierządem trudnią się głównie dziewczęta, chociaż ostatnie doniesienia policyjne mówią również o chłopcach. Okazjonalnie prostytucją trudnią się młode narkomanki, w celu uzyskania pieniędzy na zakup środków odurzających.
ŚRODKI WYCHOWAWCZE STOSOWANE W SYTUACJACH DYSFUNKCJONALNOŚCI RODZIN
Państwo pomaga głównie rodzinom z dziećmi pobierającymi naukę w szkole, w tym mającymi trudności wychowawcze z dziećmi. W przypadku trudności w nauce pomoc dziecku i rodzinie oferuje szkoła, psycholodzy i pedagodzy szkolni, psycholodzy i specjaliści z poradni psychologiczno - pedagogicznych. Oferują pomoc w formie zajęć wyrównawczych, pogadanek i konsultacji. Prowadzone są zajęcia socjoterapeutyczne, terapia osób zagrożonych uzależnieniami, ćwiczenia rehabilitacyjne, terapia rodzin, treningi, warsztaty oraz udzielane różne formy pomocy indywidualnej i grupowej. Częściową opiekę nad dzieckiem zagrożonym dysfunkcją rodziny oferują placówki oświatowe: ogniska wychowawcze, młodzieżowe ośrodki socjoterapii dla młodzieży, świetlice profilaktyczno - wychowawcze dla uczniów z zaburzeniami zachowania, ośrodki szkolno - wychowawcze dla młodzieży zagrożonej niedostosowaniem społecznym.
W stosunku do rodziców niewłaściwie sprawujących opiekę przewidziano odpowiednie środki prawno - instytucjonalne. Mają ono służyć zapewnieniu dziecku normalnego dzieciństwa i warunków rozwoju psychofizycznego.
W ostateczności pozbawia się rodziców władzy rodzicielskiej lub ją zawiesza. W tym czasie ustanawia się opiekę nad dzieckiem i umieszcza okresowo bądź na stałe w placówce opiekuńczo - wychowawczej: dom dziecka, rodzica zastępcza, adopcja, krewni. Wobec nieletnich w związku z ich demoralizacją orzeka się sądownie środki wychowawczo - poprawcze: nadzór kuratora, upomnienie, nadzór rodziców lub opiekuna, zobowiązanie do określonego zachowania, skierowanie do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą.
WNIOSKI
1. Zjawiska dysfunkcjonalności rodzin w Polsce trudno oszacować.
2. Przejawy niektórych zjawisk dysfunkcji mają tendencję rozszerzania się: przestępstwa przeciw rodzinie, rośnie liczba nieletnich zażywających narkotyki, liczba młodzieży skazanej za przestępstwa i próbującej dokonać samobójstwa.
3. Istnieje potrzeba przeciwdziałania sytuacjom sprzyjającym powstawaniu dysfunkcji i patologii w rodzinie. Do zasadniczych należy pomoc rodzinie w sprawowaniu opieki oraz wychowaniu dzieci i młodzieży.
Przedstawiając trudności, z jakimi borykają się rodziny oraz patologiczne zjawiska w życiu niektórych z nich można przypuszczać, że współczesna polska rodzina popadła w kryzys. Ale czy kryzys rodziny jest powszechny i stanowi dla niej totalne zagrożenie? Jaka będzie przyszłość rodziny, jakie są szanse jej przetrwania? Można powiedzieć, że rodzina naszych czasów jest jak statek, który znalazł się w zasięgu burzy, ale mimo to płynie dalej, wprawdzie z nadłamanym masztem i wodą w swych najgłębszych czeluściach, co jednak nie znaczy, że ten statek nie dobije do swego portu.
LITERATURA
1. Lubowicz Zofia; Rodzina jako środowisko wychowawcze, (w:)" Wychowanie i środowisko", pod red, B. Passini i T. Pilcha, W -wa 1975
2. Raczkowska Jadwiga; " Kiedy w rodzinie dzieje się źle" (w:) Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze nr 6/1999
3. "Raport o sytuacji polskich rodzin", opracowany przez Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny i Kobiet, W - wa 1998.
4. Tyszka Zbigniew; Niełatwe problemy rodziny współczesnej, (w:) " Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze nr 3/ 1999