PERCEPCJA SPOŁECZNA
OPRACOWAŁA:
Anna Bryska - Zawadzka
SPIS TREŚCI
1.1. Pojęcie percepcji
Rozpatrując postrzeganie rodziny przez wychowanków domu dziecka nie sposób pominąć zjawiska percepcji. Mimo tego, iż percepcja społeczna nie jest jednoznacznie określona przez różnych badaczy problemu, bezsprzecznie determinuje ona funkcjonowanie jednostki
w świecie, reguluje jej stosunki z otoczeniem oraz ukierunkowuje aktywność własną jednostki. Trafne spostrzeganie pełni ważne funkcje w regulacji stosunków człowieka z otoczeniem.
Percepcja pochodzi od łacińskiego słowa percipere i oznacza spostrzeganie, uświadomioną reakcję narządu zmysłowego na bodźce zewnętrzne (W. Kopaliński, 1986,
s. 573). Można również pojęcie to tłumaczyć rozpatrując znaczenie słowa perceptio, co oznacza złożony proces poznawczy polegający na odzwierciedlaniu przez człowieka przedmiotów, zjawisk i procesów, a powstaje wskutek działania określonych bodźców na narządy zmysłów (Słownik wyrazów obcych, 1972, s. 563).
Jednakże pojęcie to posiada o wiele bardziej szerszy zakres znaczeniowy niż spostrzeganie. Większość definicji spotykanych w literaturze sugeruje, iż jest to proces poznawania innych ludzi, składający się z trzech komponentów:
atrybucji, czyli przypisywania doraźnych i trwałych właściwości;
przypisywania oczekiwań;
wywoływania emocji (K. Skarżyńska, 1981, s.7).
W procesie percepcji jednostka może przypisywać innym jawne i ukryte właściwości. Owe sądy mogą mieć charakter sądów epizodycznych (doraźnych), a mogą opierać się na jawnych lub ukrytych faktach. Mogą posiadać też charakter dyspozycyjny i dotyczyć jawnych lub ukrytych właściwości. Sądy dyspozycyjne związane są jednak z bardziej trwałymi cechami spostrzeganej osoby. Na podstawie atrybutów przypisywanych percypowanej osobie oczekujemy, że będzie się ona tak czy inaczej zachowywać lub przejawiać takie czy inne cechy psychiczne. Powstałe oczekiwania mogą również powodować, iż pewne właściwości są łatwiej przypisywane niż inne. Jest to związane z tym, iż spostrzegana osoba przez swoje zachowanie lub cechy psychiczne wywołuje w nas albo pozytywne, albo negatywne emocje. Może to powodować przypisywanie jej dodatkowych właściwości, zgodnie ze znakiem emocji (A. Rożnowska, 1987, s. 8 - 9).
W psychologii poznawczej, która widzi człowieka jako samodzielny podmiot - przypisuje się jednostce właściwości badacza otaczającej ją rzeczywistości. Człowiek obserwuje świat, przewiduje, formułuje hipotezy, planuje, eksperymentuje. Dzięki temu przystosowuje się do świata
i kształtuje go. Nie jest sterowany jedynie przez informacje, jakie do niego docierają, ale wychodzi poza nie i je przetwarza (K. Skarżyńska, 1981, s. 358). Z percepcją wiąże się porządkowanie uzyskiwanych informacji, także ich analiza i wyjaśnianie. Poprzez ten proces człowiek nawiązuje kontakt z otoczeniem, a docierające sygnały i informacje są przez jednostkę selektywnie asymilowane i włączane w systemy poznawcze za sprawą nadawania im określonych znaczeń
na tle całokształtu poznanej dotąd rzeczywistości oraz umożliwiają funkcjonowanie jednostki w otoczeniu
(K. Skarżyńska, 1981, s. 360).
Proces percepcji pełni funkcję regulacji stosunków jednostki z otoczeniem, pozwala na formułowanie opinii, warunkuje aktywność jednostki. Przyszłość człowieka uwarunkowana jest również jego własną percepcją rzeczywistości.
1.2. Determinanty percepcji
Percepcja jest głównym źródłem orientacji człowieka w otaczającym go świecie. Wynik percepcji jest wypadkową trzech istotnych warunkujących się elementów: cech osoby postrzeganej, postrzegającej oraz kontekstu sytuacyjnego - czyli tła sytuacyjnego, w jakim znajduje się osoba postrzegana (A. Rożnowska, 1987, s. 20 - 23).
Od percepcji zależne jest zachowanie jednostki, które nie jest czymś stałym, niezmiennym, gdyż wiele rozmaitych czynników determinuje percepcję jednostki, a więc i jej orientację w świecie. Wiąże się to z tym, iż percepcja wchodzi w różnorodne uwikłania z wieloma procesami psychicznymi. Mówi się, że jest ona wypadkową szeregu uwarunkowań związanych z postawami, motywacją oraz dotychczasowymi doświadczeniami, co warunkuje kształtowanie obrazu siebie oraz otoczenia (autopercepcję
i socjopercepcję). Uzyskana w wyniku procesu percepcji wiedza powoduje różnorodne zmiany w zachowaniu jednostki oraz wpływa na podejmowane przez nią decyzję, kształtowane poglądy, sądy i oceny (T. Tomaszewski, 1981, s. 11). Trafność naszego spostrzegania zależy od wielu różnorodnych czynników oraz jest warunkowana pewnymi prawidłowościami.
Percepcja zdeterminowana jest przede wszystkim właściwościami osoby postrzegającej. Na podstawie licznych badań stwierdzono, że na percepcję człowieka duży wpływ wywierają jego względnie trwałe właściwości (jak poczucie bezpieczeństwa, postawy, przekonania, cechy osobowości) oraz chwilowe stany emocjonalne i motywacyjne (jak lęk, głód, gniew), a także właściwości struktur poznawczych (ich złożoność i abstrakcyjność) - (A. Rożnowska, 1987, s. 24).
Osobowość człowieka jest centralnym systemem regulacji i integracji czynności (J. Reykowski, 1975, s. 767). Za jej pośrednictwem dochodzi do analizy informacji dopływających do jednostki z jej otoczenia. Wyznacznikiem różnych procesów psychicznych (w tym i percepcji) jest osobowość i charakteryzujące ją cechy takie, jak charakter, postawy, motywacje, powstałe w wyniku uwarunkowań psychospołecznych.
Wpływ postaw ujawnia się w szczególności
w postrzeganiu jednostek, całych grup ludzkich, jak również sytuacji i zjawisk społecznych. Ma miejsce tendencja do wybiórczego i selektywnego spostrzegania przedmiotów owych postaw i ich cech. Jeśli spostrzegający przejawia negatywny stosunek do przedmiotu percepcji, w większości przypadków będzie on dostrzegał wyłącznie cechy negatywne, bowiem postawy wpływają również na oceny dotyczące postrzeganych obiektów, ich wartości i właściwości. Z tym też wiąże się zjawisko przeceniania oraz niedoceniania postrzeganej rzeczywistości.
Procesem percepcji kierują również ściśle powiązane z postawami motywacje. Ujawnia się to szczególnie w przypadku zaistniałych potrzeb, kiedy jednostka szuka obiektu dającego gwarancję zaspokojenia potrzeby. Może dojść do zmiany treści spostrzeżeń, by były one zgodne z treścią pragnień (J. Reykowski, 1982, s. 46). Ponadto jednostka wyraźniej i bardziej precyzyjnie postrzega cechy obiektów, które nie są dla niej obojętne. Wartościowanie jest więc ujmowaniem rzeczywistości w zależności od potrzeb
i celów jednostki, gdyż spośród docierających do niej bodźców wybiera ona te, które posiadają dla niej w danej sytuacji określone znaczenie (K. Skarżyńska, 1981, s. 15).
Duży wpływ na postrzeganie wywierają procesy psychiczne, w szczególności zaś pamięć i uwaga. Uwaga jest swoistą cechą procesów poznawczych, a jej rezultatem jest bardziej adekwatne poznanie otaczającego świata. Proces ten reguluje działalność człowieka w sferze poznawczej oraz wykonawczej. Jego rezultatem jest lepszy obraz świata, gdyż uwaga umożliwia skierowanie świadomości na określony obiekt percepcji oraz jego dokładniejsze odzwierciedlenie w świadomości jednostki. Ta selekcyjna zdolność uwagi wpływa na czynności człowieka, a jej utrata staje się przyczyną bezcelowości poczynań, gdyż jedną z ważniejszych jej funkcji jest ukierunkowywanie czynności na określony cel. Jest ona jednym z elementów podstawowego czynnika inteligencji, mianowicie - czynnika percepcyjnego, którego cechę charakterystyczną stanowi zdolność do ujmowania szczegółów wzrokowych, w tym postrzeganie różnic i podobieństw.
Natomiast pamięć umożliwia jednostce przechowywanie zdobytych informacji oraz ich interpretację w oparciu o informacje zdobyte wcześniej. Ta właściwość pamięci jest o tyle ważna w procesie percepcji, gdyż podobnie - jak w przypadku uwagi - za jej pośrednictwem człowiek może wybrać przedmiot postrzegania, skupić się na jego cechach charakterystycznych oraz ocenić je, porównując
z wcześniej poznanymi. Chodzi tu o istnienie w człowieku względnie trwałej tendencji „redukowania wagi informacji rozbieżnych z uzyskiwanymi jako pierwsze oraz do tłumienia
i zapominania informacji niezgodnych z wcześniej wytworzonym obrazem danej osoby czy zjawiska”
(K. Skarżyńska, 1981, s. 57).
Każdy człowiek w wyniku doświadczeń ma ukształtowany mniej lub bardziej stabilny obraz samego siebie, który może w pewnym stopniu modyfikować percepcję innych osób. Na ogół ludzie mają skłonność do percypowania innych jako podobnych do siebie (K. Skarżyńska, 1981, s. 59) oraz do przypisywania cech pozytywnych osobom lubianym,
a cech negatywnych, nie akceptowanych przez siebie, głównie ludziom nielubianym (A. Rożnowska, 1987, s. 26). Często też cechy nie akceptowane u siebie, a przypisywane innym, są „rzutowane na osoby lubiane po to, aby reewaluować swoją wartość” (A. Rożnowska, 1987, s. 26 - 27).
Spostrzeganie osób zależy też od tego, czy jednostka percypująca dysponuje abstrakcyjną czy konkretną strukturą poznawczą. Stopień abstrakcyjności struktur poznawczych jest tym wyższy, im więcej reguł lokowania bodźców na danym wymiarze posiada jednostka, im więcej takich reguł może być stosowanych jednocześnie, im większe przekształcanie istniejących reguł jest możliwe
(A. Rożnowska, 1987, s. 27). Ponadto im bardziej abstrakcyjna struktura jednostki, tym słabsza jest skłonność do wydawania jednoznacznych sądów oceniających, tym mniejsza pewność sądów o innych ludziach, tym większa zdolność do wieloperspektywicznego ujmowania zdarzeń społecznych (A. Rożnowska, 1987, s. 27). Osoby o konkretnej strukturze poznawczej znacznie częściej odrzucają informacje rozbieżne, by zachować spójność spostrzeganej osoby.
Kolejnym czynnikiem wyznaczającym proces spostrzegania są cechy osoby percypowanej. Na podstawie licznych badań stwierdzono, że obraz percepcji zależy od wielu cech jej przedmiotu - od wyglądu zewnętrznego, właściwości głosu i sposobu mówienia, od pełnionych ról społecznych oraz od zachowania w danej sytuacji - czyli, jak dana jednostka zachowuje się w odpowiedzi na różne bodźce sytuacyjne (A. Rożnowska, 1987, s. 19). Atrakcyjność osoby spostrzeganej ma także znaczenie w jej percepcji, gdyż im bardziej atrakcyjna jest dana osoba dla jednostki postrzegającej, tym większe prawdopodobieństwo, że będą jej przypisane bardziej korzystne właściwości. „Osobom atrakcyjnym fizycznie ludzie są skłonni przypisywać bardziej pozytywne cechy psychiczne niż osobom nieatrakcyjnym”
(A. Rożnowska, 1987, s. 20). Ponadto osoby przekazujące tekst wybrany, zgodny z ich własnymi poglądami, częściej są odbierane jako osoby prezentujące swe rzeczywiste postawy,
a mówienie zbyt głośne lub zbyt ciche jest odbierane jako niekompetentne.
Źródłem implikacji o właściwościach osoby percypowanej może być też określony rodzaj ról społecznych
i zawodowych, jakie ona pełni. Jako że „w procesie socjalizacji uczymy się stereotypów ról społeczno - zawodowych”, później to „stanowi bazę do przypisywania takich lub innych właściwości osobie spostrzeganej pełniącej role” (A. Rożnowska, 1987, s. 20 - 21). Osoby, które sprawują władzę, są spostrzegane jako bardziej kompetentne i bardziej odpowiedzialne niż osoby, które zajmują niską pozycję społeczno - zawodową.
Istotnym elementem percepcji jest również zachowanie osób percypowanych i kontekstu sytuacyjnego tego zachowania. Ocena zachowania zależy od tego, czy dana jednostka realizuje jakieś zadanie, czy jest ona w bliskim kontakcie z osobą postrzegającą. Percepcja osoby realizującej zadanie wiąże się z efektami podjętych działań (sukcesami lub niepowodzeniami). Innym czynnikiem wpływającym na zachowanie się ludzi jest to, czy „osoba spostrzegana jest
w czasie realizacji jakiegoś zadania kontrolowana przez inną osobę”, wówczas „jesteśmy skłonni spostrzegać jej zachowanie jako zewnętrznie umotywowane” (A. Rożnowska, 1987, s. 21 - 22).
Proces percepcji zależy nie tylko od właściwości osoby postrzegającej i postrzeganej, ale też od kontekstu sytuacyjnego - tła sytuacyjnego, w jakim znajduje się osoba percypowana. Człowiek jest skłonny przypisywać innym podobne właściwości, jeśli oni podobnie się ubierają i mają podobne przyzwyczajenia. Bliski i przyjazny kontakt podmiotów percepcji modyfikuje w znacznym stopniu proces percepcji. „Osobom zaprzyjaźnionym przypisuje się często pozytywne i podobne cechy do naszych, na przykład podobne do naszych własnych potrzeb, postaw i wartości”
(A. Rożnowska, 1987, s. 23). Dużą rolę odgrywa tu rodzaj aktywności podmiotu, a także relacje między osobą spostrzegającą i spostrzeganą oraz relacje osoby spostrzeganej z innymi elementami sytuacji (K. Skarżyńska, 1981, s. 41). Ponadto proces percepcji determinuje charakter kontekstu sytuacyjnego, to - czy związek między podmiotami percepcji mieści się w perspektywie zewnętrznej (brak bezpośredniego kontaktu), czy też wewnętrznej (gdy właściwości lub zachowanie osoby spostrzeganej mają mniej lub bardziej bezpośrednie konsekwencje dla obserwatora) - (A. Rożnowska, 1987, s. 22 - 24). Podkreśla się też filtracyjny charakter komunikacji, gdyż mowa jest istotnym wyznacznikiem ilości i jakości informacji, jakie człowiek uzyskuje w trakcie postrzegania. Ponadto jednostka pragnie stworzyć spójne wyobrażenie o innych, a do uzyskania takiego wyobrażenia zwykle wystarcza niewielka ilość informacji.
Większość determinant jest ściśle związana
z biopsychospołecznym rozwojem jednostki, a każde - nawet najmniejsze zaburzenie procesów zmysłowych, stanu somatycznego i procesów psychicznych utrudnia adekwatną percepcję rzeczywistości. Oprócz wymienionych zaburzeń istotną rolę odgrywa także stopień rozwoju jednostki, gdyż z nim związane są już wcześniej wspomniane doświadczenia oraz predyspozycje osobowościowe. Charakter percepcji zależy też od etapu rozwojowego, na jakim znajduje się aktualnie dana jednostka. Różnice powstają również, dlatego, iż istnieją rozbieżności w samych postrzeganych obiektach.
Jednakże „szczególną rolę w powstawaniu uogólnionej reprezentacji poznawczej człowieka odgrywają subiektywnie odzwierciedlone przez podmiot właściwości rodziców i innych znaczących dla niego osób, zwłaszcza z wczesnego okresu życia (K. Skarżyńska, 1981, s. 28). Mogą one stanowić prototyp dla spostrzegania ludzi w ogóle.
1.3. Charakterystyka percepcji społecznej
„Człowiek jest jednocześnie podmiotem procesu percepcji interpersonalnej i przedmiotem spostrzegania innych ludzi” (K. Skarżyńska, 1981, s. 15). Źródłem postrzegania jest zazwyczaj bezpośrednia obserwacja właściwości
i zachowań innych jednostek oraz komunikaty otrzymywane za pomocą różnych środków. Owe informacje jednostka musi często zdobywać w sposób aktywny, czasami przetwarzając informacje zdobyte wcześniej, wnioskując na podstawie jednej spostrzeganej właściwości o innych właściwościach postrzeganego lub tworząc jego obraz na podstawie percypowanych równocześnie cech (K. Skarżyńska, 1981,
s. 19).
Jednostka od urodzenia pozostaje w rozmaitych interakcjach wewnątrzgrupowych, z którymi nierozerwalnie wiąże się percepcja społeczna. Ten rodzaj percepcji determinuje następujący układ elementów:
- obiekt percepcji (jego cechy zewnętrzne, zachowanie, poglądy, stany psychiczne, role społeczne oraz zawodowe
i realizowane zadania);
- podmiot sytuacji (jego właściwości psychiczne, potrzeby, system wartości, system kategorii poznawczych oraz wiedzy
o świecie i samym sobie, doraźne stany psychiczne, dotychczasowe doświadczenia, pełnione role i realizowane zadania);
- relacje zachodzące między jednostką postrzegającą,
a jednostką postrzeganą;
- inne istotne dla podmiotu dane oraz osobowe i nieosobowe elementy sytuacji;
- relacje obiektu postrzegania z wyróżnionymi istotnymi dla podmiotu elementami sytuacji (K. Skarżyńska, 1981, s. 107 - 108);
Powyższe elementy stanowią o tzw. spostrzeganiu interpersonalnym, czyli o przypisywaniu przez podmiot innym pewnych właściwości i oczekiwań przez powstawanie określonych emocji postrzegającego (proces ten wiąże się
z odczuwaniem przez jednostkę pewnych przyjemności lub też przykrości). Spostrzeganie wywiera szczególne znaczenie
w aktywności człowieka dla regulacji jego stosunków
ze światem.
Ilość informacji napływających do jednostki jest bardzo duża. Z tego względu, że nie wszystkie dla niej są równo ważne, następuje ich selekcja, w wyniku, której zostają przypisane obiektowi lub zjawisku percepcji określone właściwości. Powstaje i kształtuje się w miarę trwała reprezentacja poznawcza i „związana z nią stałość wartościowania spostrzeganego człowieka i zjawiska oraz pojawia się tendencja do gromadzenia informacji podtrzymujących wcześniej wytworzoną ocenę o nich”
(K. Skarżyńska, 1981, s. 57).
Współcześnie coraz częściej podkreśla się, że proces percepcji opiera się na tzw. teorii osobowości, czyli zespole reguł poznawczych pozwalających na umieszczeniu człowieka „w określonym miejscu pewnego wymiaru, ze względu na jego miejsce w innym wymiarze” (A. Rożnowska, 1987, s. 14). To mieszanina doświadczeń indywidualnych
i kulturowych, która tworzy się na podstawie indywidualnych doświadczeń człowieka (głównie w procesie socjalizacji) na bazie pewnych norm kulturowych (stereotypów), a związana jest z różnorodnymi właściwościami osobowości danej jednostki. W postrzeganiu interpersonalnym wpływa ona na kierunek wnioskowania podmiotu percepcji z jednej cechy spostrzeganej osoby o innych jej właściwościach. „Przetworzenie i selekcja odebranych informacji o innych zmierza w kierunku integracji tych danych, tworzenia w miarę spójnych struktur poznawczych i względnie trwałej walencji osób spostrzeganych, ponadto powstaje tendencja do tego, aby gromadzić informacje, które podtrzymują wcześniej wytworzoną ocenę danego człowieka” (A. Rożnowska, 1987,
s. 17). W ten sposób powstają rozmaite wzorce poznawcze, które dotyczą funkcjonowania jednostki w otaczającym ją świecie. Wspomniana warstwa „kulturowa” ma swe źródło
w języku i w utrwalonych powszechnie, gotowych stereotypach. Natomiast sfera, w której mieszczą się pozakulturowe różnice indywidualne zdeterminowana jest specyfiką socjalizacji i ważnymi doświadczeniami społecznymi.
Osoby znaczące - z którymi jednostka ma najwięcej kontaktów (rodzina, autorytety) - kształtują podstawowe jej wyobrażenia dotyczące tego, jacy w ogóle są ludzie. Chodzi tu „o obrazy powstające w świadomości badanego jako reakcja na specyficzny sposób odnoszenia się wobec niego otoczenia” (P. Lewicki, 1983, s.30).
Każdy człowiek modyfikuje swe reguły poznawcze pod wpływem doświadczeń społecznych. Ludzie jednak „różnią się między sobą pod względem treściowych i formalnych dyspozycji percepcyjnych, przejawiających się
w spostrzeganiu społecznym. Zbiór takich względnie trwałych dyspozycji to wzorzec poznawczy percepcji społecznej”
(P. Lewicki, 1983, s. 183). „Właściwości wzorca poznawczego korelują z różnorodnymi cechami osobowości i zachowania społecznego” (P. Lewicki, 1983, s.185). Od wzorca charakterystycznego danej osobie zależą obrazy ludzi, jakie będzie ona tworzyć w toku interakcji społecznych oraz ich trafność. W tworzeniu owego wzorca istotną rolę odgrywają postaci znaczące (głównie rodzice) oraz warunki socjalizacji. Komponenty środowisk wychowawczych wpływają i na socjalizację jednostki, i na percepcję otaczającej ją rzeczywistości.
BIBLIOGRAFIA
Birch A., Malim T., Psychologia rozwojowa w zarysie, PWN, Warszawa 1995;
Lewicki P., Struktura i funkcjonowanie wzorca poznawczego w procesie percepcji społecznej, Wydawnictwa UW, Warszawa 1983;
Reykowski J., Z zagadnień psychologii motywacji, PWN, Warszawa 1982;
Rożnowska A., Zależność spostrzegania osób od płci przedmiotu oraz podmiotu spostrzeżeń, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Słupsk 1987;
Sęk H., Projekcja w świetle teorii procesów poznawczych a metody projekcyjne. W: Brzeziński (red.), Wybrane zagadnienia z psychometrii i diagnostyki psychologicznej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Poznań 1984;
Skarżyńska K., Spostrzeganie ludzi, PWN, Warszawa 1981;
Skorny Z., Metody badań i diagnostyka psychologiczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1974;
Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1972;
Tomaszewski T., Człowiek i otoczenie. W: Tomaszewski T. (red.), Psychologia, PWN, Warszawa 1982;
Tomaszewski T., Ekel J., Orientacja w otoczeniu. W: Tomaszewski T. (red.), Psychologia, PWN, Warszawa 1982;
14