Józef Bocheński

Podręcznik mądrości tego świata

C. MORALNOŚĆ, ETYKA I MĄDROŚĆ

W tym rozdziale zajmiemy się pewnymi teoretycznymi zagadnieniami dotyczącymi mądrości i pokrewnych dziedzin. Czytając pisma moralistów znajduję w nich często pomieszanie całkiem różnych rzeczy, które chcę nazwać: "moralnością", "etyką" i "mądrością". Rozróżnienie dwóch pierwszych - moralności i etyki - jest wprawdzie ostatnio, dość rozpowszechnione, ale tylko wśród filozofów. Nawet wśród nich jednak mamy dwie szkoły, które z uporem godnym lepszej sprawy obstają przy ich utożsamianiu. Są to szkoły neotomistyczna i neohegeliańska. Członkowie pierwszej dlatego, że wszystko, co powstało po XIII wieku wydaje im się podejrzane, hegliści, bo u nich wszystko, co jest różne jest identyczne. Nazywają to dialektyką - podnieśli pomieszanie pojęć do godności zasady filozoficznej.

Natomiast tylko niewielu zauważyło, jak się zdaje, różnicę między moralnością a mądrością.

Przeciw temu pomieszaniu pojęć stawiam pierwsze twierdzenie:

c.1

To, co zwykle nazywa się "etyką", składa się z co najmniej trzech różnych dyscyplin:

moralności, etyki i mądrości.

Piszę "co najmniej", bo jedna z odmian moralności religijnej, omówiona poniżej (rozdz. 5) stanowi być może jeszcze inną dziedzinę. Będę się starał wyjaśnić czym one różnią się między sobą. W tym celu pewne propozycje dotyczące znaczenia odnośnych nazw.

I. Moralność

Nazwy "moralność" będę używał tutaj dla oznaczenia zespołu pewnych nakazów, a nie, jak to się nieraz czyni, pewnych postaw ludzkich. Celem przekonania się, czym jest moralność w tym słowa znaczeniu, przypatrzmy się następującym dwóm nakazom (dla uproszczenia nazywam także zakazy "nakazami"), które, jeśli się nie mylę, wszyscy uznaliby za przykazania moralne:

a) Ratuj tonące dziecko.

b) Nie będziesz podrzynał gardła twojej śpiącej matce.

Co te dwa przykazania mają wspólnego? Kilka cech, z których wymienimy trzy: (1) Są najpierw właśnie nakazami, przykazaniami. Nie mówią co jest, ale co ma być. W języku logiki nie są zdaniami, ale dyrektywami. (2) Mają charakter kategoryczny. Chcę przez to powiedzieć, że nie nakazują pod jakimś warunkiem, warunkowo, ale kategorycznie, bezwarunkowo. Nie odbierają nagrody i nie grożą karą. Nie są związane z żadnym celem. Pytanie: "W jakim celu mam ratować tonące dziecko?" nie ma przecież sensu. (3) Mają wreszcie, i to chyba najważniejsze, charakter, że się tak wyrażę, bezwzględny, im tylko właściwy - wobec moralnego nakazu przeżywamy jakby wrażenie przymusu, czujemy, że nie wolno nam postąpić inaczej niż ten nakaz chce. Ta ostatnia cecha jest bodaj najbardziej charakterystyczna, nie spotykamy jej nigdzie indziej poza moralnością.

Użyjemy tych trzech cech dla określenia sensu nazwy "moralność". Powiemy, że:

c.2

Moralność jest zespołem nakazów kategorycznych, bezwzględnie wiążących.

Co prawda niektórzy przeczą temu, nakazy moralności są dla nich warunkowe, w szczególności związane z celem. O tych filozofach powiedziano złośliwie, że domagają się napiwku za to, że nie podrzynają gardła swoim matkom. Pewne jest, że moralność żadnej nagrody za wykonanie obowiązku nie obiecuje. Mówi kategorycznie: "Czyń to, a to" nic więcej. Przykazania moralności mają taką naturę, że nawet gdyby ich zachowanie miało pociągnąć za sobą karę, nie przestałyby obowiązywać.

Nasze przykazania mają jeszcze inną cechę wspólną: są oczywiste. Normalnemu człowiekowi nie potrzeba ich dowodzić, on widzi, że taki obowiązek istnieje. Nie jest to jednak cechą wszystkich przykazań moralności. Istnieją położenia, w których nie jest od razu jasnym, czego wymaga obowiązek. W takich przypadkach bywa, że możemy się przekonać o tym, co powinniśmy czynić przez wnioskowanie z jakichś innych nakazów. Tak na przykład, gdy idzie o spędzanie płodu - ludzie spierają się co do jego dopuszczalności. W rzeczy samej, zakaz spędzania płodu nie jest oczywisty. Ci, którzy je potępiają, uzyskują zakaz: "Nie będziesz spędzał ludzkiego płodu" z ogólniejszej, oczywistej zasady moralnej: "Nie będziesz zabijał niewinnego człowieka". Zauważmy jeszcze, że nakazy, z których wyciągamy wnioski muszą być w naszej dziedzinie kategoryczne i bezwzględnie wiążące, to jest być nakazami moralnymi. Możemy więc postawić dalsze twierdzenie:

c.3

Nakazy moralności są oczywiste albo wynikają z oczywistych nakazów moralnych.

Na marginesie parę słów o stosunku moralności do nauki. Nauka zajmuje się wyłącznie faktami, tym, co jest, i formułuje wyłącznie zdania. Moralność zawiera nie zdania, ale nakazy, sąd twierdzenie:

c.4

Moralność nie jest nauką.

Przeciw temu twierdzeniu mówi się czasem, że nakazy moralne można przetłumaczyć na zdania, którymi nauka może się zajmować. Ściślej jednak mówiąc, nakazów nie można przetłumaczyć na zdania. Można je im jedynie przyporządkować. Na przykład naszemu nakazowi: "Ratuj tonące dziecko" można przyporządkować zdanie: "Ratować tonące dziecko jest obowiązkiem". Są to jednak zdania bardzo szczególne, wyglądające na kryptonakazy, jako że zawierają orzecznik "jest obowiązkiem" albo podobne. Poza tym te zdania nie są naukowo sprawdzalne. Skądinąd powinno być jasnym, że:

c.5

Nie ma moralności naukowej.

Taka moralność zawierałaby bowiem nakazy wywnioskowane ze zdań naukowo stwierdzalnych. Kto chce wywnioskować nakaz ze zdania popełnia tak zwany sofizmat naturalistyczny (naturalistic fallacy), jako że z tego, że coś jest nie wynika nigdy, że coś ma być.

II. Etyka

"Etyka", tak jak to wyrażenie tutaj rozumiem, oznacza dziedzinę całkiem różną od moralności, aczkolwiek ściśle z nią związaną. Należą do niej pytania w rodzaju:

a) Dlaczego jest obowiązkiem ratować tonące dziecko?

b) Dlaczego nie wolno podrzynać własnej matce gardła?

c) Co znaczy "być obowiązkiem"?

oraz odpowiedzi na nie. Na przykład na pierwsze pytanie:

a) Jest obowiązkiem ratować tonące dziecko, bo to jest potrzebne dla zachowania gatunku.

Zwróćmy najpierw uwagę, że tego rodzaju pytania i odpowiedzi nie grają żadnej roli w świadomości czy sumieniu człowieka, którzy czuje się do czegoś moralnie zobowiązany. Przecież gdyby człowiekowi, który ratuje dziecko ktoś powiedział, że on czyni to dla zachowania gatunku, ratownik krzyknąłby zapewne z oburzeniem aby mu głowy głupstwami nie zawracano. On nie ratuje dziecka dla zachowania żadnego gatunku, ani dla czego innego, tylko dlatego, że widzi jasno iż ma obowiązek tak postąpić. Na poziomie sumienia ludzkiego pytania i odpowiedzi etyczne nie pojawiają się wcale. Pojawiają się natomiast, gdy zaczynamy się zastanawiać nad nakazami moralności. Stąd to co tutaj nazywany "etyką" nosi czasem nazwę "metaetyki". "Etyką" nazywa się wówczas naszą moralność. Nazwa ta jest jednak źle dobrana, bo w logice współczesnej "metanauką nauki N" nazywa się naukę o języku "nauki N". Na przykład "metamatematyką" nazywa się naukę o języku matematyki. Ani same nakazy, ani tym bardziej sumienie, którymi to owa etyka (to jest nasza moralność) się zajmuje nie są wyrażeniami języka.

Wracając jednak do naszych zdań etycznych. Zadajmy sobie pytanie, co mają one wspólnego. Odpowiedź brzmi, że posiadają one dwie takie cechy:

(1) są zdaniami.

(2) dotyczą nakazów moralnych i zagadnień związanych z ich istnieniem.

Nie są to nakazy, ale zdania; nie mówią co ma być, ale co jest, a mówią odnośnie nakazów moralnych.

c.6

Etyka jest zbiorem zdań, a więc nie nakazów dotyczących moralności.

Powinno być więc jasnym, że etyka nie jest moralnością, ani moralność etyką. Pomieszanie tych dwóch dziedzin musimy dzisiaj uznać za niechlujstwo pojęciowe. Jak dalece one się różnią jedna od drugiej wynika także z faktu, że

c.7

Etyka jest nauką i częścią naukowej filozofii.

Podczas gdy moralność nauką nie jest (c 4.). Nie jest bez znaczenia także fakt, że etyka nie jest nikomu potrzebna do życia. Można bardzo dobrze i moralnie żyć nie mając najmniejszego o niej pojęcia.

c.8

Etyka jest ważna tylko dla filozofii, do życia nie jest potrzebna.

Podczas gdy bez moralności żyć niepodobna.

III. Mądrość

Gdy chodzi o mądrość, znajdujemy w niej dwa rodzaje zasad, z jednej strony poszczególne nakazy, z drugiej podstawową zasadę, bez uznania której inne nakazy nie mogą być przyjęte. Położenie jest tu odmienne niż w moralności. Nakaz moralny jest bardzo często bezpośrednio oczywisty, aby go uznać nie potrzeba żadnego dowodu, a więc jakiegoś ogólnego nakazu, z którego można by go wywieść. Natomiast nakazy mądrości nie są bezpośrednio oczywiste i uznajemy je tylko z mocy owego nakazu podstawowego. Ten nakaz podstawowy brzmi: "Działaj tak, abyś długo żył i dobrze ci się powodziło". Ten nakaz podstawowy ma inny charakter niż wszystkie inne, a mianowicie (1) jest autentycznym nakazem, nie zdaniem, (2) jest kategoryczny, nie warunkowy. Pod tymi dwoma względami jest on podobny do nakazów moralności, a jednak nakazem moralności nie jest, bo brak mu owego bezwzględnego obowiązywania. Nikt nie ma obowiązku postępować tak, aby żył długo i dobrze.

c.9

Podstawowa zasada mądrości jest nakazem kategorycznym,

ale mimo to nie jest nakazem moralnym.

Powiedzmy nawiasem, że prawdopodobnie właśnie to podobieństwo do nakazów moralnych wprowadziło w błąd wielu moralistów, którzy widząc, że podstawowa zasada mądrości jest nakazem kategorycznym doszli do przekonania, że mądrość jest częścią moralności.

Tyle o podstawowej zasadzie mądrości. Jeśli chodzi o inne jej nakazy zacznijmy, jak w obu poprzednich wypadkach, od przykładów. W mądrości znajdujemy między innymi następujące przykazania:

a) Bądź szczególnie uprzejmy dla bogatych. (14.211)

b) Nie spieraj się z policjantem. (14.111)

Co jest tym nakazom wspólne? Najpierw to, że podobnie jak nakazy moralne są nakazami, mówią, tak się przynajmniej najpierw wydaje, nie co jest, ale co mamy czynić. Następnie, i pod tym względem różnią się od moralnych, nakazy mądrości nie są kategoryczne, ale hipotetyczne. Obowiązują tylko pod pewnymi warunkami. Na przykład należy być szczególnie uprzejmym dla bogatych tylko, o ile się chce zapewnić sobie ich życzliwość. Jeśli mnie życzliwość jakiego bogacza nie interesuje, nie mam żadnego obowiązku być dla niego szczególnie uprzejmy. Mówiąc językiem logiki, nakazy mądrości mają postać okresów warunkowych: "Czyń q, jeśli chcesz p", mówiąc więc, co jest celowe.

Możemy już sformułować następujące prowizoryczne twierdzenie, w którym zakłada się, że chodzi o wszystkie nakazy mądrości prócz podstawowego:

c.10

Mądrość zdaje się być zespołem nakazów warunkowych.

Tu pojawia się trudność. Jeśli te nakazy mówią co jest celowe, to są zdaniami stwierdzającymi coś, co jest, a zatem tylko pozornymi nakazami. Świat jest już tak urządzony, że sprzeczanie się z policjantem prowadzi do nieprzyjemności. Nakaz mądrości to tylko stwierdza, nic więcej. Możemy więc powiedzieć, że:

c.11

Zasady mądrości są zdaniami ukrytymi pod postacią nakazów.

Wynika z tego, że mądrość jest rodzajem technologii. Jest to stwierdzenie tak ważne, a mimo to tak często niezrozumiane, że zasługuje na jasne sformułowanie:

c.12

Mądrość jest technologią dobrego życia.

Różnica między nią a innymi technologiami polega po pierwsze na tym, że mądrość zawiera tylko najogólniejsze o najbardziej podstawowe zasady postępowania, po drugie, jak się zdaje na tym, że zakłada charakter, czego inne technologie nie czynią.

Jeśli mądrość jest technologią, to jak każda technologia (w przeciwieństwie do moralności) jest albo mogłaby być przedmiotem badań naukowych, ponieważ chodzi w niej o pewne zależności faktyczne. Stąd twierdzenie:

c.13

Mądrość jest, albo mogłaby być nauką.

W rzeczywistości nauką nie jest o tyle, że pozostawiono ją jak dotąd przeważnie prorokom lub literatom. Istnieje co prawda sporo dyscyplin naukowych względnie do naukowych podobnych, w których znajdujemy tu i ówdzie twierdzenia odpowiadające nakazom mądrości, na przykład prakseologia, psychotechnika, socjotechnika, teoria administracji, teoria decyzji, technologia reklamy i inne, ale one wszystkie razem zawierają tylko fragment tego, co powiedzieli na ten temat mędrcy, poeci, prorocy. Zarazem żadna z tych dziedzin nie rozpatruje nakazów z punktu widzenia naczelnej zasady mądrości.

Niniejsze rozważania nie mają charakteru naukowego, ale, że tak powiem, protonaukowy, przygotowujący nową naukę. Filozofia tradycyjnie uprawiała tego rodzaju protonaukowe rozważania, tak było też w wypadku psychologii i socjologii.

Jako nauka, mądrość byłaby częścią psychologii, ale być może korzystałaby także z wyników socjologii. Pewnym jest w każdym razie, że:

c.14

Metoda mądrości powinna być doświadczalna.

Oto przykład jak można by uzasadnić mądrości metodą naukową. Niech będzie nakaz: "Powiedz sobie codziennie rano Byczo jest". Aby ten nakaz uzasadnić kazalibyśmy jednej grupie ludzi tak postępować, a drugiej zaniechać takiego postępowania. Następnie spisalibyśmy wyznania członków obu grup dotyczące przyjemnego względnie nieprzyjemnego dnia i tak dalej.

Wreszcie uwaga o stosunku mądrości do racjonalności. Jeśli "racjonalną" nazwiemy decyzję spójną, to każda mądra decyzja jest racjonalna, ale nie odwrotnie. Aby być mądrą decyzja musi być zgodna z podstawowym nakazem mądrości. Kto, na przykład, przyjmie za zasadę, że należy starać się żyć jak najkrócej, ten paląc opium postępuje racjonalnie, aby bynajmniej nie mądrze.

IV. Moralność a mądrość

Wyniki powyższych rozważań można ująć w następującą tabelkę porównawczą:

Dziedzina		Kategoria	Budowa	Obowiązywanie
moralność		nakazy	kategoryczne	bezwzględne
etyka		zdania	x	x
moralność	zasada podstawowa	nakaz	kategoryczny	niebezwzględnie
		inne nakazy	zdania	Postać Nakazów warunkowych	niebezwzględnie

Moralność i mądrość nie zawsze żyją w zgodzie. Wyobraźmy sobie na przykład, że byłem świadkiem przestępstwa popełnionego przez człowieka, na którego życzliwości mi zależy. Gdy sędzia mnie pyta, moralność nakazuje mi powiedzieć, że on to przestępstwo popełnił, zaś mądrość każe temu przeczyć. Musimy niestety stwierdzić, że:

c.15

Między nakazami moralności a nakazami mądrości zachodzi nieraz sprzeczność.

Jako skrajny przypadek takiej sprzeczności między mądrością a moralnością wymienia się nieraz męczeństwo omówione powyżej. Męczennik woli raczej umrzeć niż sprzeniewierzyć się sprawie, którą uważa za słuszną - przedkłada więc zasadę moralności ponad nakaz mądrości. Istnieją też inne wypadki, w których sprzeczność jest oczywista. Są one nawet tak częste, że można, zdaje się, postawić następujące twierdzenie:

c.16

Życie ludzkie jest najczęściej kompromisem między moralnością a mądrością.

Wydaje się, że wskutek tego większość ludzi żyje według podwójnej "moralności": jednej autentycznej, drugiej mądrościowej.

V. Bogobojność

Powyższe rozważania rzucają światło na inną jeszcze często źle rozumianą dziedzinę, a mianowicie na moralność religijną. Z tego powodu dołączamy tu parę uwag o niej. Ze względów, o których będzie zaraz mowa, chce-my ją nazwać "bogobojnością". Mówiąc o religii mamy na myśli religie biblijne (mozaizm, chrześcijaństwo, islam), aczkolwiek niektóre składniki zaproponowanej teorii stosują się zapewne także do innych wyznań.

Zaczniemy i tutaj od przykładów. Następujące dwa przykazania należą niewątpliwie do bogobojności:

a) Miłuj swoich nieprzyjaciół (Mt. 5, 44),

b) Zaprzyj się samego siebie (Mt. 16, 24).

Co jest tym przykazaniom wspólne? Możemy tu niemal dokładnie powtórzyć to, co powiedzieliśmy o nakazach mądrości. (1) Podobnie jak nakazy moralne przykazania bogobojności są nakazami, mówią nie o tym, co jest, ale o tym, co mamy czynić. 82) Wszystkie przykazania bogobojności są w przeciwieństwie do niektórych nakazów moralnych logicznie zależne, to jest nie są takie oczywiste i muszą być uzasadnione przez rozumowanie zakładające jakąś ogólną zasadę. Możemy więc sformułować twierdzenie:

c17

Bogobojność jest zespołem nakazów logicznie zależnych od ogólnej zasady.

Analogicznie do (c 11.) nasuwa się tutaj myśl, że zasady bogobojności, podobnie jak zasady mądrości są zdaniami ukrytymi pod postacią nakazów. Sprawa nie jest prosta i wymaga analizy.

Stwierdzamy najpierw, że jedna różnica między nią a mądrością polega na tym, że jedną z przesłanek w uzasadnieniu nakazów bogobojności jest nakaz: "Unikaj obrazy boskiej". Człowiek bogobojny boi się tej obrazy. Dlatego polski rzeczownik "bogobojność" (dla którego w wielu innych językach nie ma odpowiednika) trafnie oddaje zasadniczą budowę moralności religijnej.

Możemy zatem powiedzieć:

c.18

Nakazy bogobojności zakładają, że działający chce uniknąć obrazy boskiej.

Struktura logiczna przykazania bogobojności jest więc w skrócie następująca:

1. Unikaj obrazy boskiej.

2. Kto unika obrazy boskiej, ten czyni p gdy Bóg nakazuje p.

3. Bóg nakazuje a.

4. Czyń a.

Z punktu widzenia logiki godnym podkreślenia jest metajęzyczny charakter tego uzasadnienia, podczas gdy uzasadnienia występujące w moralności i mądrości są zwykle przedmiotowojęzykowe.

Ważniejszy jest tutaj fakt, że "obawa" jest wyrażeniem dwuznacznym. Może w naszym kontekście oznaczać albo strach przed karą, albo obawę obrażenia istoty kochanej. Oba rodzaje strachu występują w religiach, gdzie zwykle stwierdzamy rozwój od religii strachu do religii miłości i zaufania.

Stąd twierdzenie:

c.19

Istnieją dwa rodzaje moralności religijnej:

jedna oparta na strachu, druga na miłości i zaufaniu.

Z tego nie wynika zresztą, by oba nie mogły istnieć równocześnie, nawet w tym samym wierzącym. Wydaje się nawet, że ich współistnienie jest raczej regułą niż wyjątkiem.

Gdy chodzi o bogobojność strachu, łatwo wykazać, że jest rodzajem mądrości. W rzeczy samej, założenie 81) w powyższej analizie (Unikaj obrazy boskiej) nie jest w tym rozumieniu obawy oczywiste i musi być uzasadnione. To uzasadnienie polega na powołaniu się na cel, którym jest, jak w mądrości, dobre życie, a więc na użyciu przesłanki "Postępuj tak, aby ci się dobrze powodziło". Ten zwrot występuje, w rzeczy samej, w dekalogu (czwarte przykazanie, Deut 5,16). Nakazy tej bogobojności mają więc charakter warunkowy. Możemy o tej bogobojności powiedzieć analogicznie do (c 11.):

c.20

Zasady bogobojności strachu są zdaniami ukrytymi pod postacią nakazów.

Z tego wynika dalej, że bogobojność strachu, podobnie jak mądrość, może być nauką, przynajmniej jeśli się uzna teologię za naukę. W przeciwieństwie do mądrości nie może być jednak nauką doświadczalną - jej nakazy są uzasadnione przez wnioskowanie ze zdań zawartych w pewnych tekstach. Ta bogobojność różni się, co prawda, od mądrości o tyle, że dobre życie jest w niej przynajmniej częściowo pojęte jako życie pozagrobowe. Pod tym względem można odróżnić trzy typy tej bogobojności, zależnie od tego, czy celem jest tylko życie pozagrobowe, tylko życie doczesne, albo też oba. Możemy więc analogicznie do (c 12.) powiedzieć:

c.21

Bogobojność strachu jest technologią osiągnięcia zbawienia,

dobrego życia doczesnego, albo też obu.

Ostatni, bodaj najczęściej spotykany rodzaj jest jasno sformułowany w Ewangelii: "Wszelki, któryby opuścił dom (...) dla imienia mego, tyle stokroć weźmie i żywot wieczny odzierży" (Mt 19,29).

Bogobojność strachu różni się zarazem od mądrości tym, że związek między zasadą podstawową a poszczególnymi nakazami jest oparty w bogobojności na dekrecie boskim. Te nakazy są więc heteronomiczne.

Bogobojność miłości natomiast nie ma z mądrością nic wspólnego. Podobnie jak moralność nie jest związana z żadnym celem. Jej przykazania są nakazami kategorycznymi. W szczególności dla bogobojnego jego własne zbawienie jest rzeczą drugorzędną. Dwa przykłady: Pobożny buddysta mahajaniczny wyrzeka się nirwany, aby móc zostać nowym Buddą. W Europie słynne jest powiedzenie przeoryszy klasztoru ss. dominikanek w Unterlinden, znanych w XV wieku z surowości życia. Zapytana, co by uczyniły, gdyby dowiedziały się, że dusza umiera razem z ciałem, odpowiedziała ze zdziwieniem: "Ależ dokładnie to samo, co czynimy obecnie".

W przeciwieństwie do bogobojności strachu założenie (1) "Unikaj obrazy boskiej" jest tu bezpośrednio oczywiste dla bogobojnego, nie potrzebuje uzasadnienia i posiada cechy nakazu bezwzględnie wiążącego. Przykazania bogobojności miłości byłyby więc nakazami moralnymi, gdyby nie to, że ich założenie obowiązuje inaczej niż nakazy moralności, a mianowicie religijnie. Mamy tu więc do czynienia ze szczególną dziedziną nie dającą się sprowadzić do żadnej innej.

c.22

Bogobojność miłości zdaje się być zespołem nakazów swoistego rodzaju.

Warto zauważyć. że sama heteronomiczność przykazań tej bogobojności nie wykluczałaby charakteru moralnego jej nakazów. Są one wprawdzie oparte na dekrecie boskim, ale ten dekret jest przyjęty przez sumienie działającego w imię zasady, który bynajmniej nie jest heteronomiczna. Gdy wykonuję prośbę przyjaciela, abym obniżył poziom mojego radia, postępuję z mocy heteronomicznego nakazu, ale nikt nie powie, że moje postępowanie jest mniej moralne, albo zgoła niemoralne.

Jest moralne, bo dyrektywa, zgodnie z którą postępuję jest wywnioskowana z nakazu moralnego.

Na zakończenie pytanie o wzajemny stosunek moralności i bogobojności. Dwie rzeczy są pewne. Po pierwsze, że istnieją przykazania bogobojności nie będące przykazaniami (świeckiej) moralności - jak powyżej przytoczone. Po drugie, że niektóre przykazania moralności są także przykazaniami bogobojności, jak przykazania dekalogu. Wielu teologów zdaje się iść dalej i skłaniać się ku poglądowi, że wszystkie przykazania moralne należą także do bogobojności, ale sprawa zasługiwałaby na dokładniejsze zbadanie.

7

---