Główne kierunki przemian zachodzących w handlu w Polsce w latach 1989-2005
Polska gospodarka jest w pełni gospodarką rynkową. Zmiany w gospodarce rynkowej po 1989r. polegały na:
objęciu reformą centralną urzędów państwowych, administracyjnych, gospodarczych oraz przedsiębiorstw;
rozpoczęła się prywatyzacja gospodarki;
zostały przeprowadzone reformy systemu finansowego, wraz z reformą podatkową i ubezpieczeń społecznych
-zostały umożliwione napływy obcego kapitału.
Zmiany te znalazły się z projekcie Balcerowicza. Wprowadzony w 1990r program Balcerowicza był kierowany przez Międzynarodowy Fundusz walutowy i zatwierdzony przez Sejm i Senat RP. Program ten dał Polsce prymat wśród państw postkomunistycznych oraz zainteresował Polską państwa zachodnie, których kapitał miał pomóc stworzeniu funduszu stabilizacyjnego realizacji program wymienności złotówki. Program był trudny i bezwzględny, ale bez niego nie byłoby przebudowy systemu gospodarczego. Początki mimo chaosu głównie społecznego nastąpiły zmiany pozytywne. Zniknęły kolejki w handlu pojawił się asortyment towaru. Handel zaczął szukać klienta (rzecz niespotykana w 1945r). Prace nad koncepcją zmiany systemu gospodarczego. Zostały podjęte w II poł. 1989 przez rząd T. Mazowieckiego. Głównym problemem był proces transformacji - tj. przejścia od struktur gospodarki planowej- do systemu rynkowego. W XII 1989 sejm przyjął przedstawiony przez L. Balcerowicza (wicepremier i min. finansów w kolejnych rządach IX 1989-XII 1991) pakiet 10 ustaw, zwany planem Balcerowicza. Podstawą były 2 cele strategiczne: zwalczanie hiperinflacji i budowa rynkowego systemu gospodarczego. W odniesieniu do pierwszego celu zastosowano tzw. terapię szokową: zlikwidowano lub ograniczono dotacje budżetowe (w efekcie nastąpił kilkakrotny wzrost cen, ograniczono przyrost podaży pieniądza, m.in. przez silną kontrolę płac w sektorze uspołecznionym. (podatek od ponadnormatywnych wynagrodzeń; zmiany w zasadach wzrostu płac, emerytur i rent, wpływające na ich mniejszy wzrost) oraz znaczne podwyższenie oprocentowania kredytów. W procesie budowy gospodarki rynkowej wprowadzono wewnętrzną wymienialność złotego (utworzono fundusz stabilizacyjny — 1 mld dol. USA), zniesiono koncesje i ograniczenia w handlu zagranicznym. W handlu wewnętrznym wprowadzono wolne ceny (objęły one ok. 90% ogółu wyrobów i usług) oraz zlikwidowano system priorytetów i reglamentacji w obrocie zaopatrzeniowym między przedsiębiorstwami, zmniejszono ograniczenia w zakresie obrotu gruntami rolnymi i lokalami użytkowymi. Rozpoczęto również prace nad przekształceniami systemowymi, głównie w zakresie prywatyzacji i restrukturyzacji gospodarki oraz finansów (reforma bankowości, systemu podatkowego, tworzenie rynku kapitałowego). W efekcie przeprowadzonych reform inflacja spadła. Nastąpiło szybkie usunięcie niedoborów rynkowych, połączone z poprawą asortymentu i jakości towarów. Powstało wiele nowych rodzajów usług (np. firmy consultingowe, biura reklamowe, rachunkowe, turystyczne, maklerskie, prywatne kancelarie notarialne), wzrosła rola polskiego pieniądza.
1995 przeprowadzono denominację złotego (10 000 starych zł = 1 nowy zł), uwolniono kurs złotego, zostały spełnione wymagania Międzynarodowego. Funduszu Walutowego dotyczące wymienialności waluty krajowej. Rozwój sytuacji gospodarczej od 1989 roku potwierdził prawidłowość wyboru radykalnych reform gospodarczych: wybór strategii szybkich zmian, odrzucenie centralnego planowania, nie przyjmowanie koncepcji reform stopniowych poprzez zmniejszenie ich tempa. Pomimo wielu przeciwników t wyboru tego typu drogi - wydaje się ona najlepsza. Polska w porównaniu do innych państw zaczęła się najszybciej rozwijać i przezwyciężać kryzys. Większość państw Europy Środkowej, które również prowadziły gospodarkę planowa, za naszym przykładem zaczęły przekształcenia i przechodziły na gospodarkę rynkowa. Takie przemiany, (choć w różnym tempie i różną skalę) nastąpiły też pozostałych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Przebudowie gospodarki polskiej towarzyszyła zmiana sytuacji zewnętrznej, np. likwidacja RWPG, (co wiązało się z utratą tradycyjnych rynków zbytu) oraz zahamowanie tempa wzrostu gospodarczego w krajach rozwiniętych (ograniczenie możliwości eksportu polskich wyrobów i usług, wzmożona ekspansja towarów zagranicznych na rynek Polski, niezrównoważona wymiana w handlu zagranicznym). Nowy system gospodarczy odkrył olbrzymie możliwości i siły rozwoju przedsiębiorczości i indywidualnej inicjatywy gospodarczej oraz chęć dążenia przez jednostki do samodzielnej poprawy sytuacji materialnej bez oglądania się na państwo. Jednostki dotąd biernie przyjmujące to, co dawała gospodarka planowa, stawały się samodzielne, podejmowały decyzje, same dokonywały wyboru tego, co chciały robić i w jakiej dziedzinie gospodarki działać. Zniesienie barier w stosunku do swobody działalności gospodarczej sprzyjało takim postawom.
W lipcu 1990 roku zostały uchwalone ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i utworzenia urzędu Ministerstwa Przekształceń Własnościowych, które oprócz już istniejących uregulowań prawnych, dotyczących przedsiębiorstw państwowych, stanowiły podstawę prawną zmian własnościowych. Do kwietnia 1997 roku przeprowadzono prywatyzację, stosując metodę kapitałową oraz likwidacyjną. Likwidację przewidywała również ustawa z 25 września 1981 roku o przedsiębiorstwie państwowym w odniesieniu do przedsiębiorstw nierentownych, co często prowadziło do niejasności, przeciw której protestowały nie tylko załogi prywatyzowanych przedsiębiorstw, ale też praktycy i teoretycy gospodarczy. Odpowiedzią na krytykę była ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, która weszła w życie 8 kwietnia 1997 roku.
W okresie transformacji systemowej nastąpiły istotne przemiany w strukturze własnościowej handlu. Udział handlu prywatnego ogólnej liczbie sklepów wzrósł z 19,1 % w 1989 r. do 88,2 % w 1993. Prawie 90 % całkowitej sprzedaży detalicznej przypadło na sektor prywatny. Duże zainteresowanie podejmowaniem działalności w sferze handlu detalicznego sprawiło, że w stosunku do 1989 r. ponad trzykrotnie wzrosła liczba punktów sprzedaży detalicznej. W 1993 r. wynosiła ona 785 tys. O dużym nasyceniu siecią sklepów świadczy wskaźnik liczby ludności przypadającej na jeden sklep. W roku 1989 było to 250 osób, a w roku 1993 liczba ta obniżyła się do 101 osób. Z tego wynika, że handel detaliczny w Polsce w tamtym okresie był bardzo rozdrobniony. Około 90 % ogólnej liczby sklepów stanowiły te o powierzchni sprzedażowej do 50 m². zaledwie około 2 tysiące sklepów miało powierzchnię sprzedażową ponad 400 m². W handlu detalicznym dużą rolę odgrywały targowiska i bazary. Istotne zmiany nastąpiły w sferze handlu hurtowego, który w Polsce był bardzo słabo rozwinięty. Licznie powstawały hurtownie prywatne. Przemiany własnościowe i organizacyjne handlu hurtowego znalazły odzwierciedlenie w strukturze obrotu. Udział jednostek sektora prywatnego całkowitym obrocie hurtowym w 1993 r. wyniósł 82,6 %. Prawie połowa sprzedaży hurtowej została dokonana w jednostkach liczbie pracujących do 5 osób. Świadczy to o dużym rozdrobnieniu jednostek handlu hurtowego w tamtym okresie. Jest to ściśle związane ze strukturą organizacyjną handlu detalicznego. Stosunkowo duża liczba punktów sprzedaży detalicznej stwarza zapotrzebowanie na usługi ze strony hurtowni. Innym czynnikiem powodującym rozwój handlu hurtowego było dążenie do racjonalizacji dystrybucji towarów strefie wytwórczości. Wzrosło zainteresowanie producentów współpracą z hurtownikami. Ze względów ekonomicznych okazało się nieopłacalne obsługiwanie dużej liczby drobnych klientów przez działy zbytu znajdujące się strukturze przedsiębiorstwach przemysłowych. Szukało się rozwiązań prowadzących do racjonalizacji dystrybucji towarów lub do tworzenia własnych sieci sprzedaży bądź drogą włączenia do systemu dystrybucji jednostek handlowych na podstawie długookresowych umów o współpracy.
W latach 2000-2004 sektor handlowy rozwijał się szybciej niż pozostała część gospodarki. Realny wzrost wartości dodanej brutto wyniósł w tym czasie 13,3 % przedsiębiorstwach sektorze handlowym, a w całej gospodarce 11,6 %. Mimo to udział wartości dodanej brutto wytworzonej w handlu w wartości ogółem obniżył się w tym okresie o 0,6 punktu procentowego. Wynika to z faktu, że ceny w handlu rosły wolniej niż w pozostałej części gospodarki. Spadkowi udziału handlu w gospodarce towarzyszył wzrost udziału w liczbie pracujących z 16,1 % w roku 2000 do 16,7 % w roku 2004.
W latach 2000-2002 ogólna liczba sklepów wzrastała z prawie 432 tysięcy w 2000 roku do ponad 450 tysięcy w roku 2002. w latach 2003-2004 obserwowana była odwrotna tendencja, a liczba sklepów zmniejszyła się do nieco powyżej 370 tysięcy w roku 2004. przeważającą większość przedsiębiorstw handlowych stanowią podmioty posiadające 1 lub 2 sklepy oraz te zatrudniające do 9 osób.
Liczba sklepów w Polsce w latach 2000-2005
|
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
2005 |
Liczba sklepów |
432 000 |
449 000 |
450 000 |
386 000 |
370 000 |
384 000 |
Źródło: „Rynek wewnętrzny” Główny Urząd Statystyczny
W latach 2000-2005 w polskim handlu detalicznym stale wzrastało znaczenie sklepów wielkopowierzchniowych i sieci handlowych. W latach tych liczba supermarketów zwiększyła się o niemal 50 %. Jeszcze dynamiczniej rozwijał się sektor hipermarketów. Tendencje charakterystyczne dla sklepów wielkopowierzchniowych niekoniecznie dotyczą sektora handlowego jako całości. W 2004 roku liczba sklepów Polsce zmniejszyła się w porównaniu do roku 2003 o ponad 16 tysięcy. Zmiana ta spowodowana była głównie spadkiem liczby sklepów małych o powierzchni mniejszej niż 100 m². Równolegle nastąpił wzrost liczby super i hipermarketów. Sektor sklepów wielkopowierzchniowych w polskim sektorze handlowym odgrywa coraz większą role nie tylko pod względem liczby obiektów handlowych i powierzchni sprzedażowej, ale także pod względem konsumentów dokonujących w nich zakupy. Wraz z rozwojem sektora handlowego Polsce następuje także rozwój tzw. Sieci handlowych. Są to zazwyczaj sieci supermarketów ( np. Champion, Leader Price), hipermarketów (np. Auchan, Geant) jak i coraz powszechniejszych sklepów dyskontowych (np. Biedronka. Lidl) Najbardziej nowoczesną i bardzo szybko rozwijającą się forma handlu jest e-handel, czyli handel przez Internet. Rozwój handlu internetowego w Polsce jest zauważalny od kilku lat. Handel elektroniczny (zwany też e-commerce), są to rozmaite procedury wykorzystujące środki i urządzenia elektroniczne (telefon stacjonarny i komórkowy, faks, Internet, telewizję) w celu zawarcia transakcji finansowej. Najbardziej popularną metodą handlu elektronicznego jest handel internetowy, gdzie występują transakcje handlowe pomiędzy sprzedającymi a kupującymi. Najbardziej powszechną formą handlu elektronicznego są sklepy internetowe. W skład e-commerce wchodzi sprzedaż towarów i usług, przyjmowanie i potwierdzanie zamówień oraz obsługa płatności bezgotówkowych. Jedną z poddziedzin elektronicznego handlu jest m commerce, stosujący mobilne urządzenia komputerowe. Korzyści wynikające ze stosowania e-commerce jest wiele, najważniejsze z nich to: 1% oszczędność kosztów funkcjonowania i wyposażania biur, zmniejszenie liczby personelu, skrócenie kanałów dystrybucji (uproszczenie obiegu dokumentacji), zwiększenie prostoty kontaktu z klientami, całkowita lub częściowa rezygnacja z korzystania z magazynów; zwiększenie ergonomii pomieszczeń ze strony producenta, tak jak przeznaczenie fizycznej powierzchni sklepu np. na produkcyjną bądź składową; możliwość indywidualizacji kontaktu, rozumiana jako komunikacja z konkretnym odbiorcą (tzw. model one to one); interaktywność, czyli ułatwione zapamiętywanie prezentowanych treści; elastyczność, możliwość błyskawicznego zamieszczania informacji na stronach internetowych oraz stosunkowo niskie koszty budowy i przebudowy serwisów; uproszczona infrastruktura techniczna i wydajniejszy system logistyczny; oszczędność czasu i podróży (fizycznej) przy pozyskiwaniu informacji i dokonania porównań dóbr i usług. E-commerce niesie za sobą pewne ograniczenia takie jak: brak możliwości wypróbowania czy oględzin kupowanego towaru; wysoki koszt dostarczania towaru do klienta (większy koszt dostawy nie zawsze równoważy koszty zastępcze sklepów bądź składów i fizycznej obsługi); brak dostatecznych uregulowań prawnych.
6