Adam Asnyk
Wybór poezji
(wydanie Ossolineum z 1955 roku)
współcześni mu krytycy nazywali go „poetą znużenia”
charakterystyczny mu pesymizm (przede wszystkim przez klęskę 1863)
skupia w swojej liryce ogrom nieszczęścia narodowego
Asnyk głęboko rozczarował się ludzmi we Lwowie i Krakowie (ugodowe koła progalicyjskie)
w 1867 A. powraca po tułaczce europejskiej do kraju i osiedla się we Lwowie
jest początkującym poetą (nadsyłane wiersze drukował „Dziennik Literacki”), doktorem filozofii (uniwersytet w Heidelbergu, studia humanistyczne i nauk społecznych), wcześniej uczył się w kraju, studia na jakiś czas przerwało powstanie
ur. 11 września 1838 w patriotycznej rodzinie (ojciec powstaniec, potem kupiec i sprawny przedsiębiorca)
matka wychowała go na wielkiej literaturze romantyzmu
przed 1863 działa w org. młodzieżowej „Czarnego Bractwa”, potem jest w Kapitule (organ spiskowy w Królestwie Polskim) – aresztowany na 5 tygodni – ucieka do Paryża, studiuje w Heidelbergu i podróżuje po Europie
w czasie powstania styczniowego wrócił do kraju, brał udział w formowaniu się krótkotrwałych rządów
uciekł do Włoch (wiersz „Podróżni” i „Pijąc falerno” o tęsknocie za krajem) – kontynuuje studia
1867 osiada w Galicji – tutaj silne tendencje lojalistyczne wobec Cesarstwa Austro-Węgierskiego – swoje wpływy poszerza bogata szlachta (tzw. stańczycy) – 1869 – „Teka Stańczyka” – krytyka przeszłości Polski, chcą zakonserwować wygodny dla bogatych i szlachetnie urodzonych podział społeczny – oportunizm i pokora wobec władzy
„Prośba” 1869 to wyznanie człowieka, który był świadkiem klęski swojego świata – proste, ludzkie cierpienie, osobisty ból z powodu upadku powstania (też „Piosnka pijaka”)
A. idzie pod prąd, ucieka do przeszłości, by być sumieniem współczesnych mu ludzi, nie godzi się na panującą w latach 70 w Galicji znieczulicę narodową, ucieka do wątków narodowowyzwoleńczych, do historii, sporo w jego poezji szyderstwa i ironii
„Epilog” do „Snu grobów” (napisany już w Polsce) to sprzeciw wobec uległości otaczających A. ludzi – nie chce uczestniczyć w tej narodowej zdradzie, woli wrócić do „grobu splamionego” (czyli do historii powstania, trwa w przeszłości)
głosi wierność poległym i powstaniowej tradycji, sprzeciwia się tchórzostwu Galicji – płomienna i buntownicza „Apostrofa” (1868-1869), zjadliwe wiersze dwugłosu „Publiczność i poeci” (1869), symboliczna „Wierzba na pustkowiu” (1869)
w 1870 roku A. przenosi się do Krakowa, pisze: „Kantata na jubileusz Kraszewskiego” (1879), wiersz „Na obchód Słowackiego” (1882), „W 25 rocznicę powstania 1863” (1888) – sprzeciwia się lojalizmowi , sądzi współczesnych
osobisty stosunek do sprawy powstań czyni własnością ogółu powstańców
krakowskie środowisko uważało go za epigona, nerwowca, krytykowali go ostro (m.in. w organie Stańczyków „Przeglądzie Polskim”)
autor zjadliwej satyry „”Na przedpieklu” (1867) – krytykuje szlachtę za karierowiczostwo w austriackiej administracji (wszystko za to sprzedadzą)
piętnował „Nową szkołę historyczną” (m.in. Karol Estreicher) za uległość i dbanie o dobra materialne w satyrze „Dzień wczorajszy” (1889)
do końca życia walczył z uległością i służalstwem ziomków
pogarda dla współczesnych, cześć dla poległych, ostra krytyka programów politycznych, przykłady bohaterstwa z przeszłości – to spowodowało, że ta poezja nie mogła stać się sztandarem walki za wolność (bo to poezja rozczarowania, a wkońcu i rezygnacji)
wiersz „Poeci do publiczności” jest diagnozą bezideowego społeczeństwa – a tacy poeci, jaka publiczność
Asnyk krytykował szlachtę, ale nie dostrzegał w narodzie sił (masy ludowe), był wyrazicielem mglistych poglądów mieszczaństwa, nie zdiagnozował dobrze choroby ówczesnego społeczeństwa (ucisk robotników, ludu), nie dostrzegł tych najistotniejszych problemów epoki, wzywał tylko do abstrakcyjnej walki, nie miał obrazu przyczyn i skutków klęski 1863, nie upominał się o prawa ludu, jego protes nie ma rewolucyjnego zaplecz – dlatego w jego poezji jest tyle nut melancholii i samotności, rozczarowania społeczeństwem – krytykując bogatych, nie trafiał do biednych, nie był ich stronnikiem, więc oni go nie popierali (nazywał się „rycerzem przebrzmiałej już chwili”)
w późniejszej twórczości uciekł w filozoficzne rozważania nad światem szukając usprawiedliwienia dla podłego zachowania współbracia
konsekwentna antyugodowa i patriotyczna (romantyczna) postawa
podobne poglądy w sztuce reprezentowali Jan Matejko oraz literaci Michał Bałucki (niektóre książki) czy Jan Lam
Asnyk grupował swoje wiersze przypadkowo i wydawał w „Poezjach” pod takimi nazwami: „Mozaika”, „Album pieśni” albo „Wiersze różne” (inne to „Kwiaty”, „Z motywów ludowych”, „W Tatarch”) – były w nich rozmaite wiersze (np. patriotyczne wymieszane z erotykami), wyjątek stanowi cykl sonetów „Ze sceny świata” i „Nad głębiami”
na lirykę osobistą wpływ miały sprawy sercowe (taka liryka powstawała pod ich wpływem, spontanicznie), np. odrzucenie jego zalotów do panny Anieli Grudzińskiej (musieli się rozstać, bo Asnyk był dla jej rodu zbyt ubogi), poczucie osamotnienia, żal z myślenia o przeszłości
wiersze chwalace czasy dzieciństwa: „Wspomnienie”, „Echo kołyski”, „Rodzinne miasto”, „Za moich młodych lat” – widać, że teraźniejszość to dla A. udręka, że doznaje samych porażek, ze nie ma w niej radości („Dziś nie ma takiej wiosny, Posępny i żałosny, Okrywa ziemię cień.”) – też np. posępne „Ach, jak mi smutno”
zaduma, melancholia nad popowstaniowym światem, żal serca, odrzucenie przez społeczeństwo, brak miłości
protest przeciwko światu
z wierszy A. przemawia szczerość wyznania, poetyckiego przeżycia, sugestywność przeżywanych stanów przekazywane prostymi słowami, barwność obrazu artystycznego, częsta kompozycja według wzorów piosenek ludowych
uczuciom towarzyszy przyroda, A. odnajduje piękno w zjawiskach zwyczajnych (lasy szumiące”, „ptaszki nucą”, „muszki brzęczą”, wieje „majowy wietrzyk”, jesień jest smutna, a wiosna roześmiana – [J]), proste sformułowania (utarte – np. „słodkie” oczy dziewczyny), dobitnie i jasno wyraża swoje uczucia (żałość dnia spędzanego samotnie) – metaforyka banalna, wszystkim znane obrazy i odczucia, powszedniość i powszechność doznań, żadnych udziwnień czy elementów zaskakujących wiersze bardzo komunikatywne, bo odczucia i obrazy wszystkim są znane
pastelowość wierszy Asnyka – eliminuje on dramatyzm, ekstremalne stany, w przyrodzie widzi piękno i harmonię
bogactwo układów wierszowych i stroficznych
liczne nawiązania do ludowych piosenek, refreny, zaśpiewy, popularne hasła rzucane bez odpowiedzi, powtórzenia – podnosi rytmiczność, zabieg uczuciowy na wiersz, muzyczność liryki Asnyka (ułożono 160 melodii do słów wierszy Asnyka)
pogarda A. dla związków dla pieniędzy, feudalnych stosunków wśród szlachty, dla małżeństw zawieranych dla korzyści („Karmelkowy wiersz” – „Z serca pożytek niewielki, Więc mam w zapasie karmelki, Dla dam.”
Asnyk w takich wierszach jak: „Legendy pierwszej miłości” (1868), „Abdykacje”, „Oświadczyny”, „Przestrogi”, „Spóźnione odpowiedzi” (1870) dawał wyraz pogardzie dla koturnowych stosunków wśród arystokracji, kreślił ich rozmowy, pozłacane saloniki, obrazy głupiutkich i snobistycznych dam
„Karnawałowy lament poety” broni praw do twórczości poety bez pieniędzy i herbu, A. występuje przeciwko układom w myśl których wspiera się tylko „swoich”
erotyki (np. „Powój, „Różne łzy”) za podstawę mają epickie spojrzenie na świat, uczuciowy żal – „Abdykacja”, wzruszenie – „Legenda pierwszej miłości”
w cyklu „Z motywów ludowych” (1870-1871) więcej jest aluzji do świeżo przebytego zwodu miłosnego niż wątków rzeczywiście ludowych – wiejskie bohaterki jako kapłanki miłości, z ludowych motywów zaczerpnięta została przyroda (obrazowanie uczuć ludzkich), melodia wiersza jak udowa piosenka, wyrazy gwarowe – znów na uboczu pozostawił Asnyk palące problemy społeczne, skupił się na miłostkach
rok 1876 to cykl sonetów z Tatr „Morskie Oko”. lata 1878-1879 to mozaiki krajobrazów górskich: „”Ranek w górach”, „Letni wieczór”, „Podczas burzy”, Ulewa”, „Kościeliska”, rok 1880 – „Limba”, „Giewont”
w prosty sposób odtwarza surowość krajobrazu Tarta i jego jasność, przedstawia uczucia typowe dla turysty w tych górach
ale pojawiają się nowe motywy filozoficzne 0 chęć podporządkowania życia i twórczości człowieka wielkiej sile natury, Asnyk odczuwa małość w zetknięciu z ogromnymi i pięknymi górami, czuje ludzką słabość
„duch wszechświata” człowiek zależny i podporządkowany wielkiej naturze – charakterystyczne dla późniejszego cyklu „Nad głębiami”
wiersze „Ludzkości” (1871) i „XIX wiekowi” (1872) to wyraz pesymizmu, rozczarowania ideałami młodości, wiek XIX to wiek niewiary, zwątpienia, ludzkość stoi nad przepaścią
cykl sonetów „Ze sceny świata” (1870) to wyraz oburzenia na okrucieństwa wojny francusko-pruskiej, A. solidaryzuje się z cierpiącymi, pobitymi
od 1874 (wiersz „Smutni synowie”, przez cykl tatrzański...) Asnyk zmienia swój światopogląd, szuka porozumienia z własną epoką, próbuje ją usprawiedliwiać, dostrzega sens współczesnego świata w jakimś wyższym, zaplanowanym porządku
powstają „Chór Oceanid” (1876), „Tym, którzy smutni” (1877), „Światła” (1877), „Bóstwo tajemnicze” (1879), „Wiecznie to samo” (1880) i wiele innych, m.in. charakter. cykl sonetów „W oczekiwaniu jutra” (1877) i tragedia „Kiejstut” (1878) oraz trzy programowe manifesty poetyckie: „Do dealistów dzisiejszych”, „Daremne żale” (1877) i „Do młodych” (1880) oraz jako zakończenie tej tematyki cykl 30 sonetów „Nad głębiami” (powstają głównie w 1887-1888)
teraz dominuje język retorycznej rozprawki, terminologia nauk przyrodniczych i filozofii
Asnyk to idealista w poglądzie na powstanie świata i życia, przekonanie o małej przydatności wiedzy ludzkiej w zetknięciu z „duchem świata”
później opiera się na teorii ewolucji – przemiany, kierunek zmian to droga wzwyż, ku „ideałowi”
odbudowuje swoje zaufanie do świata i warunków w jakich przyszło mu żyć
dominuje wiara w nieustający postęp ludzkości, dążenie ludzi do dobra i światła – pojawiają się słynne manifesty optymizmu Asnyka (np. „Do młodych” – „Trzeba z żywymi naprzód iść, po życie sięgać nowe.”)
poezja ma zadanie kierować myśl ludzką „naprzód i wyżej”
trzeba zaakceptować wsp. świat, bo jest on tylko etapem w nieustannym postępie – wyciszenie podmiotu („Ucisz się serce” – „Ucisz się, serce! (...) Ale wschodzący pozdrów świat, I jego jutrznie różane.” (zamiast opłakiwać straty))
odwrót od krytyki i protestu, kontestacji współczesności
buduj teorie o wyższym porządku rzeczy, o niezbadanych wyrokach przeznaczeń (nakaz trzeźwości politycznej)
filozofia pozytywizmu (postęp) pozwala mu zgodzić się na dzisiejsze ustępstwa polityczne i zachować w pamięci dni chwały powstaniowej, postęp ma też zapewnić niepodległość w przyszłości
w oblicz nadciągającej nawałnicy burzycielskiego socjalizmu, Asnyk coraz bardziej przychyla się do krytykowanych wcześniej stronnictw, redaguje pismo polit. „Nowa Reforma”, w latach 80 zostaje Posłem Miasta Krakowa, a następnie Posłem na Sejm Krajowy, staje się liberałem i demokratą, chce zmian na drodze pokojowej, pojednania całego ludu, założył i prezesował Towarzystwu Szkoły Ludowej, występował przeciw socjalistycznym radykałom
dla ludu chce oświaty i chleba, opieki kleru – można powiedzieć, że realizuje pozytywistyczne hasła (program pozytywizmu warszawskiego, który w latach 80 w Galicji znalazł podatny grunt, choć w W-wie się już wycofywał)
Asnyk w „Nowej Reformie” wciąż prowadzi spory ze Stańczykami, ale to już tylko spory o formę, bo sam stał się lojalnym poddanym Cesarza - wiele niekonsekwencji i wahań ideowuch w jego poezji
w wierszu „Do idealistów dzisiejszych” (1877) krytykuje swoją wcześniejsza postawę zapatrzonego w przeszłość, kiedy tu trzeba działać
ufność w rozumność i dobroć przeznaczenia dodawała mu sił, pokrzepiała go w okresie coraz niebezpieczniejszych dążeń rewolucyjnych proletariatu
katastrofizm w ostatnich wierszach (przerażenie, groza czasów zbliżającej się rewolucji) np. Wśród przełomu”, „Świat się ogniami zapala” (1894), nadciągająca burza społeczna tłumaczone są koniecznością dziejową
wiersze obrazki ukazujące niedolę robotników, przyczyny ich nędzy – m.in. „Szkic do współczesnego obrazu” (1895), który nota bene jest polemiką z młodopolską wizją poezji i społeczeństwa
uczciwość i troska Asnyka
dystans współczesnych Asnykowi do jego twórczości, nie był on wieszczem pozytywizmu, nie chwalił „maszyny parowej i elektryczności”, zarzucano mu pospolitość myśli
w końcu Chmielowski uznał go najznakomitszym poetą pozytywizmu
w początkach twórczości Asnyk czerpał środki artystyczne z tradycji romantycznej, zachwycony poezją czynu Mickiewicza i Słowackiego, przejął od nich obrazy-symbole, zaświaty jako miejsce ważnych wydarzeń (początkowa twórczość wieszczów), ideologia żalu za utraconymi wartościami
w późniejszym okresie jego poezja przemawia stylem publicystycznym, który tworzy realistyczne formy obrazowania – ale Asnyk czyni to po swojemu, jego poezja jest apoetycka, zamiast przekonywać i poruszać, on uzasadnia i opisuje, dodaje swoje komentarze, nie potrafi obrazować, brak skrótów myślowych, poetyckich konstrukcji, wszystko jest bardzo dosłowne i nazwane po imieniu, Asnyk za dużo polemizował z epoką w publicystyczny, gazetowy sposób (brak mu żaru i obrazów)
za to liryka jest wartościowa ze względu na „melodyjne strofy liryczne, które zachowują do dziś swój urok piosenek niosących ludziom wzruszające treści o człowieku i jego głęboko czującym sercu”.
Asnyk zmarł w Krakowie 6 sierpnia 1897 roku