Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 18 lutego 1999 r.

I CKN 1002/97

1. W przeciwieństwie do powołanego w testamencie spadkobiercy, zapisobiorca nie jest następcą prawnym spadkodawcy, i to nie tylko pod tytułem ogólnym, lecz także pod tytułem szczególnym. Wskutek ustanowienia zapisu powstaje - z chwilą otwarcia spadku - między zapisobiorcą a obciążonym zapisem stosunek zobowiązaniowy, na podstawie którego zapisobiorca może żądać od obciążonego spełnienia świadczenia stanowiącego przedmiot zapisu. A zatem, jeżeli przedmiotem zapisu jest udział w prawie własności nieruchomości, to do wykonania obowiązku wynikającego z zapisu konieczne jest jeszcze przeniesienie tego prawa na zapisobiorcę w formie prawem przepisanej, tzn. przez zawarcie umowy rzeczowej. Wynika to z art. 156 k.c., w myśl którego jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego między innymi z zapisu, to ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania. Odmowa zaś spadkobiercy wykonania zapisu tak określonego uzasadnia powództwo zapisobiorcy z art. 64 k.c. o wydanie orzeczenia zastępującego brakujące oświadczenie woli spadkobiercy, odmawiające zawarcia w wykonaniu zapisu właściwej umowy (przewidzianej w art. 155 k.c.). Zapis stanowi podstawę tego powództwa.

2. Tłumaczenie testamentu wchodzi w rachubę tylko co do tego, co w testamencie znalazło pewien wyraz. Tego zaś, czego testament w ogóle nie zawiera, nie wolno w drodze wykładni wtłaczać do testamentu.

3. Art. 970 zd. 1 k.c. określa termin, z którego nadejściem wierzyciel uzyskuje prawną możliwość żądania od dłużnika spełnienia świadczenia stanowiącego przedmiot zapisu (termin wymagalności zapisu (art. - 120 k.c.)). Oznacza to, że - w braku odmiennej woli spadkodawcy (art. 970 zd. 1 k.c.) - bieg terminu z art. 981 k.c. rozpoczyna się od dnia następnego po ogłoszeniu testamentu.

LEX nr 521803

521803

Dz.U.1964.16.93: art. 64; art. 120; art. 155; art. 156; art. 948; art. 968; art. 970; art. 981

Skład orzekający

Przewodniczący: Sędzia SN H. Pietrzkowski.

Sędziowie SN: M. Kocon (spraw.), K. Kołakowski.

Sentencja

Sąd Najwyższy, Izba Cywilna, po rozpoznaniu w dniu 18 lutego 1999 r. na rozprawie sprawy z powództwa R.A. przeciwko M.F. o wykonanie zapisu, na skutek kasacji pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 26 czerwca 1997 r.,

I. oddala kasację.

Uzasadnienie faktyczne

Prawo do spadku po J.F., zmarłym dnia 23 X 1989 r., odziedziczył na podstawie własnoręcznego testamentu spadkodawcy, otwartego i ogłoszonego dnia 6 XI 1990 r., jego syn, M.F. Testamentem własnoręcznym z dnia 23 IX 1989 r., otwartym i ogłoszonym dnia 6 XI 1990 r. spadkodawca, podług użytego sformułowania, przeznaczył na rzecz powoda R.A. 1/2 swej własności w bliżej określonych nieruchomościach położonych w K.

Na tej podstawie powód R.A., powołując się na odmowę spadkobiercy wykonania zapisu, wystąpił w pozwie z dnia 20 VII 1992 r. o zobowiązanie pozwanego M.F. do "złożenia oświadczenia woli" o przeniesieniu na rzecz powoda - w wykonaniu zapisu testamentowego - określonego w pozwie udziału w prawie własności spadkowych nieruchomości.

Sąd Wojewódzki w W., wyrokiem z dnia 19 XII 1996 r., uwzględnił powództwo na podstawie art. 970 k.c., w szczególności wobec ustalenia, że w dniu 23 IX 1989 r., ojciec pozwanego, po zawarciu umowy przedwstępnej sprzedaży nieruchomości i pokwitowaniu przyjęcia 14 tys. dolarów tytułem depozytu w związku z projektowaną umową przeniesienia własności (...), rozrządzeniem testamentowym uczynił zapis na rzecz powoda, którego przedmiotem było wskazane już prawo własności, a także wskutek niezasadności w danym przypadku zarzutu przedawnienia roszczenia, skoro termin przedawnienia, o którym mowa w art. 981 k.c. w zw. z art. 120 k.c., gdy otwarcie i ogłoszenie testamentu nastąpiło w dniu 6 XI 1990 r., a pozew został opłacony w dniu 17 VII 1995 r., nie upłynął.

Sąd Apelacyjny w W., wyrokiem z dnia 26 czerwca 1997 r., oddalił apelację pozwanego od powyższego wyroku. Podzielił przy tym przytoczone stanowisko Sądu pierwszej instancji.

W kasacji wniesionej od tego wyroku, opartej na obu podstawach z art. 393¹ k.p.c., pełnomocnik pozwanego zarzucił obrazę prawa procesowego - art. 382 k.p.c. przez niedostatecznie wszechstronne rozważenie całokształtu materiału (....), i prawa materialnego - 968 § 1, 845 k.c., art. 948 § 1 w związku z art. 58 § 1 i 2 k.c. i art. 5 k.c. W konkluzji wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa (art. 393¹⁵ k.p.c.).

Uzasadnienie prawne

Rozpoznając sprawę w przytoczonych granicach kasacji (art. 393¹¹k.p.c.), Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Podstawowym zarzutem wypełniającym drugą z podstaw (art. 393¹ pkt 2 k.p.c.), na jakich kasacja została oparta, było, podług użytego sformułowania, naruszenie art. 382 k.p.c. przez niedostatecznie wszechstronne rozważenie całokształtu materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji, a w szczególności zeznań (...), które przy prawidłowej ocenie (...) mogły prowadzić do wniosku o nadużyciu zaufania pozwanego i przyjęcia najbardziej niekorzystnego dla niego zabezpieczenia interesów powoda (...).

Odnosząc się do przytoczonego zarzutu wystarczy wskazać, że autor kasacji przy jego formułowaniu nie wziął pod uwagę, że zobowiązanie, którego wypełnienia w niniejszej sprawie żąda powód, powstało na skutek dyspozycji testamentowych ojca pozwanego, a nie pozwanego. Już to samo bowiem czyni nieusprawiedliwioną wskazaną podstawę kasacyjną. Z przyczyn oczywistych w rachubę mogłoby wchodzić jedynie nadużycie zaufania spadkodawcy, pomijając znaczenie tej okoliczności dla rozstrzygnięcia sprawy, a nie pozwanego w sprawie jego spadkobiercy.

Usprawiedliwienia dla pierwszej z podstaw (art. 393 pkt 1 k.p.c.), na jakich wniesiona kasacja została oparta, autor jej upatruje w naruszeniu art. 968 § 1, 845 k.c., art. 948 § 1 w związku z art. 58 § 1 i 2 k.c. i art. 5 k.c.

Pismo J.F., ma treść następującą: W uzupełnieniu mojego testamentu na rzecz mojego syna M.F. z dnia 17 grudnia 1987 r., oświadczam, iż na wypadek mojej śmierci tytułem zapisu (nie spadkobrania) przeznaczam na rzecz p. R.A. z. "mojej własności w nieruchomościach położonych w K. (...)". Pismo to opatrzył datą, napisał własnoręcznie i podpisał spadkodawca.

Za chybiony należało uznać zarzut naruszenia art. 968 § 1 k.c. Podług tego przepisu spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby ((zapis). Zapis zatem może być ustanowiony tylko w testamencie, a więc w czynności na przypadek śmierci). Sąd drugiej instancji słusznie uznał, wbrew odmiennemu zapatrywaniu autora kasacji, że cytowane rozrządzenie majątkiem jest, w rozumieniu art. 968 § 1 k.c., zapisem. Zawierające to rozrządzenie pismo J.F. spełnia bowiem wymogi formy testamentu holograficznego (własnoręcznego), przewidziane dla zachowania jego ważności w art. 949 k.c., czemu autor kasacji zresztą nie zaprzecza. Przedmiotem zaś tego zapisu, a ściślej mówiąc treścią świadczenia, do którego spełnienia zobowiązany jest pozwany, jest określony udział w prawie własności spadkowych nieruchomości.

Również chybiony jest zarzut naruszenia art. 58 § 1 i 2 k.c., którego autor kasacji upatruje w nabyciu prawa, z mocy ustanowionego zapisu, do przeniesienia własności nieruchomości z całkowitym pominięciem drogi umownego nabycia nieruchomości. Otóż, warto tu wskazać, że w przeciwieństwie do powołanego w testamencie spadkobiercy, zapisobiorca nie jest następcą prawnym spadkodawcy, i to nie tylko pod tytułem ogólnym, lecz także pod tytułem szczególnym. Wskutek ustanowienia zapisu powstaje - z chwilą otwarcia spadku - między zapisobiorcą a obciążonym zapisem stosunek zobowiązaniowy, na podstawie którego zapisobiorca może żądać od obciążonego spełnienia świadczenia stanowiącego przedmiot zapisu. A zatem, jeżeli przedmiotem zapisu - jak w niniejszej sprawie - jest udział w prawie własności nieruchomości, to do wykonania obowiązku wynikającego z zapisu konieczne jest jeszcze przeniesienie tego prawa na zapisobiorcę w formie prawem przepisanej, tzn. przez zawarcie umowy rzeczowej. Wynika to z art. 156 k.c., w myśl którego jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego między innymi z zapisu, to ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania. Odmowa zaś spadkobiercy wykonania zapisu tak określonego uzasadnia powództwo zapisobiorcy z art. 64 k.c. o wydanie orzeczenia zastępującego brakujące oświadczenie woli spadkobiercy, odmawiające zawarcia w wykonaniu zapisu właściwej umowy (przewidzianej w art. 155 k.c.). Zapis stanowi podstawę tego powództwa.

Nie można też podzielić zarzutu naruszenia art. 948 k.c. Rację ma autor kasacji jedynie o tyle, o ile twierdzi, że przepis ten nakazuje dążyć do jak najbardziej dokładnego zastosowania się do woli spadkodawcy. Wynika jednakowoż stąd tylko to, że przy tłumaczeniu testamentu należy poznać prawdziwą wolę spadkodawcy i w tym celu wolno posługiwać się wszelkimi dowodami. Jednakże w sprawie niniejszej to zagadnienie nie jest aktualne. Tłumaczenie testamentu wchodzi bowiem w rachubę tylko co do tego, co w testamencie znalazło pewien wyraz. Tego zaś, czego testament w ogóle nie zawiera, nie wolno w drodze wykładni wtłaczać do testamentu (tak też Sąd Najwyższy np. w orzeczeniach z dnia 20 października 1960 r. (2CR 706/59) OSN 1962, poz. 21 i z dnia 15 marca 1963 r. (III CR 131/62) OSN CP 1964, poz. 39. Orzeczenia te były wprawdzie wydane pod rządem art. 95 i 96 prawa spadkowego z 1946 r., jednakże wyrażone w ich uzasadnieniach wyjaśnienie, co do wykładni testamentu należy uznać za aktualne i na tle art. 948 k.c., gdyż artykuł ten jest odpowiednikiem art. 95 i 96 prawa spadkowego z 1946 r.). Na podstawie tych wywodów należy dojść do wniosku, że jest obojętne z punktu widzenia art. 948 k.c., czy intencją J.F. było, jak twierdzi autor kasacji, zabezpieczenie dla powoda kwoty oddanej w depozyt. Sam bowiem fakt, że testament (cytowane pismo J.F.) nic na ten temat nie mówi, wyklucza możliwość stwierdzenia czegokolwiek ponad to, że nie zawiera on, upatrywanego przez autora kasacji, żadnego warunku lub zastrzeżenia terminu podpadającego pod hipotezę art. 975 k.c.

Trzeba też zauważyć, że autor kasacji powołując w uzasadnieniu kasacji okoliczności towarzyszące sporządzeniu przez J.F. testamentu, zamierzał, jak się wydaje, postawić zarzut na gruncie własnych ustaleń, a nie ustalonego w sprawie stanu faktycznego, że sąd przyjął błędnie, iż J.F. miał wolę testowania (animus testandi), a co za tym idzie, że sporządzony przez niego testament (zapis) jest ważny. W istocie więc zarzut ten dotyczyłby art. 945 k.c., a nie powołanego w kasacji wielokrotnie wymienianego już art. 968 § 1 k.c. Wola testowania (animus testandi) polega na tym, że testator ma świadomość, iż podjęte przez niego zachowanie się stanowi sporządzenie testamentu, oraz ma wolę sporządzenia testamentu o danej treści przez podjęcie tego właśnie zachowania. Oznacza to przykładowo, że nie byłby ważnym testament sporządzony przez J.F., gdyby tenże J.F. wręczył go powodowi, osobie ustanowionej zapisobiorcą, a u siebie zostawił pismo datowane i podpisane, stwierdzające, iż testament ten został przez niego sporządzony bez zamiaru wywołania skutków prawnych (nie na serio), a jedynie w celu położenia kresu natarczywości zapisobiorcy (powoda), któremu wręczył testament. Pismo takie bowiem należałoby traktować nie jako odwołanie testamentu, lecz jako dowód braku zamiaru wywołania skutków prawnych. Wbrew jednakowoż intencji autora kasacji niepodobna przyjąć w sprawie, że J.F. ustanawiając zapis na rzecz powoda nie miał woli testowania we wskazanym znaczeniu (animus testandi). Innymi słowy, że J.F. testament, w którym ustanowił powoda zapisobiorcą, sporządził nie na serio, gdyż sporządzając go nie miał zamiaru wywołania takiego skutku prawnego (skutku prawnego wynikającego z jego treści). W konsekwencji zaś dla oceny, czy sporządzony przez J.F. testament (zapis) jest ważny bez znaczenia prawnego jest podnoszona w uzasadnieniu kasacji okoliczność, że J.F. sporządził ten testament (zapis) celem, jak to już przytoczono, zabezpieczenia dla powoda kwoty oddanej w depozyt.

Wreszcie zarzut naruszenia art. 845 k.c. i art. 5 k.c. nie czyni zadość wymaganiom art. 393³ k.p.c., gdyż nie jest uzasadniony w rozumieniu tego przepisu, i jako nie odpowiadający prawu - niedopuszczalny.

Na koniec, odnosząc się do podnoszonych w uzasadnieniu kasacji kwestii dotyczących powstania warunków, przewidzianych w art. 981 k.c., do rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia (wymagalności zapisu), trzeba przypomnieć, że zgodnie z art. 970 k.c. podstawowym skutkiem zapisu jest to, że zapisobiorca - w braku odmiennej woli spadkodawcy - może żądać od obciążonego wypełnienia zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Art. 970 zd. 1 k.c. określa więc termin, z którego nadejściem wierzyciel uzyskuje prawną możliwość żądania od dłużnika spełnienia świadczenia stanowiącego przedmiot zapisu (termin wymagalności zapisu (art. - 120 k.c.)). Oznacza to, że - w braku odmiennej woli spadkodawcy (art. 970 zd. 1 k.c.) - bieg terminu z art. 981 k.c. rozpoczyna się od dnia następnego po ogłoszeniu testamentu.

Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 393¹² k.p.c. jak w sentencji wyroku.

2