Kodeks cywilny. Komentarz

red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski

Rok wydania: 2008

Wydawnictwo: C.H.Beck

Wydanie: 5

Komentowany przepis

Art. 410. [Nienależne świadczenie] § 1. Przepisy artykułów poprzedzających stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego.

§ 2. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.

Spis treści

I. Uwagi ogólne

II. Brak podstawy świadczenia

III. Odpadnięcie podstawy świadczenia

IV. Nieosiągnięcie zamierzonego celu świadczenia

V. Nieważność czynności prawnej

I. Uwagi ogólne

1. Szczególnym przypadkiem bezpodstawnego wzbogacenia jest nienależne świadczenie (art. 410 § 1). Do powstania zobowiązania dochodzi w ten sposób, że wzbogacony uzyskuje bez podstawy prawnej korzyść majątkową w wyniku spełnienia świadczenia przez zubożonego. Brak podstawy prawnej oznacza tu brak causae świadczenia (zob. W. Czachórski, Czynności prawne przyczynowe i oderwane w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1952; Wolter, Prawo cywilne, s. 289 i nast.) lub jej wadliwość (zob. art. 405 Nb 11). Jeżeli natomiast określone przesunięcie majątkowe nie jest wynikiem świadczenia, nie może powstać roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia, lecz jedynie roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia na zasadach ogólnych (art. 405-409; orz. SN z 11.9.1997 r., III CKN 162/97, OSN 1998, Nr 2, poz. 31).

2. Poszczególne sytuacje, w których świadczenie jest nienależne, zostały wyczerpująco przedstawione w art. 410 § 2. Odpowiadają one w zasadzie znanym w prawie rzymskim szczególnego rodzaju skargom, tzw. kondykcjom (condictiones).

Problematykę świadczenia nienależnego omawia E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie oraz W. Serda, Nienależne świadczenie, Warszawa 1988. O roszczeniach domowników przeciwko właścicielom gospodarstw za usługi świadczone w tych gospodarstwach zob. J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 970 i nast.

II. Brak podstawy świadczenia

1. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany wobec osoby, której świadczył (condictio indebiti). W pierwszym wypadku dłużnik np. spełnia ponownie świadczenie, chociaż zostało ono już wcześniej spełnione i w związku z tym zobowiązanie wygasło. Dłużnik nie jest w ogóle zobowiązany również wtedy, gdy spełnia świadczenie w wykonaniu czynności prawnej nieistniejącej (non existens). Można tu też, m.zd., podać przykład sytuacji, w której odszkodowanie zostało wypłacone na podstawie nieważnej decyzji administracyjnej (zob. uchw. SN z 27.4.1995 r., III CZP 46/95, OSN 1995, Nr 7-8, poz. 114). W drugim wypadku dłużnik np. spełnia świadczenie nie do rąk wierzyciela, ale innej osoby, o której mniema, że jest wierzycielem.

2. W obu wyżej wymienionych stanach faktycznych świadczenie musi być dokonane w zamiarze wykonania zobowiązania, chociaż w chwili spełnienia świadczenia zobowiązanie nie istnieje. Ponadto, świadczący musi błędnie mniemać o istnieniu zobowiązania. Nie jest zatem w zasadzie nienależne świadczenie, jeżeli spełniający je wiedział, że nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany wobec osoby, której świadczył; zob. jednak art. 411 pkt 1 (A. Ohanowicz, w: System, t. III, cz. 1, s. 489-491; W. Serda, Nienależne, s. 56 i nast.).

3. Zgoda nabywcy na pokrycie - w ramach ceny samochodu - niespłaconej części kredytu obciążającego poprzedniego właściciela wyłącza możliwość skutecznego powołania się na fakt, że świadczenie to było nienależne lub że doszło w inny sposób do bezpodstawnego wzbogacenia (orz. SN z 4.4.2000 r., V CKN 6/00, OSN 2000, Nr 10, poz. 185 z glosą aprob. A. Szpunara, Rej. 2000, Nr 11).

4. Świadczenie objęte bankowym postępowaniem ugodowym, spełnione w czasie trwania tego postępowania (art. 410 § 2 KC i art. 34 ust. 1 pkt 2 ustawy z 3.2.1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz.U. Nr 18, poz. 82 ze zm.), jest świadczeniem nienależnym (orz. SN z 25.9.1998 r., III CKN 616/97, OSN 1999, Nr 4, poz. 71).

5. Świadczenia z tytułu wpisowego, udziałów i wkładu mieszkaniowego, uiszczone przez osobę ubiegającą się o przyjęcie w poczet członków spółdzielni, stają się nienależne z chwilą ostatecznej odmowy uzyskania członkostwa (orz. SN z 11.1.2002 r., IV CKN 581/00, OSN 2002, Nr 11, poz. 135).

III. Odpadnięcie podstawy świadczenia

1. Świadczenie jest nienależne w wypadku, gdy w chwili jego spełnienia miało ono podstawę (causa), jednakże później taka podstawa odpadła (condictio causa finita). Podstawa świadczenia odpada m.in. w razie rozwiązania umowy (jeżeli umowa stron lub szczególne przepisy nie regulują odmiennie zagadnień związanych ze zwrotem spełnionego świadczenia - zob. art. 405 Nb 24), następczej niemożliwości świadczenia, za którą żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi (zob. art. 495 § 1), uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli (zob. art. 88 oraz orz. SN z 9.10.1997 r., I CKN 263/97, niepubl.) i odwołania darowizny wskutek rażącej niewdzięczności (zob. art. 898 § 2); zob. też J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 969-970; W. Serda, Nienależne, s. 79 i nast.).

2. Były mąż matki dziecka nie może skutecznie żądać zwrotu kwot wyłożonych przed zaprzeczeniem ojcostwa na utrzymanie i wychowanie dziecka (uchw. SN z 22.2.1980 r., III CZP 6/80, OSN 1980, Nr 9, poz. 159).

IV. Nieosiągnięcie zamierzonego celu świadczenia

1. Świadczenie jest nienależne wtedy, gdy ten, kto je spełnił, liczył na osiągnięcie określonego celu, jednakże ten zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty (condictio causa data causa non secuta). Przykładem może być sytuacja, gdy świadczenie zostało spełnione w wykonaniu umowy, która nie doszła do skutku; np. ktoś wykonał usługę i wydał drugiemu pokwitowanie, ale nie otrzymał zapłaty. Zob. też szerzej W. Serda, Nienależne, s. 97 i nast. oraz E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 101 i nast.

2. Przesłanka "nieosiągnięcia zamierzonego celu świadczenia" jest spełniona wtedy, gdy jego celem było otrzymanie świadczenia ekwiwalentnego, do spełnienia którego odbiorca nie był zobowiązany (orz. SN z 17.1.2002 r., III CKN 1500/00, OSN 2002, Nr 11, poz. 140).

3. Porozumienie stron, będące przesłanką żądania zwrotu świadczenia w związku z nieosiągnięciem zamierzonego celu, dotyczyć może tylko samej podstawy świadczenia, a nie jego ewentualnego zwrotu (orz. SN z 12.1.2006r., II CK 342/05, OSN 2006, Nr 10, poz. 170, z glosą aprob. W. Dubisa, OSP 2006, Nr 10, poz. 113).

V. Nieważność czynności prawnej

1. Świadczenie jest nienależne, jeżeli zostało spełnione w wykonaniu nieważnej czynności prawnej, która nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia (condictio sine causa). Rozważana kondykcja odnosi się wyłącznie do sankcji bezwzględnej nieważności czynności prawnej (tak trafnie E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 97).

2. Sankcję bezwzględnej nieważności czynności prawnej przewidują w szczególności następujące przepisy KC: art. 14 § 1, art. 19, 58 § 1 i 2, art. 73 § 1 i 2, art. 82, 83, 94, 99 § 2, art. 104, 117 § 2, art. 308 § 3, art. 387 § 1, art. 522, 599 § 2, art. 806 § 1, art. 876 § 2, art. 890 § 1, art. 921¹⁰ § 1, art. 923 § 1, art. 945, 958, 962, 1018 § 1 oraz art. 1047. Bezwzględnie nieważna jest również czynność prawna, dotknięta początkowo sankcją bezskuteczności zawieszonej (zob. art. 18 § 1 i art. 103 § 1 KC oraz art. 37 § 1 KRO; od 20.1.2005 r. - art. 37 § 2 KRO), która nie zostanie następnie potwierdzona.

W tym ostatnim wypadku można zresztą mówić nie tyle o "bezskuteczności zawieszonej" czynności prawnej, ile o jej "ważności zawieszonej"; zob. J. Pietrzykowski, w: Komentarz KRO 2003, s. 399; K. Pietrzykowski, w: Komentarz KRO 2003, s. 695.

3. Bezwzględnie nieważna czynność prawna wyjątkowo może zostać konwalidowana (zob. art. 14 § 2 i art. 890 § 1 KC), co wyłącza możliwość traktowania spełnionego w jej wykonaniu świadczenia jako nienależnego. Zgodnie bowiem z art. 410 § 2 in fine, taka czynność prawna "stała się ważna po spełnieniu świadczenia" (a ściślej: w chwili spełnienia świadczenia).

4. Czynność prawna jest względnie nieważna przede wszystkim w wypadku niektórych wad oświadczenia woli (błędu i groźby - zob. art. 88 Nb 1 i 6) oraz wyzysku (zob. art. 388 Nb 12). Spełnienie świadczenia w wykonaniu takiej czynności prawnej, jeżeli nie została ona konwalidowana, powoduje powstanie obowiązku zwrotu, co wyczerpuje sytuację, w której podstawa świadczenia odpadła (condictio causa finita; zob. wyżej Nb 8). Jednakże zdaniem E. Łętowskiej, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 95, chodzi tu o przypadek condictio indebiti.

K. Pietrzykowski